Б. К. Копжасаров «Өсімдік коргау жоне карантин» кафедрасынын

аймағында олар э
дельвейстердің
гүл тозацымен коректеиеді. Сөйтіп 
жегі нүктелі кан кызы коцыздары әртүрлі, яғни өсімдік жэне жануар 
тектес, 
коректік 
заттарға бейімделген. 
Осыған 
байланысты 
кокцинеллидтердіц бүл түрін зиянды жәндіктердің катарына 
косады. Бірак бүл коцыздардыц ауыл шаруашылык дакылдарына 
келтіретін зиянкестері дорежесі олардыц зиянды жәндіктерді жеп 
қүртатын жактарына Караганда әлде кайда төмен. Қоңыздар және 
олардыц дерносілдері өсімдік бітелері аз болган жагдайдыц өзінде 
де оларды іздеп шұғыл әрекет жасайды. Төменгі жастағы 
дерносілдер эдетте жұмырткадан шыккан орындарында коректік 
заттармен камтамасыз етіледі. Ал жогаргы жастағы, дерносілдер, 
керісінше, корек іздеп едэуір жерлерді шарлайды. Олар өсімдіктіц 
эрбір жапырағын тексеріп шыгады, сонда өсімдік бітесін габа 
алмаса, кайтадан сабакпен өрмелеп жерге түседі де келесі өсімдікке 
көшеді. Аш коныздар өсімдік бітесін түгелімен жеп кояды. Әдетге 
2-3 бітені жеген соң олар келесі күрбандарын тек сорады.
Жеті нүктелі коцыздардыц 
шаруашылык, маңызы вте зор
жэне 
әрқилы. Қазақстанныц оцтүстік - шыгысындагы тау етектеріндегі 
егіншілік аймақта ол - ауыл шаруашылык дакылдарына зиян 
келтіретін өсімдік бітесінің ец негізгі 
энтомофагы.
Әсіресе ол 
жацадан отырғызылған жас алма ағаштарындағы өсімдік бітесін 
күріуда үлкен рөлін аткарады. Сондыктан да жеті нүктелі кан кызы 
коңызын тэжірибелік максат үшін кец түрде найдалануға болады. 
Жеміс ағаштарыныц бітесімен күресуде ец негізгісі олардыц өнін 
өсуі кезецініц басында орекет жасан, жаннай каулан кетуіне жол 
бермеу. Сондыктан жас бауларда осы зиянкестердің жаннай өсін 
өнуі басталар кезде кокцинеллидтерді көбейтудіц мацызы өте зор. 
Кокцинеллидтерді жіберудін эртүрлі тәсілдері жоне мерзімдері жан 
жакты 
карастырылын, 
сыннан 
отті. 
Осыныц 
нәтижесінде 
кокцинеллидтерді гәжірибеде найдаланудыц кейбір моселелері 
шешілді. Мысалы, коцыздарды жіберу үшін ец колайлы мерзім 
таңертеңгі уакыг екені аныкталды. Бүл уакыттың өзінде де ағаштың 
көлецкелі жағына жіберу керек. Қоцыздарды аш күйінде жібергеи 
жөн, бүл жағдайда олар өсімдік бітелеріне тікелей шабуыл жасан, 
жен 
к ү р т а д ы . 
Жіберу кезіне дейін кокцинеллидтер зертхана 
жағдайында садоктарда сакталады. Ол үшін беті докемен бүркелген 
кәдімгі жарты литрлік күтыларды жоне колбаларды найдаланган 
жөн. Мүндай ыдыстарды бір жерден екінші жерте тасымалдауга да
185

