Қазақстанреспубликасы ғылымжәнебілім министірлігі

105 
 
сайын,  ал  «Советское  хозяйство  СССР»  жинағы  1960  және  1971  жылдары 
баспадан шықты. 
 
4. Статистика материалдарын тарихи 
дерек ретінде пайдалану әдістері 
 
Санақтық  деректіталдаудың  мақсаты  оның  шынайылық  дәрежесін  анықтау 
екендігі 
белгілі. 
Мәліметтерінің 
дұрыстығы 
бірнеше 
себептерге 
байланысты.Біріншіден,санақ  жұмысының  дайындық  деңгейі,санақ  объектісін 
таңдау,  оған  қатынасқан  мамандардың  біліктілігі  ескеріледі.  Екіншіден 
зерттеудің  мақсаты  мен  маңыздылығына,  оның  түрі  мен  құрылымына  көңіл 
аударған жөн. Үшіншіден санақ жүргізудің методологиялық деңгейіне, бастап-
қы материалдардың дайындалу әдістеріне қарай алынған материалдың сапалық 
дәрежесі  белгілі  болады.  Әлбетте,  осыларды  ескерген  жағдайда  зерттеу 
жұмысына пайдаланған статистикалық деректерің сапалы болады. 
Статистика материалдары көбіне жарияланып тұрады. Ал жария етілмегендері 
мұрағат  қорларында  сақтаулы.  «Вестник  статистики»,  «Бюллетень  ЦСУ», 
«Статистическое  обозрение»  және  т.б.  басылымдар  тұрақты  түрде  шығып 
тұрады.  
Жарияланған  санақ  жинақтарының  алғы  сөзінде,  түсіндірме  кестелеріңде 
зерттеу  жұмыстарының  әдістемесі  мен  материалдарды  дайындау  тәсілдері 
баяндалады.  Мәліметтерді  дайындау  және  жариялау  барысында  санақ 
бланкілерінде  кейдезерттеушіге  қажетті  қорытынды  цифрлар  толық 
көрсетілмеуі  мүмкін.  Сондықтан  алғашқы  көрсеткіштерді  белгілеу  тәртібін 
және  дайындалған  таблицалардың  сапасын  айқындау  керек.  Тарихшы 
осылайша  жинаққа  енбей  қалған  мәліметтерді  анықтайды.Санақ  материалда-
рының  дұрыстығына  көз  жеткізу  үшін  енгізілген  түзетулермен  ескертулерге 
көңіл  аудару  қажет.  Санақ  материалдарына  сыни  тұрғыдан  қарамаушылық 
деректің объективтілігіне нұсқаны келтіреді. 
Санақ  материалдарынтолық  қарастырған  абзал.  Тәжірибесі  аз  тарихшылар 
кейде 
материалды 
талдап 
мен 
оны 
қорытындылауда 
жекелеген 
көрсеткіштермен  ғана  шектеледі.  Қоғамдық  көріністерге  шынайы  көзқарас 
қалыптастырудасанақ  материалдарын  түгел  пайдаланған  жөн.  Санақ 
қортындыларын  материалдарын  жариялау  барысында  көптеген  жұмыс 
бабындағы материалдар жинаққа кірмей қалуы мүмкін. Сондықтан лажы болса 
мұрағат құжаттарын да ғылыми айналымға кіргізген дұрыс. 
Санақ 
мәліметтерін 
талдауда 
көптеген 
жағдайда 
салыстыру 
әдісі 
пайдаланылады. Соның негізінде құбылыстардың  даму  бағыты ашылып, оның 
қарқыны 
анықталады, 
зерттелетін 
құбылыстың 
әртүрлі 
буындарын 
сипаттайтын  пропорциялардың  қалыптасуы  нақтыланады.  Мұндайда  тек 
салыстыруға  келетін  деректерді  ғана  салыстыру  керек  екенін  ойдан  шығаруға 
болмайды.Кейде  санақ  мәліметтеріне  талдау  жасауда  территориялық 
өзгерістердің де еленбей қалатын кездері болады. 

106 
 
Санақ  мәліметтерін  салыстырмалы  талдаудың  міндетті  шартты-санақтық 
зерттеудің  методологиясын  анықтау  болады.  Жарияланған  жинақтарда,  өткен 
дәуірдіңмәліметтеріосы  заманғы  өлшемдермен  берілуі  мүмкін.  Зерттеуші  осы 
жерде  метрология  пәнінен  алған  білімін  пайдаланады.  Бұрынғы  және  қазіргі 
өлшем жүйелерін салыстыра зерттеу әдәсінің септігі тиеді. 
Статистика  көпшілік  процестердің  сандық  заңдылықтарын  көрсету  мен 
зерттеуге  арналғандықтан,  ол  санақ  материалдары  анық  көрсетілген 
көпшілік(массовые  источники)  деректердің  қатарына  жатады.  Деректердің 
осындай  тобымен  жұмыс  істеуде  Мәскеу  университетінің  профессоры 
И.Д.Ковальченко математикалықәдістерді пайдалануды ұсынады. 
Архив  қорларының  санақ  материалдарын  игеруде  санақтың  математикалық 
әдісінің  үлкен  болашағы  бар.  Осы  әдіс  арқылы  тарихшылар  деректік 
мәліметтерді  топтастыру  мен  жіктеуден  және  санақ  көрсеткіштерінің  өзара 
қатынастарын  талдаудан  бастап,  күрделі  математикалык  модельдер  (үлгілер) 
құруға дейінгі жұмыстарды атқаруға мүмкіндік алады, 
Алайда,  мұндай  математикалық  санақ  әдісі  –  тарихи  зерттеу  жұмыстарында 
негізгі  тәсіл  емес,  ол  қосалқы  ғана  роль  атқарады.  Негізгі  мақсат  зерттелетін 
қоғамдық  оқиғалар  мен  құбылыстардың  сапалы,  мағыналы  талдануында. 
Математикалық  санақ  әдістерін  қолдану  тарихи  зерттеулердің  сандық 
өлшемдеріне дәлдік бере отырып, талдау мүмкіңдіктерін көтере түседі. 
Қорыта  айтқанда,  санақ  деректері  қоғам  өмірінің  барлық  қырынан:  өндіргіш 
күштердің  дамуынан,  адамдардың  әлеуметтік  өмірінің  өзгеруінен  және  т.б.  –
құнды мәліметтер береді. Қоғам өмірін сипаттайтын санақ көрсеткіштері уақыт 
талабына сай үнемі жаңарып отырады. 
 
Әдебиет 
 
Абилев  А.К.  (Кузембайулы)Из  истории  деятельности  научных  учреждений  по 
изучению  Казахстана  XIX  –  начXX  в.в.Алматы,  Изд.  "Гылым",  1990.–  68  с. 
(соавтор: Аханов Ж.) 
Атабаев  Қ.  Қазақстан  тарихының  деректанулық  негіздері:  Оқу  құралы.  – 
Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 302 б. 
Статистика: учебник [И. И. Елисеева и др.]. – Москва: Проспект, 2011. – 443 с. 
 
 
11. МЕРЗІМДІ БАСЫЛЫМ – ТАРИХИ ДЕРЕК 
 
Жоспар 
1.Мерзімді баспасөз түсінігі және оның қысқаша тарихы. 
2.Мерзімді баспасөздің топтастырылуы, газет-журнал жанрлары. 
3. Тарихи зерттеулерде газет-журнал деректерін пайдалану әдістері.М
 
 
1. Мерзімді баспасөз түсінігі және оның қысқаша тарихы