Сурет-2. Шұбар фазия
Phasia crassipennis
F.
Алтын фазия - Clytiomyia helluo
Ғ., кең таралган, шыбынның
ұзындыгы 5 мм.
Қанаттары кең емес, қанық жолақтарсыз. Қүрсақ
және кеудесі алтынмен қапталгандай (сурет-3).
Сурет-3. Алтын түсті фазия
Clytiomyia helluo
Ғ.
Екінші жастагы дернәсілдері диапазадағы қандала денесінде
қыстайды. Қандалалар егістікке орналасқан соң, бір аптадан кейін
топырақта қуыршақтанады. Аналықтары үшып шыгудан кейін
жұмыртқаларын салуға кіріседі. Ұрпақтьщ өсімталдыгы-120-140
жүмыртқа. Аналығының жақсы жетілуіне сүттіген, егістік күнзе,
карақүмық. бәден-аніс гүлдерінің, гүлді өсімдіктердің және кейбір
шатырша гүлділерлердің шырынмен қоректенуі көмектеседі.
Жүмыртқа салу кезеңі мамырдың орта басынан маусымның
орта басына дейін созылады. Жүмыртқаларын иесінің денесінің
белгілі бір мүшесіне салуга тырысады. Көбінесе:
көзіне, алды ңгы
арңа б өлім іне, қ у р с а қ
бөлімінің жиектеріне салады. Жүмыртқа
120
жақсы көрінеді. Туылған дернәсілдер иесінің денесіне енеді және
гемолимфа мен май денесімен қоректенеді, нәтижесінде иесінің
генеративті
жүйесі
бұзылады
және
иесі
аталықсызданады.
Фазияның бірінші ұрпақ дернәсілдері иелерін тастап, зиянды
бақашық қандаланың төртінші-бесінші жастағы дернәсілдері пайда
болуына дейін топырақта қуыршақтанады. Келесі ұрпақтың ересек
шыбындары маусымның екінші жартысында зиянды бақашық
қандаланың қанаттануы басталмай түрып үшып шыгады.
Алтын
түсті фазиялардың аналықтары жалган пілләдан жыныс мүшелері
толық пісіп жетілген күйде шығады. Сондықтан олар бірден
жүмыртқалауға кіріседі. Бірінші ұрпақ 30-40 күнде дамиды. Алтын
фазия ересек жас қандаланы залалдаганды жақсы көреді, бірақ
жұмыртқасын үлкен жастагы дернәсілдерге сала алады. Зиянды
бақашық қандаланың алтын фазиямен залалдануы шырындылармен
көршілес жатқан күздік бидай егістерінде 48-79% жетуі мүмкін, ал
олардан алшақ жерлерде 22-38% залалдайды. Фазияның жазгы
үрпагының тиімділігі өнімді ерте жинаудың әсерінен бірден
қысқарады.
Сұр фазия -
Alophora subcoleopterata
L,
ересек қандаланы гана
залалдайды. Аналыгы жүмырткаларын қандала қанаттының бүлшық
еттеріне салады, егістікте бір үрпақ беріп дамиды. ГІілләсі
топырақта қыстайды. Ересек шыбындар сәуірде үшып іпығады және
бақашық қандаланы паразиттіц бірінші үрпагы егістікке үшпай
тұрып залалдайды. Физиологиялык толық жетілген дарақтарды
залалдаганды ұнатады. Егістікте сүр фазияның дамуы дернәсілдің
найда болуынан, қуыршақтануга дейін 34-58 күнге созылады. Бидай
танаптарында сүр фазия шыбыны қоректенуін аяқтаган қандаланың
жаңа
үрпагын
залалдай
бастайды.
