Қазақстанда Адам құқықтары жөніндегі уәкіл А

Уәкіл есепті жылы мемлекеттік органдардың және халықаралық құқықтық қорғау ұйымдары басшыларымен тұрақты түрде жұмыс қатынастарын орнатты.

Азаматтардың құқықтарын сақтаулуымен және мемлекеттік органдардың халықаралық шарттармен және ұлттық заңнамамен жүктелген міндеттемелерді орындауымен танысу мақсатында ұйымдарға мониторингтік барулары Уәкіл жұмысы нысандарының бірі болып табылады. Есепті жылы, атап айтқанда азаматтардың бас бостандығынан айыру не бостандығын шектеу орындарында, балалар мекемелерінде, сондай ақ әлеуметтік типтегі мекемелерге барылды.

Уәкіл мекемесі жанынан азаптауды және қатыгез, адамның қадір қасиетіне нұқсан келтіретін жазалау түрлерін қолдану фактілерін қарау жөніндегі жұмыс тобын құру мониторингтік барулар саласындағы жұмыстың жаңа түрі болды. Топтың құрамына келісім бойынша Бас прокуратура, ІІМ, Әділетминиінің ҚАЖК жоғары деңгейдегі өкілдері, сондай ақ халықаралық және ұлттық құқықтық қорғау ұйымдарының басшылары кірді.

Барулардың қорытындылары ҚР Президентінің Әкімшілігіне ұсынылды.

Жұмыс тобы алғаш рет есепті жылдың қараша айында Женева қаласында өткен Қазақстанның БҰҰдың Азаптауларға қарсы комитетіне екінші елдік есебін әзірлеу аясында көрсетілген форматта Алматы және Алматы облыстарындағы тергеу изоляторларына, уақытша ұстау изоляторларына және колонияларға барып қайтты.

Жұмыс тобы сонымен қатар, республикада бас бостандығынан айыру орындарына қоғамдық бақылаудың ұлттық алдын алу механизмін әзірлеу мәселесі бойынша белгілі бір жұмыстарды атқарды, бұл механизмді енгізуге Қазақстан 2008 жылғы маусымда ратификациялаған Азаптауға қарсы конвенцияға факультативтік хаттамамен нұсқау жасалған.

Уәкілдің бұл мәселе бойынша құқықтық ұстанымы ҚР Президентінің Әкімшілігіне ұсынылды.

Омбудсменнің бастамасымен Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің және «Поколение» Зейнеткерлерді әлеуметтік және құқықтық қорғау қозғалыстары ассоциациясының лидері И. Савостинаның қатысуымен соңғы кезде азаматтардың хаттарында жиі кезедсетін зейнетақымен қамтамасыз ету мәселелерін талқылау үшін өткен үш жақты кездесу де жалпы мемлекеттік міндетті бірлесіп шешудің айқын тиімділігін көрсетті. Бар мәселелерді шешу міндетін қоймай ақ, аталған кездесу айтарлықтай конструктивті болды, ол бөлініп бір бірін сынағаннан көрі бірлесіп іс қимыл жасаған артық екенін көрсетті.

Уәкіл мекемесінің қызметкерлері мониторинг ретінде тәртібі ерекше балаларға арналған 7 арнайы білім мекемелеріне барды.

Объективтілікті қамтамасыз ету және шағымданушылардың хаттарын қарауда олардың өздерінің қатысуын қамтамасыз ету мақсатында аймақтарға 4 жылжымалы тексерулер ұйымдастырылды.

Азаматтардың әрбір төртінші хаты бойынша қолданыстағы заңнаманың нормалары мен ережелерін түсіндірулер немесе шағымданушыларға өздерінің мәселелерін шешудің басқа да баламалы әдістерін пайдалану жөнінде ұсыныстар жіберілді.

