ҚазаҚстандағы балалардың және әйелдердің жағдайын талдау

Қазақстандағы балалардың және әйелдердің жағдайын талдау

46

азаюына әкелді

267

. Алайда бірнеше мектептің 

азшылық тілді орта мектептерді мектепке қазақ 

және (мысалы) өзбек тілінде оқытатын аралас 

мектепке айналғанын ескерткен. Осы сияқты 

49 мектепте қазақ және орыс тілді сыныптары-

мен қатар ұйғыр тілді сыныптар; 10 мектепте 

тәжік сыныптары және 79 өзбек тілді сыныпта-

ры бар

268

. Шын мәнінде мектептерді этникалық 

қазақтар басқарады, бірақ өзбек тілінде білім 

беруді жалғастырып келеді

269

. 

БҰҰ Нәсілшілдік дискриминацияны жою 

жөніндегі комитеті әсіресе кіші этникалық 

топтардағы балалар үшін азшылық тілдерде 

оқыту және оларды оқыту сапасындағы 

кемшіліктер туралы алаңдаушылығын білдірді. 

Ол, сонымен қатар, мектеп оқулықтарына аз 

ұлттардың мәдениеті, дәстүрлері және тарихы 

туралы сәйкес материалдар берілмегені тура-

лы да атап көрсетілді

270

. 

2006 және 2010 арасында орыс тілінде оқитын 

оқушылар саны 16 пайызға төмендеді. Бұл 

негізінен елдегі славян халықтарының азаюы 

нәтижесінде орын алған. Алайда этникалық 

топтардың халық саны азаймағанымен, осы 

уақыт аралығында өзбек тілінде (шамамен 3 

пайызға) және ұйғыр (шамамен 10 пайызға) 

оқитын оқушылардың саны да азайды. Қазақ 

тілінде оқитын мектеп оқушыларының саны да 

төмендеді (шамамен 0,2 пайыз)

271

. 

Азшылық этникалық топтардағы бала-

лар Қазақстандағы университетте оқу 

ықтімал нәрсе. Өзбек немесе азырақ 

этникалық топтардан шыққан университет 

студенттерінің қатынасы жалпы халықтың 

ішіндегі қатынасының жартысына жетпейді; 

ұйғырлардың саны жоғары білім алатындар 

ішінде 1,75 есе аз

272

. Кедергілердің бірі универ-

ситетке түсу үшін Бірегей ұлттық тестілеудің 

қазақ және орыс тілдерінде өткізілетіні болып 

табылады. Бұл әсіресе таңдауға ие қалалық 

жерде тұратын ата-аналарды қазақ не орыс 

тілді орта мектептерге беруге итермелейді. 

Ұйғыр мектептеріндегі оқушылар санының күрт 

азаюының негізгі себебі осы

273

. 

265. Білім және Ғылым министрі ұсынған 2012-13 оқу 

жылы бойынша ақпарат.

266. С.Айдосов, Ұлттық, діни және ЛГБТ азшылықтарды 

дискриминациялаудың алдын алу: Қазақстандағы 

олардың әлеуметтік экономикалық құқықтарын және 

еркіндігін қадағалау тәжірибесі, Әлеуметтік ресурстық 

орталық, 2012 ж.

267. Конвенцияның 9 бабына сәйкес нәсілдшілдікті 

жою бойынша БҰҰ комитетіне Бір құжат ретінде 

тапсырылған Нәсілшілдіктің барлық формаларын жою 

бойынша халықаралық конвенцияны ендіру бойынша 

Қазақстан Үкіметінің төртінші және бесінші мерзімді 

есептеріне Қазақстан ҮЕҰ түсініктемелері, 2009 ж., 

http://www2.ohchr.org/english/bodies/cerd/docs/ngos/

JointReport_Kazakhstan_76.pdf

268. Білім және Ғылым министрі ұсынған 2012-

13 оқу жылы бойынша ақпарат, Білім және ғылым 

министрлігінің ақпараты

269. Серік Айдосов, ЕҚЫҰ/ ҰАЖК сарапшысы ұсынған 

ақпарат, қаңтар 2013 ж.

270. Нәсілшілдікті жою жөніндегі БҰҰ комитеті, Шешуші 

бақылаулар: Қазақстан, 6 сәуір 2010 жыл, БҰҰ құжаты 

CERD/C/KAZ/CO/4-5.

