ҚазаҚстандағы  практикалық журналистика

100
ҚазаҚстандағы 
практикалық журналистика
    
3.0
ФИчЕР 
Фоторепортаждан бөлек, аудиторияға мәселенің төркінін жеткізе алатын басқа да көптеген фор-
маттар бар. Олардың бірі – фичер – кейіпкерлер де, эксперттер де, сыншылар да, автордың дауысы 
да бар үлкен, терең репортаж. Бұл – нарратив, автордың атынан айтылатын әңгіме. 
Esquire Kazakhstan үшін жазылған «Кулаками не машут» атты мақаламда өзі шыққан әлеуметтік 
топ үшін революциялық өзгерістерге күш жұмсамай қол жеткізген адамдар туралы айтқым келді. 
Олар мені ереуілге шықпай-ақ, өзіме құлақ салып, мұқтаждықтарыма назар аударуға үйретті. Олар-
дың жұмыс тәсілі – адвокаси, күнделікті бір тарапта адамдармен, бір тарапта – барлық деңгейдегі 
– үкіметтен бастап парламент пен әкімдерге дейін – билік өкілдерімен жұмыс істеу. 
Бұл жолы жұмысты деректерді сараптаудан бастадым: қай әлеуметтік топ өзі үшін артықшылықтарға 
қол жеткізгенін және қай топ керісінше, жағдайын еш өзгерте алмағанын зерттедім. заңдардағы, 
қоғамдық  пікірдегі,  құқық  қорғау  жағдайындағы  өзгерістерді  сараптау  негізінде  біздегі  ең  ілгері 
жылжыған топ – мүмкіндігі шектеулі адамдар, атап айтқанда, қоларбаға таңылған мүгедектер де-
ген қорытындыға келдім. Мүгедектердің жағдайы әлі де қиын болып келе жатса да, дәл осы топ өз 
жағдайын жақсартуға біраз ілгерілеуге қол жеткізген – оны байқау үшін осы ортадағы қарсылық 
көңіл-күйінің өзгеруін бір шолып шығу жеткілікті. 90-жылдары мүгедектердің ереуілдері тұрақты 
түрде  өтіп  тұратын,  олар  кез  келген  қарсылық  шеруінің  алдыңғы  сапында  тұратын.  Кейінірек, 
2000-жылдары олар өздерінің қоғамдық ұйымдары арқылы, билікпен келіссөздер жүргізе, заңмен 
жұмыс істей отырып өздеріне жеңілдіктер, жәрдемақы, артықшылықтар берілуіне қол жеткізе алды. 
Мысалы, мынандай дерек: жақсы болсын, жаман болсын пандустар ғимараттарды салушылар мен 
олардың иелеріне пандус салуды міндеттейтін заң шыққаннан кейін салына бастады, ал сол заң 
мүгедектер  ұйымдарының  қысым  көрсетуімен  қабылданды.  Олар  бұл  заңды  аса  белсенді  түрде 
қолдады, түгел өздері жазып шықты десе де болады. Мен өзі мүгедек бола тұра, Қазақстандағы 
барлық  пандустарды  салды  деуге  болатын  адаммен  кездесіп,  сұхбат  алдым.  Физика-математика 
ғылымдарының кандидаты Қайрат Иманәлиев адвокаси, заңдық қарсылық қозғалысының басында 
тұрған адам.  
 Қайрат Иманәлиев кейіпкер болған «Кулаками не машут» атты мақаланы өзге басылымдар көшіріп 
жариялады, кейбір үкіметтік емес ұйымдар есептеріне кіргізді, оның ізімен мен екі рет ток-шоуға 
шақырылдым,  ал  сайтта  оны  100  мыңға  тарта  адам  оқыған.  Ал  айналып  келгенде  материалдың 
өзі  журналистердің  көбі  қолын  бір  сілтейтін,  ең  қызықсыз  саналатын  ҮЕҰ  тақырыбына  арналған 
болатын.  Бірақ  мен  алдыңғы  қатарға  цифр,  статистиканы,  не  болмаса,  жұлдыздар  мен  әлеумет-
тік  қорғау  министрін  емес,  адамдарды  шығардым.    Осы  мақаланы  жазу  барысында  ең  қиыны  – 
лГБТ-қауымдастығы  көшбасшыларын  сұхбатқа  келістіру  болды.  Олар  адвокаси  жүйесінде  қарсы 
– олар үшін өздерінен басқа ешкім ештеңені өзгерте алмайтын сәтсіз тарапты танытатын еді. лГБТ 
мәселелерімен айналысатын ҮЕҰ басшылары асқан құпия шартпен сұхбат берді, бұл жағдай өзі-ақ 
сөйлеп тұр. Гейлар мен лесбианкалар жұрт алдына шығып, құқықтары туралы айтуға әзір емес, өйт-
кені Қазақстанда ең құқығы аз адамдар – солар.  
өз  тәжірибемнен  тағы  бір  мысал  келтірейін.  Білім  беру  жүйесі  туралы  «мучат  в  школе»  деген 
шартты атаумен шыққан мақалалар топтамасы. 
Мыналар негізге алынған:
1) 
құжаттар; 
2) 
сұхбат;
3) 
деректерді сараптау.
Құжаттар  –  халықаралық  білім  беру  саласындағы  рейтингтер  ұйымы  –  PISA  есептері.  Оларда 
қазақстандық оқушылар дамыған және орташа дамыған көптеген елдердегі қатарластарынан артта 
қалып келеді делінген.  
Бұл есепті менің қолыма жеке байланыс арқылы келіп түсті. Бұл журналист үшін жеке байланыс 
қаншалықты маңызды екенін көрсетеді.  
Сондай-ақ, есепке сәйкес, қазақ мектептерінің оқушылары орыс мектептерінің оқушыларынан екі 
жылға  артта  келе  жатыр  екен,  ал  орыс  мектептерінің  оқушылары  ресейдегі  орыс  мектептерінің 
прАКТИКАлЫҚ нҰСҚАулЫҚ