Парламенттің депутаттар корпусымен, әсіресе Мәжілістің Қоғамдық палатасымен ынтымақтастық жаңа сапалық деңгейде ұйымдастырылды. Жалпы іс шараларды өткізу мен әдеттегідей құқықтық қорғаушы заң шығарушылықта өзара іс қимыл жасаудан басқа азаматтардың нақты шағымдары мен хаттарын депутаттармен бірлесіп қарау практикаға айналды.

Уәкіл қабылданып жатқан құқықтық қорғау шаралар туралы ақпаратты жұртшылыққа жеткізу мақсатында өткен жылы «Хабар» телеканалында сөз сөйледі және өз мекемесінің жұмысы туралы екі Ақпараттық бюллетень шығарды.

Есепті кезеңде құзырлы мемлекеттік органдарға осындай 12 ұсыныс, солардың ішінде Бас прокурорға, қорғаныс, ішкі істер министрлеріне, Астана қаласы, Атырау, Шығыс қазақстан, Ақмола, Қарағанды облыстары әкімдеріне жіберілді, онда атап айтқанда, әскери қызметшілердің, соғыс мүгедектерінің, балалардың, кәсіпкерлердің және белгілі бір жерлерде тұратын топтардың заңды құқықтары мен бостандықтарының бұзылуы туралы көрстілген.

Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау және денсаулық сақтау министрлерінің атына олардың ведомстволарында орын алатын адам құқықтарын жүйелі түрде бұзушылықтарды жою туралы ұсыныстар жіберілді.

Бұл ретте ұсыныстарда қалыптасқан жағдайларды шешу жөнінде нақты ұсыныстар мен көзқарастар мазмұндалған.

Барлық көрсетілген ұсыныстар азаматтардың Уәкіл атына келген хаттарды тексеру барысында анықталған нақты заң бұзушылық фактілеріне негізделген.

Уәкіл есепті кезеңде алдыңғы практикадан ерекше құқықтық тақырыптың шегінен асатын, бірақ Омбудсменнің пікірінше, жалпы мемлекеттік маңызы бар ұсыныстарды да берді. Атап айтқанда, ҚР Президентінің Әкімшілігіне ішкі миграция және оралмандарды орналастыру саласындағы келеңсіз үрдістерге қатысты және Қауіпсіздік кеңесіне ұлттық қауіпсіздік мәселелеріне қатысты шет елдердегі қазақстандықтардың құқықтарын қорғау механизмін әзірлеу мәселесі бойынша берілді.

Осыған байланысты жоғарыда аталған мәселелер кейін өздерінің көкейтестілігін және олар бойынша тиісті шешім қабылдау қажеттігін көрсетті.

Уәкілдің анықталған адам құқықтарын бұзушылықтар бойынша әрекеттері мен қабылдап отырған шаралары мемлекеттің халықаралық шарттарды ратификациялау кезінде немес ұлттық задарды қабылдау кезінде өзіне жүктеген мңндеттерін орындау жөніндегі жауапкершілікті ауыстыруды болжамайтыны сөзсіз. Мемлекеттің құқықтық жүйесінде Уәкілге мемлекеттік органдардың құқықтық қорғау функцияларын толықтыру және нығайту рөлі берілген.

Сонымен бірге оларға жіберілетін шара қолдану актілеріне «Әкімшілік процедуралар туралы» Заңның 12- бабының 4- тармағы және Уәкіл туралы ереженің 26- тармағы бұзыла отырып, жиі тепе тең емес, яғни хат арнап жіберілген және есеп жіберу міндетіне жататын лауазымды адамдардан емес басқалардан жауаптар келген. Сондықтан, көп жағдайларда олардың сипаты формальды болады.

«Әкімшілік процедуралар туралы» Заңның 12- бабының 6- тармағымен және Уәкіл туралы ереженің 26- тармағымен көзделген Уәкілдің ұсыныстарын қарау мерзімдерінің бұзылу фактілері де орын алады.

Имидждік немесе құқықтық ағарту деген жұмыс қызметтің маңызды бағыттарының бірі болып отыр.

Уәкіл осыған байланысты, есепті жылы Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының 60 жылдығына арналған халықаралық ғылыми практикалық конференцияны, сондай ақ Қазақстанның Конституциясы күніне арналған тамыз оқуларын өткізуге бастамашы болды.

Уәкілдің өкілінің бірінші рет Женевада Азаптауларға қарсы конвенция бойынша ұлттық есепті қорғауға қатысуын, Уәкіл мен оның қызметкерлерінің Нью Йоркте, Бейжінде, Варшавада, Бакуде, Санкт Петербургте, Киевте Қазақстанның адам құқықтары саласында ғы міндеттерін орындау саласында қабылдап отырған шаралары туралы баяндамалармен халықаралық форумдарға қатысуын осыған жатқызу керек.

Уәкіл құқықтық қорғау практикасының даму ахуалын ҚР Президенті жанындағы консультативтік кеңестік органдардың – Құқықтық саясат кеңесінің (бұдан әрі ҚСК), Кешіру мәселелері жөніндегі комиссияның отырыстарын, сондай ақ республиканың Жоғарғы Сотының Пленумына қатысу арқылы іске асырған. Бұл функциялар сонымен қатар оның Парламен тотырыстарында, конференцияларда, семинарларда және басқа да форумдарда сөйлеген сөздерінде іске асырылған.

Бұл контексте оның адам құқықтарын қамтамасыз ету жөніндегі жекелеген ұсыныстарының қабылдануын білдіретін аталған форматтарға қатысуының, осы органдар қабылдаған концептуальды құжаттарының тиімділігін атап өткен жөн.

Уәкіл сондай ақ шақыру бойынша Конституциялық кеңестің адам құқықтары мен бостандықтарына қатысты мәселелер қаралатын отырыстарына қатысады.

Сыртқы істер министрлігі жанындағы Халықаралық гуманитарлық құқық және адам құқықтары және халықаралық шарттар жөніндегі ведомствоаралық комиссияның жұмысында, сондай ақ Үкімет жанындағы заң жобалау жұмысы жөніндегі ведомствоаралық комиссияның қызметінде Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталықтың басшысы Уәкіл мүддесін білдіреді.

Уәкіл жанында заң жобаларын оларды әзірлеудің кез келген сатысында құқықтық қорғау позициясынан зерттеу жөніндегі консультативтік талдау функциясы бар сараптама жасау кеңесі құрылып жұмыс істейді.

Осыған байланысты, есептің осы бөлімінде ратификацияланған халықаралық шарттардың және республикада құқықтық қорғау процесінің нормативтік базасын жетілдіруге қатысты қабылданған заңдарға жалпы шолу келтіріледі.

Қазіргі кезде Қазақстан адам құқықтары саласындағы мемлекетаралық қарым қатынастар жүйесі негізделетін маңызды 9 шарттың 6 ратификацияланған. Тоғызының үшеуі бойынша қазіргі уақытта әртүрлі сатыларында дайындық процедуралары жүргізіліп жатыр.

Атап айтқанда, Барлық адамдарды қоқан лоққы көрсетумен жоғалып кетуінен қорғау үшін халықаралық конвенция Парламентте ратификация рәсімін өтуде. Мүгедектердің құқықтары туралы және барлық мигрант жұмысшылардың және олардың отбасыларының құқықтарын қорғау туралы екі конвенция бойынша уәкілетті органдар осы саладағы ішкі мәселелердің ахуалын оларды ратификациялауға арналған міндеттемелерді қамтамасыз ету үшін қажетті заңнамалық, қаржылық және басқа да шараларға баға бере отырып зерттейді.

Қазақстан Конституциясы Жалпыға бірдей декларацияға сүйене отырып, өзінің мазмұнына адам құқықтары туралы екі негізгі халықаралық пактілерде қамтылған құқықтардың барлығын қамтиды, онда адам мен азаматтың туысымен ажырамас және тиесілі деп танылған құқықтары мен бостандықтарының нақты құрылысы берілген. Бұл құықтарды кепілді қорғаумен қамтамасыз ету және сақтау осындай басымдығына байланысты мемлекеттің негізгі міндеттер санына кірді.

Ұлттық заңнама мемлекеттік басқаруды жүзеге асыру процесінде адамның құқықтары мен бостандықтарын конституциялық басымдықтарға сүйене отырып, негізгі қағидалар деңгейіне көтеріп отыр. Осыған байланысты Қазақстанда мемлекеттік қызмет азаматтардың құқықтарының, бостандықтарының және заңды мүдделерінің мемлекет мүдделері алдындағы басымдығына негізделеді. Мемлекеттің сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөнінде күш салу мақсаты адам мен азаматтың бұзылған құқықтарын қалпына келтіру болып табылады.

Парламент 2008 жылы БҰҰдың Транснационалдық ұйымдасқан қылмыскерлікке қарсы конвенциясы, БҰҰдың Азаптауларға қарсы конвенцияға факультативтік хаттама, сондай ақ Адамдар, әсіресе әйелдер мен балалар саудасының алдын алу және тосқауыл қою және ол үшін жазалау туралы, сондай ақ БҰҰдың Транснационалдық ұйымдасқан қылмыскерлікке қарсы конвенциясын толықтыратын жермен, сумен және аәуемен заңсыз мигранттарды әкелуге қарсы екі хаттама сияқты адам құқықтарын қорғау саласындағы маңызды халықаралық шарттар ратификациялады.

Бұл кезеңде Парламент Қазақстанда жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын іске асыру және қорғау жүйесі мен механизмін одан әрі жетілдіруге бағытталған 20 заңды қабылдады.

Атап айтқанда, «Қазақстан Республикасында Жоғарғы Сот кеңесі туралы» Заң Ата заңның әрбір адам өзінің құқықтары мен бостандықтарын сотта қорғауға құқылы деген 13-бабының 2-тармағында көзделген конституциялық норманы дамытады (бұдан әрі ЖСК). Бұл ретте жаңа заңмен құрылатын ЖСК соттардың сот билігін атқару кезінде тәуелсіздік кепілдігін қамтамасыз етеді.

Сондықтан, заң трансферттік баға құруды реттей отырып, халықаралық мәміле нысаны болуы мүмкін мемлекеттік және жеке меншікті қорғайды.

Қаржылық жүйенің тұрақтылығы мәселелері бойынша заңнамаға енгізілген түзетулер қаржы ұйымдарының ірі қатысушылары үшін оларды (ұйымдарды) мәжбірлеп таратуға әкеп соққан үшін қылмыстық жауапкершілікті белгілеуді көздейді.

Парламент есепті жылы, сонымен қатар кейбір заң актілеріне концессия мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізді. Концессия механизмін, соның ішінде халықаралық қаржы институттарының қатысуымен жетілдіру бөлігіндегі түзетулер мемлекеттің адамның пайдасына тартып отырған экономикалық институттарды дамытуға жақсы әсер етеді.

Концессия мәселелері жөнінде мамандандырылған ұйымды құру Бүкіләлемдік банк пен Еуропалық қайта құру және даму банкінің ұсыныстарына сәйкес келеді.

Қылмыстық процессуалдық кодекске және «Прокуратура туралы» заңға оларды тұтқынға алуға рұқсат беру өкілетін аудандық, қалалық соттарға беру туралы Конституцияның нормаларына сәйкестендіру мақсатында түзетулер қабылданды.

Белгіленген жаңа процедураға сәйкес тосқауыл қою шарасы ретінде тұтқынға алуды таңдау қажет болса анықтау органы, тергеуші сотқа тұтқынға алуға рұқсат беру туралы өтініш береді, ол материалдармен бірге прокурорға ұсынылады. Прокурор өзінің шешімімен осы өтінішті қолдайды не қолдамайды, ол туралы тиісті қаулы шығарады. Бұл ретте анықтау органы , тергеуші прокурордың тұтқынға алу ретінде тосқауыл қою шарасын таңдауға келісім беруден бас тартуына жоғары тұрған прокурорға немесе сотқа қарсылық бере алады. Қазақстан Конституциясының 27-бабына сәйкес балалық шақ мемлекеттің қорғауында болады. Мемлекет осы конституциялық міндеттемені, сондай ақ Балалар құқығы туралы конвенциядан туындайтын міндеттемелерді орындау үшін бала құқықтарын қорғау механизмдері мен нысандарын көздейтін заңнамалық шараларды дәйекті түрде іске асыруда. Кейін Қылмыстық процессуалдық кодексіне және Азаматтық процессуалдық кодекске, сондай ақ Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодекске кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттардың және мамандандырылған аудандық әкімшілік соттардың құзырларын нақтылайтын түзетулерді енгізуді талап ететін мамандандырылған ювенальды соттарды құру осындай шаралардың бірі болып табылады.

Азаматтардың экономикалық құқықтарын нығайту мақсатында және «Банкроттық туралы» қолданыстағы заңда кейбір олқылықтар болғандықтан кейбір заң актілеріне банкроттық мәселелер бойынша түзетулер енгізілді, олар басшылардың, банкрот ұйымдар меншігінің иелерін және жеке кәсіпкерлердің алдын ала жалған банкроттық үшін жауапкершілігін күшейтеді. Түзетулер сонымен қатар, банкроттардың мүлкі мен істерін басқаратын конкурстық оңалту басқарушылардың және сырттай қадағалау әкімшілердің банкроттық туралы заңды бұзғаны үшін әкімшілік және қылмыстық жауапкершілігін бекітеді.

Туристік қызмет туралы заңнамаға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заң азаматтардың өздерінің демалуға конституциялық құқықтарын іске асыру саласындағы басты субъекті болып табылатын туристік ұйымдар үшін лицензия беру тәртібін анықтап түзетті.

Онда туристік ұйымдардың мемлекеттік тізілімін жүргізу көзделеді, туризм ұйымдарына қойылатын талаптар мен шарттарды бұзған үшін әкімшілік жауапкершілік енгізілген.

Қоғамның барлық салаларында, әсіресе экономикалық салада келіспеушілікті төмендету мемлекеттілікті дамытудың маңызды шарттарының бірі болып табылады. Корпоративтік дауларды шешу мәселелері бойынша заңнамаға енгізілген түзетулер нақты осы мақсатты қамтамасыз етуге бағытталған.

Осыған байланысты қабылданған жаңа нормалар корпоративтік дауларды басқа дауларға келтіруге жол бермеуге бағытталған, сондықтан заңнамада «корпоративтік дау» деген жаңа ұғым енгізілді. Бұндай дауларды шешу тек ауданаралық мамандандырылған экономикалық соттардың құзырына жататын болады.

2008. 
      жылы сондай ақ жол жүру қауіпсіздігі саласында мемлекеттік басқаруды жетілдіру, көлік апаттары деңгейін төмендету, осы салада сыбайлас жемқорлық жасауға жағдайларды жою жөнінде заңнамалық шаралар қабылданды.
      

Мемлекет пен қоғамның қалыптасқан тәртібін нашақорлық сияқты құбылыстан қорғау мақсатында нашақорлықпен байланысты қылмыстарды жасаған үшін қылмыстық жауапкершілік, оқу орындарында және кәмелетке толмағандарға есірткі сатқан, есірткіні аса ірі көлемде сатқан, есірткі пайдалануға мәжбүр етіп адамның өліміне әкеп соққан жағдайларда өмірлік бас бостандығынан айыруға дейін қатаңдатылған,

Мемлекеттің қылмыстық атқару жүйесін халықаралық стандарттарға сәйкес жетілдіру жөнінде қабылдаған шаралары аясында әділет және ішкі істер арасындағы өкілеттерді бөліп беретін заң қабылданды. Енді, қабылданған түзетулерге сәйкес ер адамдарды ұстауға арналған түзету мекемелерін күзету ҚР ІІМ ішкі әскерлерімен жүзеге асырылатын болады.

