87
Әбу Әли ибн Сина,Абд әр-Рахман Жәми,Әбулқасым Фирдоуси,Әлішер
Науаи,Камал әд-Дин Бинаисияқты орта ғасыр ғұламалары жөнінде маңызды
мәліметтер бар.Ираншаһы Исмаил Сефевидің Гератқа жорығы, сунниттер мен
шииттер
арасындағыдіниқақтығыстар
суреттеледі.Ғазал,рубаиүлгісінде
жазылған бірқатар өлеңдер де енгізілген.
ШығармадаҚазақжері
«Қазақстан»
деп
аталды.
Сыр
бойындағы
қалалар,Шайбаниәулетінен шыққан Ұбайдаллаһ ханның моғол ханыАбд әр-
Рашидханмен одақ құрып, қазақтарға қарсы жасаған жорығы (шамамен 1537–
1538 жылыЫстықкөлдіңбатысындағы Сән-Таш деген жерде), «Қазақтарды
жеңу туралы мәлімет»Қазақханы Тахирдыңқалмақтарғатойтарыс беру
мақсатында бір таудың етегінде Жатан бекінісін салғаны (ХҮІ ғасырдың 20-
жылдары) туралы мәліметтерҚазақстантарихы үшін құнды дерек болып
табылады. Шығарманың қосымшалармен толықтырылған нұсқасы 1971–1972
жылы Тегеранда басылып шықты.
*«Дулати Хұсайынұлы Мұхаммед Хайдар(1499–1551) – әйгілі тарихшы,
әдебиетші,Моғолстанмен оған іргелес елдердің тарихы жөнінде аса құнды
деректер беретін «Тарихи Рашиди»кітабы мен «Жаханнама»дастанының
авторы.
Автор қазақ хандығының қалыптасуы туралы, мұнан кейінгі Жетісу мен
ШығысДешті–Қыпшақтаболған оқиғалар, Моғолстанның құлауы, қазақтар,
қырғыздар және өзбектердің сыртқы жауға қарсы күресте өзара одақтасуы
туралы көптеген мәліметтер бар.
Сонымен бірге бұл еңбекте ХV–ХVI ғасырлардағы Оңтүстік жөне Шығыс
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы, орта ғасырдағыЖетісудың
тарихи географиясы, қалалық және егіншілік мәдениеті туралы құнды
мәліметтер бар.
Ол сол кездегі саяси оқиғалар мен оған қатысқан қайраткерлерді, сондай-
ақМоғолстанның, Қазақ хандығының өткен тарихын жақсы білген. Оның
көптеген оқиғаларына өзі тікелей куә болған. Содан да болар, ол орта
ғасырдағы қазақтарға, әсіресе дулат тайпасының тарихына қатысты өте құнды
материалдар береді. Қазақ хандығының құрылуы мен қалыптасуы, одан кейінгі
кезеңдері, олардың қырғыздармен, өзбектермен қарым-қатынасы жайында
кеңінен сөз болады.
*Орта ғасырдағы Қазақстан тарихының нарративті деректерінің біріШа-раф-
наме-йи
шахи(Шахтың
даңқы
кітабы)
Авторыақын,
жылнамашы-
тарихшыХафиз Таныш Мир Мұхаммед Әл-Бухари.1549/52 жылдары өмірге
келген, қайтыс болған жылы белгісіз.
Автор осы кітапта шайбанид Абдаллах ханның жорықтарын жаза отырып,
Келес өңірін көп суреттейді.Қазығұрт тауытуралы да көптеген деректер бар.
ХанКелес өзенініңРабат-и Чагат маңындағы тұсына келіп, орда тікті деп
көрсеткен. Осы Рабат-и Чагат Келестің қай тұсы екені белгісіз. Хан бұдан
кейінСайрамғааттанған. Соған қарағанда бұл қазіргі Рабат аулы да болуы мүм-
кін.
88
1583–85 жылдары Абдолла ІІ-нің сарайында тұрып,Абдолланамеатты еңбек
жазған. Онда автор көзімен көрген оқиғаларды ресми деректермен толықтыра
отырып, талдау жасайды.
