Қазақстандағы балалардың және әйелдердің жағдайын талдау
32
Қазіргі уақытта Қазақстанда өзінің әлеу
мет-
тікқорғау жүйелерін қайта құрып жатыр
151
. Осы
әлеуметтік төлемдердің 65 түрлерін екіге дейін
түрлендіретін үш сатылық мәселе 2016 жылы
аяқталуға жоспарланып жатыр. Қазіргі уақытта
ақша аударылымдары балаларды асырайтын,
соның ішінде асыруға алатын, қамқорлығында
болған және мүгедектігі бар отбасылары-
на беріледі. Балаға арналған өтемақы белгілі
бір немесе кедейлерге (тәуелділердің табы-
стары) бағытталады
152
. Заң бойынша бала-
лар әлеуметтік көмектің келесі түрлерін ала-
ды: балаларға қатысты өтемақы (әлеуметтік
өтемақы), атаулы әлеуметтік көмек (АӘК), ар-
найы әлеуметтік өтемақылар және мүмкіндіктері
шектеулі ба лаларға арналған өтемақылар
153
.
2012 жылы Еңбек және әлеуметтік қорғау
министрлігі отбасылар мен балалар үшін
әлеуметтік төлемдерді ескерумен әлеуметтік
көмектің жүйелерін талдай бастады. Әлеуметтік
трансферттеге құқығы бар отбасылық фокус-
топтары өтемақы көлемдеріне наразылықтарын
білдірді. Ең көп талқыланатын тақырып – өте-
мақы көлемі болды. Барлық ата аналардың
айтуынша, берілген өтемақы көлемдері тіпті
минималды қажеттіліктерге де жетпейді. Деген-
мен, көлемі аз болса да, барлық респонденттер
берілген өтемақылардың өз отбасылары үшін
маңыздылығын атап кетті
154
.
Атаулы әлеуметтік көмек (АӘК) қаржылық қиын-
шылықтары бар отбасылар үшін арналған.
Атаулы әлеуметтік көмек туралы заңға сәйкес
кедейлік деңгейінен төмен орташа табысы бар
отбасылардың өтемақы алуға құқықтары бар.
Өтемақыны отбасылар халықтың бір жанына ор-
таша табысы мен аумақтық кедейлік деңгейінің
айырмашылығы көлемінде алады
155
. Заңға сәй-
кес қа жеттіліктері бар барлық отбасылар АӘК
алуға құқықтары бар, егер олар Қазақстан
Республикасының азаматтары, оралман, қаш-
қындар мәртебесі, шетелдің тұрғындары не-
месе азаматтығы жоқ тұлғалары, Қазақстан
Республикасында тұрақты өмір сүретін болса,
және олардың табыстары халықтың бір жанына
табалдырық деңгейінен төмен алатын болса.
Заңнме қарастырылған жергілікті комиссиялар
мемлекеттік көмекті қажет ететін азаматтарды
анықтайды және олар туралы хабарлайды. Заңға
сәйкес АӘК сұраныс беретін тұлғалар отбасы
мүшелері, отбасының табысы және отбасына
қатысты барлық жылжымайтын мүлік туралы
құжаттарды беруге тиіс
156
. Алайда, көмекті алуға
ниеті бар отбасылар құжаттарды жинаумен
байланысты уақыт пен ақша, жүйенің «мөлдір»
еместігі жөнінде, сондай ақ ақша табу үшін
елдің басқа жақтарына кеткен тұрғындардың
тіркеле алмайтыны жөнінде уайымдарғыштарды
білдіреді
157
.
АӘК жалпы жылдық шығындар 2005 және 2011
жылдар аралығында 5,1 (34 млн. долл.) ден 1,9
(12.6 млн. долл.) млрд. теңгеге төмендеді
158
,
яғни зейнетақы мен әлеуметтік өтемақыларға
қарағанда өте төмен құлады. Мемлекеттің Еңбек
және әлеуметтік қорғау министрлігі осы тікелей
алтыреттік төмендеуді аталған мерзім бойын-
ша кедейлік деңгейде өмір сүретін адамдармен
байланыстырады
159
. 2012 жылы қараша айында
орташа айлық АӘК 1 657 теңге (11 АҚШ долл.)
құрды
160
. Соңғы жылдары ішінде АӘКның орта-
ша көлемі өсуде. Дегенмен, өмір деңгейінің арт-
тыруына байланысты АӘК алатын адамадарың
саны 2005 жылы 505 000-нан
161
2012 жылы 97
280 дейін төмендеді. 2012 жылы АӘК алатын 18
жасқа дейінгі балалардың саны 60 573 болды
162
.
2009 жылы Бүкіләлемдік банктің есебіне сәйкес
АӘК кедей тұрғындарының тек үш пайызы ғана
жетті, дегенмен АӘК төлемдерінің 70 пайзын осы
тұрғындар алып жатыр. Басқа өтемақылардан
басқа (соның ішінде зейнетақы жүйелері) АӘК
кедейлік деңгейіне тиетін әсері оншалықты
мағызды емес болып тұр
163
.
Басқа бекітілген төлемдер кейбір категорияларға
жататын отбасылаына беріледі. Соның ішінде
балаларды алып өсіру, қабылдаған отбасы-
ларда қамқорлығында болатын балалар, және
мүмкіндіктері шектеулі балалар. Өтемақы сома-
сы әлеуметтік өтемақының түріне байланысты
есептелінеді және отбасылардың минималды
қажеттіліктеріне жауап бермейді. Баланы күту
үшін табысы көбінесе күн көріс минимумнан
төмен болады, ал мүмкіндіктері шектеулі баланы
күту үшін арналған өтемақы көлемі одан оңша
үлкен емес
164
. Бұдан басқа, заңмен осындай
төлемдердің жүйесі дұрыс қарастырылмаған. Бір
жылдың ішінде бенефициардың көлемі өзгертусіз
болса да, жыл сайынғы төленетін өтемақылардың
жалпы көлемі 2005 жылы 52 млрд. теңгеден (390
млн. доллар) 2009 жылы 119 млрд. теңгеге (800
млн. доллар) дейін көбейді
165
. Мүгедек балалары,
немесе асыруға қабылдайтын балалары бар от-
басылары үшін орташа айлық әлеуметтік өтемақы
5 600 (42 доллар) бастап 12 900 теңге (86 доллар)
көбейді. Жақында болған арттыруға қарамастан,
өте мақының орташа мөлшері күн көріс миниму-
нан өте төмен. Ерекше қажеттіліктері бар балалар,
соның ішінде көп балалы отбасыларда асырыла-
тын балалар көбінесе кедейлік жағдайларында
өмір сүріп жатыр
166
.
әлеуметтік қорғау жүйесі