Әйел адамдарды ұстауға арналған түзету мекемелерін, тәрбиелеу колонияларын, тергеу изоляторларын және түрмелерді күзету Әділетминінің Қылмыстық атқару жүйесі комитетіне жүктеледі.

Ережеге сәйкес , оның функцияларына Уәкіл қызметін ақпараттық талдау, ұйымдық құқықтық және өзгеше де қамтамасыз ету жатады.

Орталық заңды тұлға болып табылады, ал оның басшысына орталықтың барлық ұйымдастыру, кадрлік және қаржылық функцияларына әкімшілік ету жөніндегі функцияларды жүзеге асыру құқығы берілген.

Омбудсмен қызметінің құқықтық және институциональдық аспектілерін реттейтін әлемдік тәжірибені зерттеу мекеменің біздің жағдайымыздағыдай «Ұлттық орталық» деген атауы тек Молдова заңнамасында ғана бар екенін көрсетті.

Жоғарыда мазмұндалған қандай да бір шатастыруды жиі тудырады, азаматтар Уәкілге екінші рет шағым жазғанда олар өздерінің Уәкілге жолдаған хаттарына Ұлттық орталықтан жауап алғанын көрсетеді. Азаматтардың басқа да санаттары бар, олар Ұлттық орталық мемлекеттік мекеме емес қоғамдық бірлестік деп санайды немесе тіпті Адам құқықтары жөніндегі комиссиямен шатастырады. Осыған байланысты осы есептің бүкіл мәтіні бойынша «Ұлттық орталық» деген терминнің орнына «(Уәкіл) мекемесі» деген термин пайдаланылады.

Есепті кезеңде мекеме саны 14 адамнан тұратын штатпен жұмыс істеді, оның үшеуі (бухгалтерлік және шаруашылық істер жөніндегі мамандар және іс қағаздарын жүргізуші) құқықтық қорғау функциясымен айналыспайды.

Карьерлік өсу перспективасы болмағандықтан кадрлар ағыны өте жоғары екенін атап өткен жөн. Мысалы мекеменің қызмет еткен 5 жылында оның штатынан 40 адам шығып кетті, 5 адам есепті кезеңде. Олардың 28і кету себебі ретінде еңбек ақының төмендігі деді. Сонымен қатар, үш жылдық республикалық бюджет туралы заңды қабылдау кезінде Парламент Уәкіл мекемсінің штат санын 17 бірлікке көбейту туралы ұсынысты қолдаған, олар Астана, Алматы және Байқоңыр қалаларында Уәкілдің өкілдіктерін ашу үшін арналған.

Республикада Омбудсмен институтының рөлі мен мәртебесін көтеруге, сондай ақ оны институционалдауға бағытталған бұндай шаралар 2007 жылы қазақстандық Уәкіл қызметінің ұйымдастыру құқықтық негізінің адам құқықтарын қорғаумен және қолдаумен айналысатын ұлттық мекемелердің мәртебесіне қатысты БҰҰ қағидаларына (Париж қағидалары) сәйкестігін зерттеген «Құқық арқылы демократияға» атты Венециандық Комиссияның ұсыныстарына сәйкес келеді.

Ресей, Украина, Қырғызстан, Молдова, Әзірбайжан, Өзбекстан елдеріндег әріптестермен өзара іс қимыл барынша тығыз жасалады.

Есепті кезеңде Уәкіл мекемесі атына кеткен азаматтардың зейнетақы және әлеуметтік төлемдері, бұрынғы тұрған және еңбек еткен жерінен құжат беруге қатысты мәселелер бойынша 26 сұрату келіп түсті, сонымен қатар қазақстандық көлік және миграциялық полиция, кеден органдарының жұмысына және сот шешімдерін орындауға қатысты бірнеше сұрату түсті.