колайлы. 
Садоктардын 
ішінде 
өсімдік 
бітелері 
бар 
жас 
бұтакшалардың болтаны жөн. Бір садокка 10 - 15 коцызды 
орналастыруга болады. Оларды бакка жіберер алдында жеміс 
ағаштарының кейбіреулеріи белгілейді. Онда ориие, өсімдік бітелері 
к ө і і
аташтарды тыңдап алу керек. Істелетін жұмыстардыц боріи күні 
бурын 
ойластырып 
тез 
орындаудыц 
камын 
жасау 
керек. 
Қоцыздарды таратып 
жіберу 
үшіи 
белгіленген 
ағаштардың 
бұтақтарына садокгарды орналастырады да, аузыи ашып кояды.
Жеміс ағаштарына таратылған коцыздардыц санын біліп, 
реттеп түрудыц маңызы зор. Олардыц санын, эсересе қоныздардыц 
каркынды түрде өсіи өнетін кезінде кездейсоқ көбейте беруге 
болмайды. Осы кокцинеллидтердің көишілік түрлеріне «пекелік 
шоғырлану» касиеті тэн. Сондыктан шағылысып болтан соц олар 
жан жакка үшып кетуі мүмкім. Тожірибе жұмысы көлемі бір 
гектарлык жас алма батыпда жүргізіліп, жеті нүктелі каи кызы 
коцызының 1000 данасы жіберілген. Сол мөлтекте 50 агаш 
белгіленген болатын. Сопда бакылаудыц нятижесінде мынадай 
жатдай белгілі болтан: маусым айында өсімдік бітелерінің саны өте 
каркынды түрде өскеп жоне маусымның екінші онкүндігінде 
тэжірибелі мөлтекте өсімдік бітелері мекендеген ағаштардың 
пайызы 29, соцында 20,8 болды; ал осыған сойкес тэжірибелі 
ағаштардың өркендерініц залалдану пайызы 18,6 жопе 15,2 болды. 
Сөйтіп, егер тэжірибелі мөлтекте өсімдік бітелерімен залалданғаи 
ағаштардың саны бес есе төмендегеи болса, ал кокцинеллидтер 
жіберілмеген мөлтекше өсімдік бітелерінің саны аздап капа кеміген.
Екі жылдык алма бакта өсімдік бітелері сан мөлшерінің қалай 
өзгеруі жайлы койылған зерттеулер мынадай нэтижелер керсеткен: 
маусымның басында бітелер мен заладанған ағаштардыц саны 38%- 
та жеткен. 
Пішен шабудан кейін жеті нүктелі кан қызы 
қоңыздарынын саны 3 есе көбейген, ал жеміс бітелерінің саны бірте 
бірте азайып, сол айдын орта шенінде залалданған ағаштардың саны 
9%, ал соңында 3% капа болтан. Пішен шабу кезінде шөптесін 
өсімдіктерден алма ағаштарына өткен кокцинеллидтер бітелерді 
түгелдей дерлік күрткан.
Жотарыда көрсетілген тэжірибелер зерттеулерініц нэтижелерін 
талдай келіп, мына төмендегі қорытындыларды жасайды: маусым 
айыныц аяты мен шілденіц бас кезінде жас алма бактарда 
кокцинеллидтердің сан мөлшерін кілт көтерілуі жеміс бітелерінің
186

сан мөлшерін азайтуда зор рөлін атқарады. Бұл нәтижеге 2 түрлі 
жолмен жетуге болады: қоңыздарды жіберіп тарату немесе жеміс 
агаштарының аралықтарындагы өсімдіктерді пішендікке шабу. 
Бірінші жол күрделі және көп еңбек сіңіруді кажет етеді; себебі 
кокцинеллидтерді даярлау және оларды таратқанга дейін бағып, 
сақтау керек. Ал екінші жол дүрыс агротехникага сәйке келеді жэне 
ешқандай қосымша шыгынды қажет етпейді. Бірақ бүл шара пішен 
шабуды маусымның үшінші онкүндігінде қысқа мерзімнің ішінде 
жүргізгенде ғана жақсы нәтиже береді.
Жеміс бітелерінің жаппай өніп өсіп көбейіп кетуіне жол бермей, 
олардың сан мөлшерін азайтып отыратын энтомофагтардың 
ішіндегі ең бастыларының бірі алтынкөз деп аталатын жыртқыш 
бөжектер. Бүл тор қанаттылар тобының дербес бір түқымдасы. Олар 
өсімдік бітелерімен 
катар өрмекші 
кенелерді, сымырларды, 
трипстерді, кейбір көбелектердің жүлдызқүрттарын және басқа 
көптеген үсақ зиянды бөжектерді жеп қүртады. Сондықтан қазіргі 
кезде олардың кейбір түрлері жеміс ағашгары мен көкөніс 
дақылдарының бірқатар зиянкестеріне қарсы биологиялық күресте 
пайдаланылуда.
Алтынкөздердің ересектерінің жалпы түсі көбінесе ашық 
жасыл, шымқай жасыл немесе көк жасыл болады; көздері алтын 
тәрізді қүлгіырып тұрады; көлемдері бірдей екі пар тор канаты 
болады, мүртшалары жіп тэрізді. Сабақшасы бар сопакшалау келген 
мүртшаларын 
жапырак 
бетіне 
топтап 
немесе 
жекелеп 
орналастырады. Дернәсілдері үршык пішінді, сопакша өте жылдам 
қозғалады.
Қазакстанда аса пайдалы жәндіктердің тек Алматы жеміс 
аймагында гана алтынкөздердің 16 түрі бар екендігі аныкталып 
отыр. Олардың ішінде көп кездесетіні мыналар: 

жүктеу 16,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: