ҚазаҚстандағы балалардың және әйелдердің жағдайын талдау

Қазақстандағы балалардың және әйелдердің жағдайын талдау

14

тетте оқу немесе серіктеріне күйеуге шыққан 

болу ықтималдығы азырақ болған. Пайда 

болған тағы бір маңызды мәселе осы топтағы 

әйелдердің көпшілігінде тұрып жатқан жерінде 

тұратыны туралы құжаттар болмауы болды. 

Бұл зерттеуде АИТВ сынағын ерте өткізуге 

айтарлықтай кедергі ретінде анықталды. Бұл 

тал дау анадан балаға жұғуды жоюдың қалған 

негізгі қиындықтары саясат шектеулеріне және 

есірт кілерді қабылдайтын әйелдердің жүктілі гін 

басқару мүмкіндігінің болмауы, сонымен бірге, 

маргиналдық, құжаттары жоқ әйелдердің, со-

ның ішінде, тұрақсыз мигранттардың босануға 

дейінгі қызметтерге қатынасы болмауы екенін 

көрсетті

40

. 

Бұрында сәбилерге және жас балаларға АИТВ 

жұғуының басқа бір себебі денсаулық сақтау 

саласына байланысты болған. Бұған қауіпті қан 

құюлар және/немесе зарарсыздандырылмаған 

жабдықты пайдалану кіреді. 2006-2007 жыл-

дары осылайша Шымкенттегі және Оңтүстік 

Қазақстан облысының басқа бөліктеріндегі 

ауруханаларда шамамен 150 балаға вирус 

жұқты. 2006 жылдан бері осы балалардың 

оны қайтыс болды, қазір тірі қалған балаларға 

медициналық, психологиялық және қаржылық 

көмек көрсетіліп жатыр. Осындай тәжірибеге 

сүйеніп Қазақстанда 2007 жылдан бері ден-

саулық сақтау саласымен байланысты ауру-

ханалар арқылы АИТВ таралу жағдайлары 

тіркелмеді

41

. 

2013 жылы 1 қаңтар жағдайына байланысты 

Қа зақстанда АИТВ аурған 339 бала тіркелді

42

. 

Олардан 211 бала Оңтүстік Қазақстан облысын-

да тұрып жатыр

43

. EurasiaNet.org соңғы есеп-

темеде осы балалардың ата аналары алған 

медициналық қызметімен жалпы қанағаттан-

ғаны туралы көрсетілді. Дегенмен, АИТВ 

әлеуметтің басты мәселе ретінде белгіледі. Ата 

аналардың көбі балалардың АИТВ мәртебе 

сі 

 

туралы жасырып жатыр

44

. Кейбір жеке мектеп-

терде АИТВ балалардың мектептің мәртебесіне  

зиян келтірмеу ойларымен, балалардың шы-

ғарылу жағдайларлары орын алған, ал облыс-

тардағы мемлекеттік мектептерде жергілікті 

аталған дискриминациямен белсеңді түрде 

күреседі, тіпті кейбір мектептерде АИТВ бала-

ларды қабылдаудан бас тартатындар бар

45

. 

тамақтану

Қазақстанда 2010-11 жылдары бес жасқа 

толмаған балалардың 3,7 пайызының салмағы 

жеткіліксіз болған, салмағы қатты жеткіліксіз 

1,2 пайызды қоса

46

. 13,1 пайызы толық етін, 

қатты толған 5,4 пайызын қоса. Балалардың 4,1 

пайызы арық (яғни, өз бойына қатысты салмағы 

аз) және балалардың 1,7 пайызы өте арық 

болған. Тікелей салыстыруға болатын сандар-

ды пайдаланғанда, бұлар 2006 жылғы МИКС 

бері негізінен өзгермеген

47

. 

Сондай-ақ, 18 жасқа толмаған барлық ба-

лаларға қатысты төрт пайызының салмағы ор-

таша жеткіліксіз болғанын және 1,5 пайызы-

ның салмағы қатты жетіспегенін көрсетті. 

Ақтөбе облысындағы балалардың өз жасы 

үшін салмағы жеткіліксіз болу (11,9 пайыз) 

және толық болу (36,2 пайыз) ықтималдығы 

ең жоғары болды. Өз бойы үшін салмағы ор-

таша жеткіліксіз (арық) балалардың ең жоғары 

үлесі Ақтөбе облысында (8,6 пайыз) және 

Шығыс Қазақстан облысында (8,1 пайыз) екені 

анықталды. Қалалық аймақтардағы салмағы 

ор 

таша жеткіліксіз және арық балалар 

дың 

үле сі кө бірек болды, ал ауылдық аймақтар да  

ала  са бойлы балалар көбірек болды. Аналары 

жоға ры білім алған балалардың салмағы жет-

кілік сіз болу (3,4 пайыз), толық болу (11,5 пай-

ыз) немесе арық (4 пайыз) болу ықтималдығы 

аналары мектепті бітірген балалармен са-

лыстырғанда жоғарырақ болды

48

. 

Басқа табысы орташа елдер сияқты Қа-

зақстандағы тамақтану көрсеткіштері екі жақты: 

шамадан тыс салмағы бар беске толмаған, 

әсіресе, бір-екі жастағы, балалар мәселесінің 

артуы, сонымен бірге, қоғамның кейбір сек-

торларындағы және кейбір аймақтардағы жет-

кіліксіз тамақтану

49

. Сауалнама алынған ба-

ла лардың шамамен 13,3 пайызының салмағы 

МИКС бойынша шамадан тыс, ұлдарда осы 

мәселенің болу ықтималдығы қыздардан жо-

ғарырақ екені (11,8 пайыз қыздармен са-

лыстырғанда 14,8 пайыз ұлдар) анықталды. 

Салмағы шамадан тыс балалардың ең үлкен 

үлестері Ақтөбе облысында (33,5 пайыз), Аста-

на қаласында (22,1 пайыз) және Жамбыл об-

лысында (21,3 пайыз) анықталды. 6-11 айлық 

сәбилердің салмағы шамадан тыс болуының 

ықтималдығы ең жоғары болды (19 пайыз)

50

. 

Үкімет тамақтану мәселелерін шешуге арналған 

шараларды қолданды. Мысалы, Қазақстанда 

адамдардың немесе жануарлардың тұтынуы 

үшін йодталмаған тұзды сату заңға қарсы бо-

лып табылады

51

. 2006 жылы Денсаулық сақтау 

министрлігі жалпы тұзды йодтау мақсатына 

қол жеткізілгені туралы мәлімдеді

52

. Сондай-

ақ, Үкімет соңғы жылдары халықаралық се-

рік 

тестермен бірге бидай ұнын темірмен, 

аналар мен сәбилер

цинк 

пен, фолий қышқылымен (B9 дәрумені), 

тиаминмен (B1), рибофлавинмен (B2), ниа-

цинмен (B3) және кобаламинмен (B12) байыту 

бағытында бірге жұмыс істеді. Әрекеттер мы-

наларды  қамтыды:  тұтынушылардың  бай ы   тыл-

ған ұн туралы хабардарлығын және сұ ра ны сын 

арттыру; күшейту үшін қатал мониторинг жә не 

бағалау жүйесін жасау; және байытудың ішкі 

сапасын бақылауды жақсарту үшін наубайшы-

ларды оқыту

53

. Осы әрекеттердің нәтижесінде 

байытылған бидай ұнын тұтыну 2008 жылдағы 

отбасылардың 2 пайызынан 2011 жылда 

 

26,6 пайызға дейін артқанын көрсетті

54

. 

Өсімпаздық жастағы әйелдердің арасындағы 

анемияның басымдығы 2008 жыл 

да 

ғы 44,7 

пайыздан 2011 жылы 38,9 пайызға дейін тө-

мендеді, ал бес жастан төмен балалар арасын-

да 2008 жылдағы 47,4 пайыздан 2011 жылда 

35,2 пайызға дейін төмендеді

55

. Темір же тіс-

пеу 

шілі 

гінен болатын анемия әсіресе Ақтөбе 

және Қызылорда облыстарында басым, бұл 

облыстар 

да Арал теңізінің құрғауының нә-

тижесінде жасырын жетіспеушіліктен зардап 

шегеді

56

. 

Қандағы ферритин деңгейі

57

 

2011 жылы Қазақстандағы жүкті әйелдердің 

62,9 пайызында қандағы ферритин деңгейі 

төмен екені анықталды, салыстыру үшін 15-

49 жастағы жүкті емес әйелдердегі көрсеткіш 

43,8 пайыз болды. Бұған қоса, қандағы фер-

ритин деңгейі төмен әйелдердің 54,5 пайызы-

нан көбінде темір жетіспеушілігінен болатын 

анемия анықталды. 

Қандағы ферритин деңгейі төмен 5-59 айлық 

балалардың үлесі 38,1 пайыз болды және 

қандағы ферритин деңгейі төмен балалар дың 

52,1 пайызында анемия бар екені анықтал-

ды. 6-23 айлық балалардың ішінен 46,4 пай-

ызында қандағы ферритин деңгейі төмен 

болған және бұлардың 63,1 пайызында ане-

мия болған: 24-59 айлық балалардың арасын-

да бұл сандар сәйкесінше 35,2 және 47 пайыз 

болған.