Зиянды
бақашықтың
энтомофагпен залалдануы күзде, қыстау орындарында 40-50% жету
мүмкін. Зиянды бақашық қандаланың энтомофагтарының табиғи
популяциялары фитофагтың санын тиімді ұстап түрады, осыган
байланысты тиімділік критерийлері жасалган. Зиянды бакашық
қандаланың сан мөлшерін азайтудагы
фазиялардың рөлін анықтау
үшін қыстап шыққан кандалаларды мына төмендегі мерзімдерде
жинап
алып
тексереді:
егінге
алгаш
үшып
келгенде,
жүмыртқалаудың бас кезінде, жаппай жүмыртқалауга кіріскенде
және
жүмыртқалау
кезеңінің
соңында.
Жас
қандалалардың
фазиялармен залалдану дәрежесін олардың қыстауга шығар кезі
121
алдында анықтайды. Эр анықтаған сайын, 25 аналық және 25
аталық қандалалардың ішін жарып қарайды.
Паразиттердің түр құрамын анықтау үшін әрбір мөлтектен 100
шақты қандаланы жинап алып, оларды садокта тәрбиелеу керек.
Садоктың түбіне паразиттердің қуыршақтануы үшін қыздырылған
құм салып, ашық жагын дәке немесе сым темірлі тормен бүркеп
қояды.
Ондай
садоктың
орнына
бидайдың
немесе
қант
қызылшасының
көгі
өсірілген
(қандалалардың
қорегі
үшін)
жәшіктерді
пайдалануға
болады.
Садоктарды
күнделікті
тексергенде шыбындары бар дернәсілдері мен пілләларын және
өлген қандалаларды теріп алады. Одан соң жалган пілләдағы
паразиттердің түр құрамын анықтау үшін
ересек шыбындар
шыққанға дейін ұстайды.
в). Жугері зиянкестерініц эитомофагтары.
Эулофус
-Eulophus
visidulis.
Жаргақ канаттылар
Hymeneptera
тобының шаншарлар
Ichneumonidae
түқымдасына жатады,
эктопаразит.
Жүгері сабақ
көбелігінің
сан
мөлшерін
төменгі
дәрежеде
ұстай
алады.
Аналыгының ұзындыгы 1,5-2,5 мм, түсі
күцгірт-қоцыр, жылтыр
цызгылт.
Дернәсілдерінің үзындыгы 3-4 мм, түсі лас ақ түстен,
жылтыр қызгылт
түске дейін өзгереді. Ауыз мүшелері жақсы
дамыган, жақтары орақ тәрізді. Қуыршагы жартылай сияқты жабық,
үзындығы 1,5-2 мм, металл түсті қара. Шаншар қуыршақ күйінде
жүгері
сабагының ішінде қыстайды.
Көктемде күн жылуы
көтерілген кезде, мамыр айында ересегі үшып шыгып, өз қүрбанын
іздеуге кіріседі. Жүлдызқүртты тапқан соң, аналық шаншар
жүмыртқа салгышымен тесіп,
оны жансыздандырады, оган топтап
2-50-ге дейін жүмыртқа салады. Жүмыртқадан шыққан дернәсіл
иесінің дене мүшелерінің сұйықтыгымен қоректенеді және сонда
қуыршаққа айналады. Ие - бөжектің бір үрпагының даму кезеңінде
паразит 2 - 3 үрпақ береді. Өзбекстан жағдайында жылына 5 - 6
үрпақ береді (Мырзалиева 1986).
Апантелес казак -
Apanteles kazak.
Жаргақ канаттылар
Hymenoptera
тобыныц
браконидтер
Braconidae
түқымдасына
жатады. Табиги жағдайда мақта көбелегімен залалдануы 10-50%
жетеді. Аналық браконидтің үзындыгы 3-4 мм,
қара
түсті болады.
Қармалауыштары
қызгылт-сары.
Мүртшаларының
үзындығы
денесінің үштен бір бөлігінен шамалы ұзын. Қүрсагының ұшы
бүйірлерінен қысылган. жүмыртқа салғышы қысқа, қанаттары
122