101
оқушыларынан қалып келеді. 
Сондықтан,  бас  кейіпкерді  қазақ  мектептерінің  орыс  тілін  білмейтін  түлектері  арасынан  іздеуді 
ұйғардым. Сөйтіп, іріктей отырып, 2002 жылы Оңтүстік Қазақстан облысының бір ауылында орта 
мектеп бітірген Құртқақыз  нәбиеваны таптым. Алдымен одан сұхбат алдым, одан кейін әлеуметтік 
байланыстарын зерттедім. 
Құртқақыз Нәбиева – қазіргі тұратын жеріндегі ортасы – жұмысындағы ортасы – отбасы 
– бұрынғы сыныптастары
Осы ақпараттың бәрін жинап, сараптау үшін алдымен Құртқақыз қазір тұрып жатқан Алматының 
шетіндегі Алтынбесік ауылына, содан кейін Мақтаарал ауданындағы шалғай ауылға сапар шегуге, 
Құртқақыз жұмыс істеп жүрген құрылысқа барып, ондаған адаммен сұхбаттасуға тура келді. Есесіне, 
нәтижесінде жағдай айқындалды: Құртқақыздың айналасындағы адамдардың бәрі қазақша сөйлейді 
және орыс тілін білмейді, 80% жағдайда құрылыста қара жұмысшы болып жүр, қалған 20% ыдыс 
жуушы, жүк тасушы, қарауыл болып жұмыс істейді. 
Осылайша, кез келген әлеуметтік репортаж зерттеу журналистикасының және әлеуметтік зерттеудің 
элементтерін қамтиды деуге болады. 
Мұндай репортаж әзірлеп, тақырыпты ашу үшін, тақырыпты терең зерттеп, сараптама жүргізу, ең 
бастысы – өз кейіпкеріңізді табу керек. 
тЕСт СұРаҚтаРы: 
1.  Қытай  солтүстік  өзендерін  елдің  оңтүстігіне  бұрып,  ғаламат  жоба  жасап  жатыр. 
Сіздің материалыңыздың бас кейіпкері кім болады: 
A. ҚХр су ресурстары министрі.
B. Қытай балықшылары.
C. Бұрылған өзендердің суы шайып кеткен ауылдың тұрғындары.
D. Биліктің жоспарларына қарсы шығып жүрген эколог-ғалымдар.
2.  Жұмыс  істеп  жүрген  аналар  және  олардың  қиындықтары,  соның  ішінде  декрет 
төлемдері  және  бала  күтіміне  байланысты  демалыстың  ұзақтығы  туралы  мақала 
жазуға редакциялық тапсырма алдыңыз. Сюжетке кейіпкер табу үшін қайда барасыз? 
A. Қалалық халықты әлеуметтік қорғау бөліміне.
B.  Қызпу,  өйткені,  онда  тек  қыз-келіншектер  оқиды,  жұмыс  істейтіндердің  де  көбі  әйелдер, 
солардың бірі болмаса бірі жас ана болып шығуы мүмкін.
C.  Әлеуметтік  желілердегі  кішкентай  балалары  бар  әйелдер  құратын  топтар  мен  интернет-
форумдарға.
D.  Балабақшаға  кешкі  сағат  18:00-де  барып,  бала  ерткен  аналар  шығуын  күтіп  есігін  күзетіп 
тұрасыз.
  
3. Қазақстандағы АИВ шалдыққандар туралы жағдайды бәрінен жақсы аша алатын: 
A.  Осы  науқас  туралы  толық  ақпарат  –  елдегі  және  әлемдегі  науқасқа  шалдыққандар  саны, 
соңғы жылдардағы өсу динамикасы, жыл сайын СпИД-ке қарсы күреске бюджеттен бөлінетін 
қаражат сомасы – қамтылған мақала .
B. Аурудың тарихы, қайдан шыққаны, қалай таралатыны баяндалған мақала .
C. Денсаулық сақтау министрлігінің Қазақстандағы СпИД-ке қарсы күрес үшін жауап беретін 
қызметкерімен сұхбат .
D. науқас адамдардың өзі, олармен сұхбат, олардың өмір тарихы .
ҚАзАҚСТАнДАғЫ 
   
3.0
 
   
ПРАКтИКАлыҚ жУРнАлИстИКА 
прАКТИКАлЫҚ нҰСҚАулЫҚ