Балалардағы қандағы төмен ферритиннің ең 

жоғары деңгейлері Ақтөбе (61,8 пайыз) және 

Оңтүстік Қазақстан (55,2 пайыз) облыстарын-

да, ең төмен деңгейлер Батыс Қазақстан (23,3 

пайыз) және Солтүстік Қазақстан (14,3 пайыз) 

облыстарында, әрі Алматы қаласында (21,1 

пайыз) екені анықталды. Феррритин деңгейі 

төмен балалар арасындағы анемия үлесі Қы-

зылорда (81,8 пайыз) және Маңғыстау (76,7 

40. Денсаулық сақтау министрлігі, ЖИТС алдын алу және 

болдырмау жөніндегі республикалық ЖИТС орталығы, 

анадан балаған АИТВ жұқтыру деңгейлерін бағалау 

және Алматы, Қарағанды, Павлодар және Оңтүстік Қа-

зақстан облыстарында және Алматы қаласында вер-

тикальды трансмиссияларды алдын алу бойынша бағ-

дарламалардың тиімділігі, Алматы, 2011 ж.

41. Джоанна Лилис, Қазақстан: Шымкенттегі ЖИТС жан-

жалы, Алты жылдан кейін, Eurasianet.org, 2012 жылғы  

16 желтоқсан, http://www.eurasianet.org/node/66286 

42. Ұлттық ЖИТС орталығының деректемелері, 2013 

жылғы қаңтар

43. Ұлттық ЖИТС орталығының деректемелері, 2013 

жылғы ақпан

44. Джоанна Лилис, Қазақстан: Шымкенттегі ЖИТС жан-

жалы, Алты жылдан кейін, Eurasianet.org, 2012 жылғы  

16 желтоқсан, http://www.eurasianet.org/node/66286

45. Джоанна Лилис, Қазақстан: Шымкенттегі ЖҚТБ 

жанжалы, Алты жылдан кейін, Eurasianet.org, 2012 ж. 

 

16 желтоқсан, http://www.eurasianet.org/node/66286

46. Статистика агенттігі, ЮНИСЕФ және ЮНФПА, МИКС 

2010-11, NU.1 және NU.1A Тамақтану, 2012 ж.

47.Статистика агенттігі, ЮНИСЕФ және ЮНФПА, МИКС 

2006 ж., NU.1 Тамақтану, 2007 ж.

48. Статистика агенттігі, ЮНИСЕФ және ЮНФПА, МИКС 

2010-11 ж., NU.1A Тамақтану, 2012 ж.

49. Гаврилович M., Харпер, C., Джонс, Н., Маркус, Р., 

және П. Перезнието, Экономикалық дағдарыстың және 

Тамақтың және жанармайға бензин өсуінің Балаларға 

мен әйелдерге тиген әсері, 2009 ж., Шетел Даму 

Университеті, Лондон; Кэти Роэлен және Франсиска 

Газзман, Қазақстандағы балалардың әл ауқаты, ЮНИ-

СЕФ, 2012 ж. шілде

50. Статистика агенттігі, ЮНИСЕФ және ЮНФПА, МИКС 

2010-11 ж., NU.1, Тамақтану, 2012 ж.

51. ҚР Йод жетіспеушілігі аурулардың профилактикасы 

туралы заң, 2003 жылғы 14 қараша

52. ҚР Денсаулық сақтау Министрлігі, Қазақстандағы USI 

жетістігі туралы құжаттама, Астана, 2007 ж.

53. Тамақтануды жақсарту бойынша ғаламдық альянс, 

Қа 

зақстанда ұн бидайдың фортификациясы бойынша 

жоба, күні белгісіз, http://www.gainhealth.org/project/

kazakhstan-wheat-flour-fortification-project

54. Қазақ Тамақтану Академиясы және ЮНИСЕФ, Ұлттық 

тамақтану зерттеу, 2008 және 2011 ж.

55. Қазақ Тамақтану Академиясы және ЮНИСЕФ, Ұлттық 

тамақтану, 2008 және 2011 ж.

56. ЮНИСЕФ, әр баласы үшін өмірдің ең тиімді бастама-

сы, күні белгісіз, http://www.unicef.kz/en/services/health_

development/?sid=cds68hfr0vha06ug3fb04te4b4

57. Қазақ Тамақтану Академиясы және ЮНИСЕФ, Ұлттық 

тамақтану, 2008 және 2011 ж.

15