Қазақстанреспубликасы ғылымжәнебілім министірлігі

83 
 
Аштархан  әулетінен  шыққан  Мұхаммед  Муким  хан  келген  кезде  бастап,  1704 
жылдан кейін аяқтаған.  
Шығарма  кіріспе  мен  үш  тараудан  тұрады.  Кіріспеде  түркі-монғол 
халықтарыныңаңыздағытүп  ата-анасы  Алан-гүл  (Алан-гао)  мен  Түмен  хан 
туралы  және  Шыңғыс  ханның  Мауераннахрды,  Балх  пен  Бадахшанды  жаулап 
алу  тарихы  қысқаша  берілген.  Бірінші  тараудаОрталық  Азияның  Шайбани 
әулеті кезіндегі саяси тарихы қысқа баяндалған. Екінші тарауда Балх пен Бұхар 
хандығының  ХVІІІ  ғасырға  дейінгі  саяси,  соның  ішінде  әлеуметтік-
экономикалық  тарихы,  рухани  және  мәдени  өмірі  толық  сипатталған.  Үшінші 
тарау 1702 – 04 жылдар аралығындағы тарихи оқиғаларға арналған. 
Еңбек  Орталық  Азия  тарихынан  құнды  мағлұматтар  беретін  деректердің 
бірі.Балх пен БұхардыңҮндістан,Иран,Түркия,Қашқаржәне т.б. елдермен саяси 
қарым-қатынастары  туралы  мәліметтер  бар.  Онда  Балх  ханы  Абд  әл-Мүмин 
мен  түріксұлтаныМұрат(1574–95),Үндістандағымоғолбилеушісі  Аурангзеб  пен 
Сұбханқұл  хан,  т.б.  билеушілердің  арасында  жазылған  хаттардың  көшірмесі 
берілген.  
ХVІІ  ғасырдың  екінші  жартысындағы  Хиуа  мен  Бұхар  қарым-қатнастары 
туралы деректердің ішінде Әбілғазының және оның ұрпақтарының Бұхара мен 
Самарқандқа  жасаған  үздіксіз  жорықтары  туралы  мәліметтер  бар.  Бұл 
тонаушылық жорықтар ақырында Хорезмдегі Шайбани әулетінің билігі құлап, 
онда  1688  жылдан  бастапҚоңыратәулеті  билігінің  орнауына  әкелді.  Балхпен 
оның маңайындағы жерлерді мекендеген түркі тілдес тайпалар барлас, қоңырат, 
түркмен,алшын,қатаған,  сарай,  қалмақ,  қыпшақ,найман,  құрама,  т.б.  туралы 
құнды мағлұматтар бар.  
Сондай-ақ  қазақ  пен  бұхаралық  билеушілердің,  Оңтүстік  Қазақстанның 
маңызды сауда-экономикалық орталықтары менТашкентүшін болған күрестері 
туралы  мәліметтер  назар  аударарлық.  «Тазкира-и  Мукин  хани»  жан-жақты 
зерттеліп, бірнеше шет тілге аударылған. 1956 жылы профессор А.А. Семенов 
толық зерттеу жұмысы мен аудармасын жариялады.  
*XVIғасырдың 
екінші  жартысына  жататын  авторы  белгісіз  Кашқар 
сопыларының  бірі  Ходжа  Мухаммад  Шарифке  арналғанагиографиялық 
шығарма«Тазкира-и 
Ходжа 
Мухаммад 
Шариф»(«Ходжа 
Мухаммад 
Шарифтің басынан кешкендері») атты шығарма қазақ тарихының дерегі болып 
саналады. Ол Сайрам қаласының тумасы, Самаркандта медресе бітірген. Оқуды 
бітірген  соңҚашқар  қаласына  қоныс  аударады.Қараханид  ханы  Сатук  Богра-
ханның мазарын паналайды.Жаркенд қаласында1656–1666 жылдар шамасында 
қайтыс болды. 
«Тазкира»  тұрмыстық  әдебиет  жанрна  жатады.  Кітаптың  алғашқы  бөлімінде 
сопылық  тұрмыстың  сипаты  баяндалады,  Ал  екінші  бөлімінде  тарихи 
материалдар берілген.Шағатай әулетінің өкілі Абд аль-Латифтың қырғыз еліне 
жорығы  ,  оның  өлімі  жөнінде  мәліметтер  бар.  Ал  енді  осы  оқиғаны 
сипаттайтын екінші бір деректерде Абд аль-Латиф қазақ хандарының қолынан 
қаза тапты делінеді.  