271. Статистикалық агенттік, 2010 ж. Қазақстан 

аймақтары, 2011 Серік Айдосов, Ұлттық, діни және 

ЛГБТ азшылықтарды дискриминациялаудың алдын 

алу: Қазақстандағы олардың әлеуметтік экономикалық 

құқықтарын және еркіндігін қадағалау тәжірибесі, 

Әлеуметтік ресурстық орталық, 2012 ж.

272. Статистикалық агенттік, Қазақстанның 2010 жылға 

арналған статистикалық жылнамасы. - Әлеуметтік-

демографиялық көрсеткіштер, Серік Айдосов, Ұлттық, 

діни және ЛГБТ азшылықтарды дискриминациялаудың 

алдын алу: Қазақстандағы олардың әлеуметтік 

экономикалық құқықтарын және еркіндігін қадағалау 

тәжірибесі, Әлеуметтік ресурстық орталық, 2012 ж.

273.  Ақпаратты Серік Айдосов, ЕҚЫҰ/ҰАЖК сарапшы-

сы ұсынды, қаңтар 2013 ж.

274. Басқаша көрсетілмейінше, бұл бөлім Робин Хаар, 

Қазақстандағы мектептердегі балаларға зорлық зом-

былықты бағалау еңбегінен алынды, ЮНИСЕФ, Жоба, 

желтоқсан, 2012 ж.

275. Зерттеу ЮНИСЕФ және Омбудсмен офисімен жүр-

гізілді

276. Сараптамалық жұмыс тобы, 2009-2012 жылдарға 

арналған Ұлттық адам құқықтары жоспарын жүзеге 

асыруға шолу, балалардың құқықтары туралы тарау

277. Робин Н. Хаар, Қазақстандағы мемлекеттік баспа-

на мекемелеріндегі балаларға қатысты жәбір: бағалау, 

ЮНИСЕФ желтоқсан, 2012 ж., Тарау: Кеңестер

278. ЮНИСЕФ ақпараты, мамыр, 2013 ж.

балалардың дамуы және білім беру

Қазақстандағы  балалардың және әйелдердің жағдайын талдау

2012 жылғы зерттеулер мектептегі зорлық-

зомбылық Қазақстандағы үлкен мәселе еке-

нін көрсетті

275

. Зерттеулер жүргізілген 4 207 

баланың 66 пайызы соңғы жылда мектеп-

те зорлық-зомбылық пен дискриминацияға 

(барлық формасында) душар болған. Нақтырақ 

айтқанда, соңғы жылы мектепте 63 пайызы 

балалар арасындағы зорлық-зомбылық пен 

дискриминацияның құрбаны болса, 24 пайызы 

басқа балаларға зорлық-зомбылық пен дис-

криминация көрсеткен. Физикалық зорлық-

зомбылыққа келетін болсақ, балалардың ша-

мамен 53 пайызы мектептерде физикалық 

зорлым-зомбылыққа душар болған; 47 пайызы 

бұған куә болған; 21 пайызы оның құрбаны бол-

са, 15 пайызы мектептегі физикалық зорлық-

зомбылыққа кінәлі болған. 

Есеп балалардың мектеп қызметкерлерінен 

зорлық-зомбылыққа ұшырайтынын көрсетті. 

Соның ішінде бала респонденттердің шамамен 

24 пайызы мұғалімдердің зорлық-зомбылық 

және/немесе дискриминация көрсететінін мә-

лімдеді. Дәлірек айтқанда, балалардың 16 пай-

ызы мұғалімдердің тіл тигізетінін, 13 пайызға 

жуығы физикалық зорлық-зомбылық, ал 5 пай-

ызы соңғы жылы мұғалімдердің дискриминация 

жасағанын көрсетті. Мектеп қызметкерлерінің 

22 пайызы балаларды тәртіпке салу үшін 

психологиялық және/немесе физикалық зор-

лық-зомбылық және/немесе соңғы жыл-

да балаларға дискриминация көрсетті деп 

мәлімденді. 

Зерттеулерге сәйкес балалар арасындағы 

зорлық-зомбылыққа куә болған балалардың 

үштен бірі оқиға туралы ешкімге айтпаған және 

мектептегі зорлық-зомбылықтың құрбаны 

болған балалардың 23 пайызы ешкімге бұл 

жөнінде тіс жармаған. Көптеген мектептер-

де зорлық-зомбылықты талқыламау үрдісі 

байқалады. Балалар бұл туралы айтқан жағ-

дайда айыпкерлер де қарсы әрекет жасай-

ды немесе зорлық-зомбылық бұдан да қатаң 

бола түседі деген қорқыныштан айтпайды. 

Егер бала туралы біреуге, көбінесе ата-ана-

сына, бауырына және достарына айтса, олар 

мектеп директорларына, мұғалімдерге немесе 

қызметкерлерге шағымдана бермейді. 

Мектеп қызметкерлерінің тек 50 пайызы 

және мектеп директорларының 55 пайы-

зы ресми ережелер мен полиция тарапынан 

мектептегі зорлық-зомбылықты тіркеу неме-

се осындай оқиғаларды жазу туралы талап 

етілетінін мәлімдеді (қызметкерлердің 19 пай-

ызы және директорлардың жеті пайызы жауа-

Мектептердегі зорлық-зомбылық

274

 

бын білмейтінін айтты). Сонымен қатар, мек-

теп директорларының 52 пайызы мектептегі 

зорлық-зомбылық туралы есеп беру үшін мек-

тепте арнайы нұсқаулықтар немесе хаттама-

лар жүргізілетіні туралы есеп берді. Аздаған 

мектеп директорлары ғана балаларға зорлық-

зомбылық жасалуы жағдайларын тіркеу немесе 

жазуды талап ететінін біледі. 

Мектеп қызметкерлерінің 36 пайызы ғана мек-

тептерде физикалық жазалауды қолданған 

мұғалімдерге қатысты қандай да бір ресми 

ережелер немесе саясат бары туралы біледі, ал 

28,4 пайызы мектепте балаларға физикалық жа-

залауды қолданатын мектеп қызметкерлерінің 

тәртіпке келтіруге арналған ресми ереже-

лер мен саясаттың барын біледі. Бір қызығы, 

респонденттердің үштен бірі дерлік балалар-

ды тәртіпке салу және/немесе мектептерде 

физикалық жаза қолдануға қатысты қандай да 

бір ресми ережелер бар екені туралы білмейді.

Үкімет мектептердегі зорлық-зомбылық 

мәселені шешу үшін тікелей жолдарын 

қолдануда. Оның реакцияларының бірі мектеп-

терге полиция ұсыну болып табылады. 2009-

2012 жылдарға арналған Адам құқықтары бойын-

ша Ұлттық іс-қимыл жоспары әр орталау мектеп 

өзінің полиция қызметкерінің бақылауында бо-

луы керек деген талап қойылады. Бұл шара 

толығымен орындалды. Кейбір үлкенірек мек-

тептерде екі тұрақты полиция қызметкері 

бар. Осы жұмыс мемлекеттік жергілікті 

бюджеттерінен қаржыландырылады

276

. Деген-

мен, мектептегі зорлық мәселесін шешу кешенді 

жүйесін қажет етеді, соның ішінде заңнаманы 

нығайты, мектептегі зорлық зомбылыққа жол 

бермеу үшін бағдарламаның жобасын ойлып 

әзірлеу және даму, гендерлік аспектілерін еске-

румен әлсіз топтардың нақты қажеттіліктерін 

шешу, қызметкерлерді оқыту, талдау, тиімді 

наразылықтар, механизмдерге қолдаушылық 

көрсету және жауап беру, сонымен қатар мәселе 

жөнінде хабардар болуды дамыту

277

. 

Осындай зерттеу кросс-секторал типтегі 

балалық әлсіздік және зорлық қатынасы 

жөніндегі мәселені шешу жөніндегі жоғары 

деңгейде құрылымдық сұхбатты бастауына 

бірінші қадам болды.  Білім беру мекемелер-

де зорлық зомбылықты болдырмау Білім және 

ғылым министрлігінің мағызды бағыттары 

ретінде айқындалған болатын. Онда Бала-

лар құқығы жөніндегі комитет 2012 жылы 

Министрліктер және жергілікті уәкілетті ор-

гандары үшін балалардың қауіпсіздігі және 

қорғанысы бойынша міндеттерді жария етті

278

. 

47