*Келесі бір дерекМахмұд бен Әмір Уәлидің «Бахр ал-асраф фи мин-акибал-
ахиар (Мейірбан адамдардың ізгі қасиеттері жайлы телегей-теңіз құпия
сырлар)»атты кітабы. Автор тарихшы, әдебиетші, 1595/96 жылдары туған,
қайтыс болған уақыты белгісіз. Өз заманының жан-жақты білімді адамы
болған. Оның бұл кітабы Орта ғасырдағы ҚазақстанменОрта Азиятарихы
жөніндегі аса құнды дерек саналады.
Жоғарыда аталған негізгі еңбегін Нәдір Мұхаммедтің тапсыруы бойынша 1634
жылы 24 қыркүйекте бастап, 1640/41 жылы аяқтаған. Жеті томдық шығарма
энциклопедиялық
сипатта
жазылған.Автор
өзіне
дейін
араб,парсы-
тәжікжәнетүрік тілдеріндежазылған еңбектерді кеңінен пайдаланған.
Сонымен қатар, бұл еңбекте қазақ хандарының шығу тегі,Ақ Орда, Әбілхайыр
ханмемлекеті,Қазақ хандығының тарихына қатысты, ХVІ–ХVІІ ғасырлардың
басындағы қазақ, Орта Азия халықтары, қазақ-моғол қатынастары, Есім және
басқа қазақ хандарының Шығыс Түркістандағы Шағатай әулетінің өзара талас-
тартысына қатысуы жайлы да мәліметтер бар.
*«Тарихи шах Махмұд мен Мирза Фазыл Чорас», (Шах Махмұд бен мырза
Фазыл Шорастың тарихы) қазақ даласындағы тарихи оқиғаларды баяндайтын
шығарма. Еңбектің әуелгі аты белгісіз. Оны алғашЗәки Уәлиди Тоғантауып,
мұқабасындағы жазуға қарап шартты түрде «Тарих-и шаһ Махмуд ибн Мырза
Фазыл Чорас» деп ат қойған.
Оны автор шамамен 1673–76 жылдары аралығында Шығыс Түркістанда
құрастырылған. Ол кіріспеден және 119 шағын тараудан тұрады. Шығарманың
сипаты, мазмұны және құрастырылуы жағынан жергілікті әулеттер тарихын,
Шағатай әулетінен шыққан Жүніс ханның билік құруынан бастап, Исмаил
ханның (1670) таққа отыру жайын баяндайды.
Еңбектің алғашқы бөліміМұхаммед Хайдар Дулаттың «Тарих-и- Рашидиін»
негізге алған. Автор 55 тараудан бастап өзінің көргендері мен туыстарының
естеліктерін, оқиға куәгерлерінің әңгімелерін пайдаланған. Жылнамада ХVІ–
ХVІІ
ғасырлардағыОрта
Азия,Қазақстан,Қырғызстан,Шығыс
ТүркістанжәнеЖоңғар хандығыжөнінде деректер мол. Оның парсы және ұйғыр
тіліндегі нұсқалары табылып отыр.
*ХV–ХVІІІ ғасырлар арасындағы қазақ даласындағы саяси жағдайдан толық
мәлімет беретін шығармалардың біріТарихи Кыпчаки (Қыпшақ тарихы).
Авторы Қыпшақ хан деген атпен белгілі Қожамқұли-бек Балхи.
Еңбек кіріспе мен 9 тараудан (кейбір деректерде 5 тараудан) және
қорытындыдан тұрады. Онда бұған дейінгі деректерде қамтылмағанҚазақ
хандығыныңертедегі тарихы баяндалады. Еңбек тек қолжазба күйінде
сақталған.
Оның
жекелеген
үзінділері
1969
жылы
«ХV–ХVІІІ
ғасырлардағыҚазақ хандығыныңтарихы туралы материалдар» атты еңбекте
жарияланды. «Тарих–и– Қыпшақидың» В.Г. Тизенгаузен аударған тараулары
жарық көрген жоқ. Ол қазір Шығыс зерттеушілерінің архивінде сақтаулы.
Достарыңызбен бөлісу: |