84 
 
*Ақын  әрі  ғалымМухаммад  СалихШайбани-хананың  ресми  тарихының 
авторы. Оның Шайбани-наме («Шайбани туралы кітап»), атты еңбегіндеқазіргі 
Қазақстан  мен  Мәуренахр  жеріндегі  саяси  ахуал  баяндалады.  ХVІ  ғасырдың 
басында  қазақстанның  солтүстік  және  орталық  бөлігіндегі  Шыңғыс  әулеті 
сұлтандар топтарының саяси билік үшін таласы жан-жақты қамтылған.  
1500–1509  жылдар  аралығындағы  Мавераннахр  менХорезмдегіШайбани-хан, 
Керей 
мен 
Жәнібек,Бурундук-ханменҚасыммен 
арасындағы 
қарым-
қатынас,Сыр бойындағы қалалар үшін соғыс сөз болады. Сонымен қатаравтор 
қазақ даласының әлеуметтік-экономикалық жағдайы, бір-біріне қарсы соғысқан 
елдердің  әскері,  мемлекеттік  құрылымы  жөнінде  де  мәліметтер  бар.  Елдің 
географиялықжағдайы, сол жерді мекендеген тайпалар мен ұлыстар туралы да 
жазылады. 
*ӘбілғазыБаһадұр хан(1603–1664) – Хиуа ханы (1645–63), тарихшы-шежіреші. 
Үргеніште  Жошы  ұрпағынан  тараған  Арабмұхамед  ханның  отбасында  туған. 
Әкесі Арабмұхамед хан 1602 жылы Хорезм ханы болып жарияланған. Арысхан 
медресесінде  оқып,  ғұлама  ғалымдардан  дәріс  алған.  Медреседе  халық  ауыз 
әдебиетін, тарихты оқып зерттеді, әскери өнер, мемлекет басқару ісін меңгерді.  
Арабмұхамед  ханның  қартайған  шағында  балалары  арасында  билікке  талас 
басталды.  17  жасынан  бұл  талас-тартысқа  Әбілғазы  да  араласты.  Оның  аяғы 
ағайынды адамдар арасындағы қарулы қақтығысқа ұштасты. Сондай соғыстың 
бірінде  1621  жылыол  ауыр  жарақаттанып,  Әмударияны  жалғыз  жүзіп  өтіп, 
қашып  құтылады.  Маңғыстаудағы  түрікмендерді,  қазақ  хандары  Есім  мен 
Тұрсынды  паналайды.  Ә.  Ташкентте  Тұрсынхан  сарайында  екі  жыл  тұрып, 
еліне  қайтып  келген  соң,  1628  жылы  ағаларының  қолына  түсіп,  Иранға  жер 
аударылды.  Он  жылдай  Исфахан  қаласында  айдауда  болған.  1638  жылы 
Исфаханнан қашып шығып, түрікмен руларының арасында жасырынып жүрген. 
1640–41 жылдары Жем өзенінің бойындағы қалмақ ханы Хорлектің ордасында 
тұрған.  Осы  жерден  Арал  қазақтары  көп  сыйлық  беріп,  Әбілғазыны  қалмақ 
ханынан сұрап алып, өздеріне хан көтерді.  
1643  жылы  Ілияс  би  бастаған  Арал  қазақтары  Хиуа  ханы  Аспандиярға  қарсы 
көтерілгенде  Әбілғазысолармен  бірге  болған.  Екі  жыл  бойы  Хиуаға  дамылсыз 
шабуыл  жасап,  ақыры  қазақ,  өзбек,  қарақалпақтардың  күшімен  1645  жылы 
Хиуаны  алып,  хан  болып  жарияланды.  Хан  тағына  отырғаннан  кейін  де  көп 
жылдар  түрікмен  тайпаларымен  соғыс  жүргізді,Хиуа  хандығыжеріне  баса-
көктеп  кірген  қалмақтарға  қарсы  қиян-кескі  ұрыс  жүргізді,  Бұхараға  шабуыл 
жасады.  Тек  1663  жылы  ғана  хандық  билігін  ұлы  Ануш  Мұхамедке  беріп, 
бейбіт істермен айналысуға мүмкіндік алып, шығармашылық жұмысқа кірісті. 
Әбілғазыөз заманының білімді адамдарының бірі, зиялылардың ұстазы болды. 
Ол өзі туралы “Құдай тағала мырзалық қылып, маған біраз нәрселер берген. 
Мен, әсіресе, үш түрлі өнерді жете меңгердім. Біріншісі – әскери өнер, яғни 
әскерді  басқару,  оның  тәртібі  т.т.;  екіншісі  –  ақындық  өнер,  яғни  түрлі 
өлең  құрылысын  сақтай  отырып,  түрік  тілінде  меснеуи,  қасида,  ғазел, 
рубаят  тәрізді  өлең  шығара  алу,  араб,  парсы,  түрік  сөздерінің  мағынасын 
жетік білу; үшіншісі – бұрын Арабстан, Иран, Тұран, Моңғолияны билеген