колданарда, оныц экономикалык маңызын жан-жақты тексерген
жөн. Опыц бүгінгі күннің мақсаты үшііі ғана емес, ертеңгісін де
болжап зерттеген дүрыс. А.Ф.Додд (1940)
өзінің макаласында
Аустралияда кұиарлы жердіц 24 млн. гектарына кең таралған
опунция арамшөбіне карсы кактус көбелегін пайдалануды ұсынды.
Бірак, бүл ұсыныс Аустралия мемлекеті үшіп пайдалы болғанымен,
Гавай аралдары тұргындарына өте зиян еді. Себебі, осы елде
опунция малдыц корегі регінде жоне шөлді аймактарда су көзі
ретінде
пайдаланыған
болатын.
Бүл
қоршаған
орта
тірі
организмдеріне кешенді түрде, кейде жекелей осер ету аркылы
табиғи реттеп отыру зацдылығы.
Өсімдіктердіц табиғатта осылайша реттелуіне тікелей эсер
ететіп факторлардың мацызы туралы кезінде галымдар арасында
көптеген таластар тууда. Олардыц біреулері - негізгі эсер ететін
факторлар климат, топырак күрамы десе,
екіншілері- баска
биотикалык факторларды бірінші орыпға қойды.
С.Т.Брюс (1946) өзініц ецбекгерінде өсімдіктердіц көбейіи
өсуіне, бөжектердіц маңызын айтады. Ол баска факторлардан гөрі
басым орі негізгі рөл агкарады деген қорытындыға келді. Гүлді
өсімдіктердіц табиғи таралуы осыларға байламысты дейді. Брюс
былай деп жазады: «бөжектер көбіне, өте тез көбейе отырып, өзіпіц
қоректенетін өсімдігін тікелей күртып жібере алады. Ол кезде оған
табиғи жауларыныц (мпкрорганизмдер мен
урулары) осері де
карсы гүра алмайды. Сондықтан, бөжектер табиғатта өсімдіктердіц
can мөлшеріне тікелей осер етіп, реттеп отырады, осіресе бүл гүлді
өсімдіктерге тэн болмак».
Арамшөптерге
карсы алғаш рет бөжектер
1902 жылы
биологиялық күресу максатында пайдаланылады. Мексика жерінен
Гавай араларыпа
лантана комара
арамшөбіне карсы бөжектердің 8
түрі жерсіндіріледі. Бұрынғы кезде бөжектерге, өсімдіктердіц сабак,
гамыр, гүл бөлімдерін зақымдайтын жопе зияпды түрлеріне көціл
бөлгеи болатыи. Ал, жапырақ кеміргіш бөжектер қарастырылматан
еді. Кейіннен тэжірибеде бөжектердіц осы түрлерініц мацызды
екені
долелдеиді. Бірақ, бөжектерді колданғанда ескеретін ец
негізгі мәселе, олардыц
болашакта баска өсімдіктерге, бөжектеріе,
тірі организмдерге жалпы қауіпсіз болуы.
Арамшөптері е карсы кобелек жүлдызқүрттары, жемір коцыздар
мен олардыц деріюсілдері, қандалалар, тецбіл канатты жэне ісік
209
туғызушы шыбыпдар кеңінен колданылуда. Өсімдіктерге бөжектер
бейімделгеиде
тек олардыц химиялык кұрылымдагы қажетті
заттарға ғана емес, олардыц физикалық касиеттеріие де тәуелді.
Физикалык касиеттері
бөжектердіц жұмыртка салу, коректенуіне
ерекше эсер етеді.
Көриекті талым
Н.Тинберген (1953) жануарлардын кейбір
күрделі мінез-кұлыкгары тек капа белгісіз бір себептер эсер еткенде
ғана көрінетінін байкаған. Табиғатта бұлар-физикалық
немесе
химиялык
күбылыстар болуы мүмкін. Г.А.Керри (1932) өзінің
жүргізгеи тэжірибесінде
евреста
шыбыиының жүмыртка салуы
үшін ошағаи өсімдігінің гікенекті
тұқым қауашағы кажет екеиін
аиықтады.
Осыған байланысты баска тәжірибелерде шыбындар колдан
каучуктен тураенекті
етіи жасалынғаи
кауашакка
ойдатыдай
жүмырка
салган. Бұдап біз бөжектердіц
жүмыртка салуына
физикалык кұбылыстар эсер ететінін көреміз.
Сондыктан да, бөжектер тіршілігіиің даму кезецдері көбіне
өсімдікгердіи даму фазаларымеп сэйкес келуіиің иегізі олардьщ
бір-біріпе бейімделушілп інде. Оларды жерсіндіру барысыида
негізгі ескерілетін мэселелер: арамшөптердін
мацызы жэне оның
биологиялык
күрестен
баска күресу шараларына берілмеуі;
олардьщ арамшөп үшін тікелей мацызы; бөжектерді жерсіндіргенде,
оный
баска
мәдени
өсімдікке
ауысу
мүмкіндігі
болганда,
арамшөпке жұмсалагын шығыи мен мэдени өсімдіктің жоталтатын
түсіміиің ара салмагы;
жерсіндірілген
бөжектердін,
мәдени
өсімдікке ауысу
каупіпіц мүмкіпдігі мен закымдалу дэрежесі;
егерде жерсіпдірілген бөжекіер, мэдени өсімдіктін зияпкесіне
айналда, оларт карсы колданылатып агротехникалык,
химиялык,
механикалык, т.б шаралардьщ тиімділік дэрежесі.
Негізгі
көиіл
аударатын
мәселе, бөжектердін жалпы
коректепуі емес, олардыц өсімдіктін кай
мүшесін каншалықты
дэрежеде закымдайтыны жэие соган
бейімделу, мамандану
дәрежесін
тэжірибе жүзінде
элденеше
рет тексерген
жөн.
Бөжектердіц, эсіресе жүмыртка салу, дернэсілдік даму кезеіщеріне
көн көціл бөлу керек. Ол үшін арамнюнгермен
катар, мэдени
өсімдікіерге де осы тэжірибелерді кай галап тексерген жөн.
Достарыңызбен бөлісу: 
