Азық-ТҮлік өнімдерінің технологиясы мамандығына арналған «мал шаруашылығЫ Өнімдерін өндіру технологиясының негіздері» ПӘні бойынша зертханалық ЖӘне тәжірибелік сабақтарды орындау үшін әдістемелік нұСҚаулар

Қостанай, 2010

Здерева Людмила Байзакқызы, ауыл шаруашылық ғылымдарының кандидаты, доцент

Шайкамал Гүлшат Иманжанқызы, аға оқытушы
Рецензенттер:

Муратов Асқар Аронұлы, аыл шаруашылық ғылымдарының кандидаты, доцент, ҚИЭУ-тегі стандартизация бойынша 44 «Технолог» техникалық комитетінің төрағасы

Здерева Л.Б., Шайкамал Г.И.

Оқу-әдістемелік құралда «Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясының негіздері» пәні бойынша негізгі тақырыбтар қарастырылған. Ет және сүт өндіру технологиялық процесстеріне, ауыл шаруашылық малдарының әр түрлі өнімдліктеріне, есеп жүргізу әдістемесіне ерекше назар аударылды.

Ветеринария және азық-түлік өнімдірінің технологиясы факультетінің ғылыми-әдістемелік кеңесімен бекітілген, ____________ 20__ ж. хаттама № ____.

© А.Байтурсынов атындағы Қостанай

мемлекеттік университеті, 2010

Мазмұны

Малдардың негізгі ақауларына және кемшіліктеріне назар аудару қажет.

Тапсырма 1. Сабақта жұмыс дәптерлеріне малдардың (сиыр, жылқы, шошқа, қой, әтеш және т.б.) суретін салып дене бітімінің топографиясын зерттеу: бөлек дене бітімдерінің шеқараларын анықтау және тізімге сай келетін сандарын қою.

Тапсырма 2. Тапсырманың мақсаты – ең кең тараған дене тұлғасының ақаулармен және кемшіліктермен, конституцияның әлсіз болуы: тұрпайы және дамымаған бас, биік, тар, кең шоқтық, кең және жон кеуде, алдынғы аяқтарының жақың тұрқысы, артқы аяқтарының қисық және түзу тұрқысы, түзу арқасы мен белі, түсіп қалған арқасы мен белі, сүйір шоқтығы, түсірінкіріген арты және т.б., оларды дұрыс емес жолмен қолдануымен танысу.

Осы тапсырмаларды орындауға 2 сағат беріледі.

Тапсырма 3. Өлшеу құралдардың құрылысымен және қолдану техникасымен танысу, ауылшаруашылық малдарының негізгі дене өлшемдерін окып білу.

Малдың экстерьерін бағалау түрлі әдістермен жүргізіледі. Ең көп тарағаны көз мөлшермен бағалау. Бұл жағдайда жалпы түрі мен дамуын, дене тұлғасының сәйкестілігін, тұқымның ерекшелігінің көзге ұрынуын және де басқа жеке мүшелерді бағалайды. Ол үшін малдың әр түрін бонитирлау нұсқаулығында көрсетілген арнайы шкалаларды қолданады. Экстерьерді бағалаудың объективті және нақты әдісі малды өлшеу болып табылады. Өлшемдер негізінде малдың дене тұлғасы жайлы бағам беріп және оны өзара салыстыруға болады. Өлшемді мал денесінің белгілі бір нүктелерінен алады. Малды өлшемнен өткізу оның экстерьерін бағалау ғана емес, жас төлдің өсуі мен дамуын да қадағалауға мүмкіндік береді.

Малдардың дене өлшемдерін шешу үшін арнайы өлшеу құралдарды қолданады: Лидтин өлшеуіш таяғы, Вилькенс циркулі, өлшеуіш таспа.

Барлық құралдарда сантиметрмен өлшенетін бөліктеррі бар. Есеп 1 см-ға дейін дәлелдігімен жүргізіледі.

Өлшеуіш таяқ – ағаштан жасалған немесе метрикалық, іші бос болады, ішінде темір жылжыйтын таяғы бар. Ашылған кезде ұзындығы 120 см, ішкі бөлімінің таяғы 100 см-ға дейін жетеді.

Есеп жоғардан төменге қарай жүргізіледі.

Экстерьерді бағалауда тәуліктің жарық кезінде, арнайы алаңда, малды дұрыс қойып суретке түсіруді де қолданады.

Өлшемдерді шешу алдында құралдардың жөндеуін, жұмысқа дайындығын және дәлілдігін тексереді.

Малдың экстерьерін бағалаудағы маңызды өлшемдер төменде келтірілген.

