Эдебиет пэшнщ танымдьщ, тэрбиелт, тулга крлыптастыру-
шыльщ рели
Эдебиет — енер пэш, адамгану пэш, сонымен катар, эдебиет
— жан-жакты да терен ойлангудыц пэш. Окушы танымы мен логикасын
дамытуда эдебиет пэш жаратылыстану пэндершен кем туспейдь Жараты-
лыстану пэндер! сиякты туракты б!р формула мен кагидалар, занылыктармен
шектелмей, эдебиет пэш еркш ойдьщ, киялдьщ дамуына жол басшы бола
алады. Эдебиет пэншде дэлелдеуд1 кажет ететш туракты формула, элемент-
тердщ булжымас ережелер1 жок. Б елгш б1р шыгарманы эр кырынан тануга,
талдауга болады. Керкем шыгарманы кабылдауда эртурл! болуыньщ б1рнеше
себеб1 бар: б1ршииден, сол шыгарманы кабылдау жолындагы окушыньщ ой,
ерес!, дуниетанымы, буган дей1нг1 жинактаган 61л 1м коры, ягни эдебиеттану
гылымынан алган б т 1М1 ыкпал етед1, екшппден, эдебиетте сезд1ц касиет!
акпарат жетюзупп кызметтен элдекайда терец мазмунда, б|рнеше функцияда
танылады, сез адамныц сана-сез1м1не эсер ете отырып, белг1л 1 кецш-куй,
сез1м, сурет, кер1Н1С е м 1р бейнесш жасап, адамныц эмоциялык кабылдауына
туртк! болады. Эмоциялык кабылдау да эр адамда эр турл1. Б1р шыгармадагы
б 1р кер1н1сттц, б!р сэтт1ц езш эр адам эр турлп сез1ммен кабылдайды.
Эдебиеттанудан быпм дэрежес! б1рдей адамныц ез1н1ц сез1М1 мен туйсшу!
эртурл!. Б1рнеше адамныц окуындагы б1р гана уз!нд1 эр санада бгрнеше сурет
курайды. Бул адамныц 1ШК1 сез1м мен сез1не б1лу мэдениет1не, касиет1не
байланысты. У ш 1нш1ден, санадагы кабылдау мидыц тек б 1р гана багыттагы
жумыс эрекет1 гана емес. Санага бершетш 01Л1М тек мига енш кана коймай,
сол санага езш дж сэулесш тус1ред1. Керкем дуниен1ц осы касиет1 психолог,
педагогтардыц ецбектер1нде айтылады. Онерд! би1к багалган Абай:
Шыркап, кшжып, соргалап, тамылжиды,
Журек тербеп, оятар баста миды.
Дуниен1ц лэззаты бэра сонда,
Ойсыз кулак ала алмас ондай сыйды - дейдг.
Эр заманда адамдардыц тус1Н1гт мен кезкарастарына, элеуметттк ортасы
мен сешм, тус1н1ктер1не байланысты да танып, ту а н у эралуан болады. Себеб1
керкем шыгармада б!р гана идея, бгр гана касац кагида болмайды.
Замана, шаруа, М1нез кунде езгер/п,
Оларга кез-кез1мен нэби келд1.
Кагида (шарт, ереже) шаригаты езгерсе де,
1 Педагогикалык 13деню.-А., Рауан, 1990.
■ Абай. блендер мен аудармалар, кара сездер 2 том. -А., Жазушы,1995. -11 б.
10
Тагриф (тусшу, бшу, аныктау) Алла еш жерде езгермедк1 - деп
Абайдьщ айткан ойын керкем эдебиет мысалында карастырар болсак, керкем
шыгармадагы идеология, керкем д к эдю эртурл1 болганымен, адами
кундылыкты, акикатты тануга деген умтылыс эр заманда да б1рдей. Керкем
шыгарманы та^гудагы гасырлар бойы сакталып, езгермей келе жаткан рухани
о\прдщ е зе п — жалпы адамзаттык кагида, адамзаттык мэселе. Ол м эцп
1зденютерд1 кажет ететш, езш щ е зе к тш п н жоймайтын, керюшше кун санап
ашьша, 1ргес1 кени беретш м э ц п л к мэселелер. К,азак эдебиетшде кернекп
тулгаларымыз Абай, Мухтар, Магжан т.б. ецбектер! туралы каншама
зерттеулер жарык кердт Соган карамастан кунбе-кун жана кырынан
танылуда. Эгп де жарык кере бередг Таптым, таныдым дегендердщ е з1 эл1 де
кептеген зерттеулер мен 1зденютерд1 кажет етедь Эдеби кундылыктар
саркылмас тещ з сиякты, терецше бойлаган сайын жана сырлары ашыла
туседг Себеб|, эдебиет — енер туындысы. Ой, ойлау, ойланту
кептеген
пэндерге тэн, табиги нэрсе. Ырак эдебиеттщ е зш д к е р е к ш е л т сол, басты
назарга алынатыны — е з ш д к ойлау, е зш д к п1к1р.