1. 
   Бас ұзындығы (циркульмен)
   
2. 
   Маңдайының ұзындығы (циркульмен)
   
3. 
   Маңдайының кеңдігі (циркульмен)
   
4. 
   Шоқтық тұсының биіктігі (таяқпен)
   
5. 
   Арқа ұзындығы (таяқпен)
   
6. 
   Бел ұзындығы (таяқпен)
   
7. 
   Құйымшақ тұсының биіктігі (таяқпен)
   
8. 
   Шонданай төмпесінің биіктігі (таяқпен)
   
9. 
   Кеуде тереңдігі (таяқпен)
   
10. 
    Дене тұлғасының қисық ұзындығы (таяқпен немесе таспамен)
    
11. 
    Артқы жағының ұзындығы (циркульмен).
    
12. 
    Кеуде кеңдігі немесе жауырын сыртындағы кеуде енділігі (таяқпен)
    
13. 
    Мықын тұстағы артқы енділік (циркульмен).
    
14. 
    Ыңыршық төмпешігі тұстағы артқы енділік (циркульмен).
    
15. 
    Кеуде орамы (таспамен)
    
16. 
    Сирақ орамы (таспамен)
    

1. 
   Шоқтық тұсының биіктігі
   

3. 
   Кеуде тереңдігі
   
4. 
   Жауырын сыртындағы кеуде ауқымы
   
5. 
   Дене тұлғасының қисық ұзындығы
   
6. 
   Бас ұзындығы
   
7. 
   Маңдай ұзындығы
   
8. 
   Бас кеңдігі (ең кең жері)
   
9. 
   Мықын тұстағы артқы енділік
   
10. 
    Сирақ орамы
    

1. 
   Шоқтық биіктігі
   
2. 
   Кеуде орамы
   
3. 
   Кеуде кеңдігі
   
4. 
   Кеуде тереңдігі
   
5. 
   Дене ұзындығы
   

1. 
   Шоқтық биіктігі
   
2. 
   Арқа биіктігі
   
3. 
   Құйымшақ биіктігі
   
4. 
   Кеуде кеңдігі
   
5. 
   Сербектердің кеңдігі
   
6. 
   Сирақ орамы
   
7. 
   Дене тұлғасының қисық ұзындығы
   

Малдардың экстерьерін салыстыру үшін дене тұлғасының индексін есептеп шығарады. Индекс дегеніміз - бір өлшемнің екінші өлшемге пайызбен келтірілген арақатынасы. Индексті есептеуге алынған өлшемдер өзара анатомиялық байланысты болуы қажет.

Өлшемдерді кейбір өлшемдер бойынша малдың стандарттан ауытқуын көрсететін экстерьерлік профилін құрастыруға да қолданады. Экстерьерлік профильді малдың бір тұқымға жататын кейбір топтары мен типтерінің дене тұлға ерекшеліктерін сипаттауға пайдаланады.
Тапсырма 4. Сиырлардың өлшемдерін Мемлекеттік асылтұқымды кітапта (МАК) жазылған мәліметтермен салыстыру және экстерьерлік профильді құру. Қырдың қызыл (сүт бағыттағы) тұқымына жататын сиырдың өлшемдерін 100%, ал симментал (аралас, сүтт-етті бағыттағы) мен қара-ала (сүтті) тұқымдырын – Х деп есептеу. Тапсырма бойынша сиырлардың өнімділік бағыттарына байланысты қорытынды жазу.
Кесте 1 - Әр түрлі тұқымына жататын сиырлардың дене өлшемдері

Кесте 2 – Сиырлардың негізгі дене өлшемдері

Тұқым	Бұзаулау жасы	Шоқтық биіктігі	Құйымшақ биіктігі	Кеуде тереңдігі	Кеуде кеңдігі	Сербектер дің кеңдігі	Кеуде орамы	Дене тұлғасының қисық ұзындығы	Сирақ орамы
Қырдың қызыл	3	127	132	67	40	48	182	152	19
Қара-ала	3	132	138	68	41	50	179	158	18,5
Симментал	3	133	137	69	44	50	188	159	20
+6
+5
+4
+3
+2
+1
100%
-1
-2
-3
-4
-5
-6
		Ш.Б.	Қ.Б.	К.Т.	К.К.	.К.	К.О.	Д.Т.Қ.Ұ	С.О.

К- түзеу коэффициенті (2,5).

Жас анықтаудың ең нақты әдісі малдың туған күнін жазу болып табылады. Жазбалар жоғалтса ірі қара малдардың жасы мүйіз және тістер бойынша анықтайды. Сиырдың жасын мүйіздегі сақиналарына қарап анықтайды. Алғашқы рет бұзаулаған сиырдың мүйізінде сақина қалыптасады және бұзаулаған сайын сақиналар қосылады. Сиырдың жасын анықтау кезінде мүйіз сақиналарының санына алғашқы рет ұрықтандыру жасын (1,5-2 жыл) қосады.

1. 
   Дене тұлғасының түзу ұзындығы 150,149,151,148,155,157,154,152,158 см құрады.
   
2. 
   Кеуде орамы: 188,190,180,181,182,183, 187,189,184,185 см.