Жогары сыныптарда эдеби тулгаларды окьпуда окушылар окулыктагы
жазушы гпк1р 1не кеб 1рек жупнетнп кездесед1. Эдебиеттану гылымыныц кол
жетк1зген жет1ст1ктер1н бшу, эрине, агаггык емес. Дегенмен эдеби удерютеп
сол
шыгармашылык тулганьщ ерекшел1Г1н тану уш1н
автордын ез
шыгармаларын оку, салыстыру, талдап, тану аса мацызды. К п ап окуга деген
белсендш1кт1ц бэсендеп турган каз1р п кезен^нде окушыларга автордыц тел
туындыларын окыт>' мугал1м тарапынан аса улкен жауапкерннлк пен
1зден1ст1 кажет етед!. Сол себепт! эдебиет пэн1н окытуда б елп л 1 б1р шыгарма
бойынша жазылган галымдардыц не ок>'Лык авторыныц п ш р ш айткызуга,
кайталауга, мазмундауга жол беру окушыны 1зденбеуге экеп сагады. Окулык
авторларынын п1к1рлер1 окушыныц ез ойы мен кезкарасын дэйектеуге гана
кызмет ету1 ти1с. Белгш1 б1р шыгарманы окушыныц езш е окытып, ез п к 1р1
мен кабылдауына баса назар аударылса, элдекайда
ти1мдш1г1 артады.
Эдебистт! окытудьщ баска пэндерден айырмашылыгы, курдел1Л1Г1 де осында.
Баска пэндерге Караганда сез!м, эмоция, эсер, шабыт, киялдау, армандау,
ел ктеу - эртурл1 психологиялык куй эдебиет пэншде ерекше керш едг Ягни,
эдебиет жеке тулганьщ уйлесшдг дамуына кызмет аткаратын нег!зг1
эстетикалык пэн.
Жогаргы сыныпта окытылатын авторларды айтпаганныц ез!нде орта
буын сыныптардьщ е з1нде ет1лет1н шыгармалар б1ршама келемд1 болып
келед 1. Сыныптагы сабак мерз1м!нде тугел окып шыгу мумк1н емес.
Сондыктан кебIне эдеби шыгарманы уйде окушы езд1Г1нен окып келуге
ТИ1СТ1. Ш ыгарманы уйде окуды уйымдастыру мугатпм ушш аса б1р киын да
жауапты
1
С.
Окушыныц керкем шыгармага кызыгушылыгын оя гу ата-ана мен
мугал1м тарапынан унем1 узд1кс1з жург1з1лет1н 1с-шара. Бастауыш жэне орта
буын сыныптарда окылган шыгармалармен жург1зшген жумыстар белгш) б!р
дэрежеде окушыныц келешекте
К1тапты
суй1п окуына немесе кер1с!нше.
1 Абай. блендер мен аудармалар, кара сездер 2 том. -А., Жазушы,1995. -111 6.
11
мулде каламауына
экелетш жол басы деуге болады. Шыгарманьщ уйде
окылатын белшшщ окылган-окылмаганын мугалймнщ унем1 кадагалап
отыруы окушыньщ ж ауапкерш ш пн арттыра ту сед 1. Эйтсе де, окушылардыц
кейб1р1 мектеп багдарламасындагы
шыгармалар аукымында калып, тек
мугагпмнщ талап еткен шыгармаларын гана окуды мшдет санайды. Ал кей
окушылар сол алгашкы бастау мен баспалдактан шгер1
жылжып, нагыз
керкем элемге ену мумкш длш с ие болады. Окушыныны керкем эдебиетп
окуга кызыктырудыц тэсшдер1 кеп: соныц б1р1, шыгамадан уз1нд1 окып,
узшдшщ кай шыгармадан алынганын тапкызу немесе кешпкердщ сезш
жасыру, сиякты сурак-тапсырмалар аркылы окушыныц шыгарманы окыган-
окымаганын аныктауга болады эр! окуга деген ынтасын кетеруге болады.
Шыгарманы талдау да шыгарма мазмунына бойлауга, оны тушнуге жете-
лейдь Б елгш б1р дэрежеде мазмуны танылган шыгарманы терецдеп талдау
окушыларды кептеген
эрекеттерге жетелейдг Окушыньщ аналитикалык
ойын дамытады. Керкем шыгармадагы символ, деталь аркылы талдата
огырып, Ьолымоыз нэрседен аукымды угымга жетелеу, шыгарманыц пню
астарын ашу окушыны 1зденд1ред1, кызыктырады. Кдлаи
болганда да муга-
Л1МНЩ шыгарманы окытуга деген 1зденю! мен жуйел1 ецбеп жемю берер!
анык. Сондьщтан эдебиет пэнш окытуда табанды ецбек пен жуйел! жумыс
нэтижел! болады. Эдебиетп
Достарыңызбен бөлісу: |