Шет елдердің омбудсмендерінің барлық хаттары бойынша республика мемлекеттік органдарының қатысуымен тексерулер уақытылы өткізілген және тиісті жауаптар мен түсіндірулер берілген.

Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының 60 жылдығына арналған мерекелер аясында Уәкіл мен мекеме қызметкерлері Киев, Баку және Санкт-Петербург қалаларында өткен халықаралық конференцияларға қатысты, онда Қазақстандағы адам құқықтарымен байланысты ахуал туралы баяндамалар жасалған.

Уәкіл 2008 жылы наурызда Женева қаласында БҰҰдың Адам құқықтары жөніндегі кеңестің 7 сессиясына қатысты.

Сессия аясында әйелдерге қатысты азаптауларға, қоған лоққыға қарсы тұру, адам саудасы, еріксіз ұстау, сондай ақ жеткілікті баспана, азық түлік және ойыңды еркін білдіру құқықтарын қамтамасыз ету сияқты өзекті құқықтық қорғау мәселелері бойынша интерактивті дөңгелек столдар өтті.

Қорытынды құжат тек Париж конвенциясына толық сәйкес келетін ұлттық құқықтық қорғау мекемелері ғана адам құқықтарын қорғаудың берік және тиімді ұлттық жүйелерінің маңызды элементі болып саналатынын және адам құқықтарының халықаралық жүйесінің, әсіресе дам құқықтары жөніндегі кеңестің, БҰҰдың адам құқықтары жөніндегі басқа да органдарының аясында серіктес болады деген тезисті тағы да бекітті.

Сессия кезінде Уәкілдің шетелдік Омбудсмендермен, халықаралық құқықтық қорғау ұйымдарының өкілдерімен, сондай ақ БҰҰ жүйеснің құрылымдық бөлімшелерінің басшыларымен кездесулері өтті.

Есепті кезеңде Уәкілдің Еуропа және орталық Азия бойынша Хьюман Райтс Ватч бөлімшесі директорының орынбасары Рейчел Денбермен және осы ұйымның Орталық Азия бойынша ғылыми қызметкері Андреа Бергпен, ЮНИСЕФтің Бағалау миссиясының басшысы Д. О. Донеллмен, Чехия Республикасының Сыртқы істер министрлігінің саяси істер бойынша Бас директоры Мартин Повейшилмен, Германияның Құқықтар және гуманитарлық көмек жөніндегі уәкілі Г. Нокемен, ФГР Бундестагының депутаты А. Ватцпен, Еуропа Кеңесінің Парламенттік ассамблеясының депутаты Т. Ивинскимен және басқалармен кездесулері өтті.

Аталған кездесулер барысында сұхбаттасушыларға Қазақстанның азаматтық қоғамның қызмет етуі үшін жағдай жасау, адам құқықтарын қамтамасыз ету саласындағы заңнаманы жетілдіру, гендерлік саясатты іске асыру жөніндегі атқарып отырған жұмысы туралы ақпарат жеткізілді.

Адам құқықтары жөніндегі уәкіл 2008 жылғы желтоқсанда БҰҰдың Бас Ассамблеясының Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының 60 жылдығына арналған Жоғары деңгейдегі арнайы отырысына қатысты, оның қорытындысы бойынша екі аса маңызды құжат қабылданды:

БҰҰға мүше мемлекеттер соңғы жылдарда алғаш рет әлемде адам құқықтары толық көлемде сақталатын бір де бір аймақ жоқ екенін мойындаған Декларация;

Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактіге Факультативтік хаттаманы құратын Резолюция, ол Пактіде жарияланған құқықтарды мүше мемлекет толық қамтамасыз етпесе, БҰҰ органдарына оларды қорғау үшін тікелей жолдану құқығын қамтамасыз етеді. Уәкіл Нью Йоркте болған кезде Қазақстанның Мүгедектердің құқықтары туралы конвенцияға және оған факультативтік хаттамаға қол қою рәсіміне қатысты, олар мүгедек адамдардың құқықтарын қолдауға және қорғауға , оларды кемсітуді жоюға, еңбекке, денсаулық сақтауға, білім алуға және қоғам өміріне қатысуға құқықтарын қамтамасыз етуге, сот билігіне қол жетімділігін, жеке бастарына қол сұқпаушылықты, пайдаланудан еркіндігін және жүру еркіндігін қамтамасыз етуге бағытталған. Осы мағынада, бұл мәселені ынталандыру жөніндегі дайындық жұмысы бойынша Уәкіл мекемесінің басқа мемлекеттік органдармен атқараған рөлін атап өтсе артық емес. Уәкіл тиісті ұстанымды белгіленген тәртіппен Үкіметке жеткізген.

2008 жылғы қарашада Женевада БҰҰдың Азаптауға қарсы комитетінің 41ші сессиясы аясында Қазақстан Республикасының Азаптауға қарсы және басқа да қатыгез, адамның қадір қасиетн кемсітетін адами емес жазалауларға қарсы конвенцияның ережелерін орындау жөніндегі шаралар туралы екінші мерзімдік баяндамасын қорғау өтті.

Баяндаманы қорғау жөніндегі делегацияның құрамына Уәкіл өкілі кірді, ол Уәкілдің бас бостандығынан айыру орындарындағы адамдардың құқықтарын қорғау жөніндегі және ҚАЖ мекемелерінің мониторигінің ұлттық алдын алу механизмін белгілеу жөніндегі ұстанымын жария етті.

Есепті кезеңде Уәкілдің Астанадағы ЕҚЫҰ орталығымен ынтымақтастығы айтарлықтай жемісті болды, оның барысында адамдар трафигі мен саудасына, дінге қатысты кемсітуге қарсы әрекет жасаумен байланысты және т.б. бірлескен іс шаралар өткізілді. ЕҚЫҰ орталығы Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының 60 жылдығына арналған халықаралық конференцияны ұйымдастырушылардың бірі болды.

2008 жылғы қазанда Варшавада Уәкіл мекемесінің басшысы БДИПЧ\ ЕҚЫҰ адами өлшемдер саласындағы міндеттемелерді орындау мәселесі бойынша Мәжілісте болды, оның барысында елімізде адам құқықтарын қамтамасыз етудің неғұрлым өзекті, атап айтқанда құқықтық қорғау білім алу, өлім жазасына тыйым салу, халықаралық құжаттарды енгізу мәселелері бойынша Қазақстанның ұстанымы жария етілді.

Есепті жылы Қазақстан Республикасында БҰҰДБ Тұрақты Өкілдігімен өзара іс қимыл жасау жалғасты. Ынтымақтастық аясында Еуропа және ТМД елдері бойынша БҰҰДБның Братислава аймақтық орталығы шығарған «Человеческое достоинство и справедливость для всех» атты жинақта жариялау үшін «Омбудсмен в Казахстане» тақырыбында материал дайындалды.

Сонымен қатар, Уәкілдің БҰҰдың Балалар қорымен (ЮНИСЕФ) өзара тиімді ынтымақтастықты атап өткен жөн. Атап айтқанда, 2006 жылы басталған «Қазақстанда Балалар омбудсмені институтын құру» жобасы жалғасты, оның шегінде балалар мен отбасы мүддесінде әлеуметтік экономикалық бағдарламаларды іске асыру мониторингі мен бақылауды жоспарлау және жүзеге асыру, ювенальдық юстицияны реформалау мәселелері бойынша бірқатар іс шаралар өткізілді.

Есепті кезеңде Уәкіл мекемесі Еурокомиссияның Қазақстандағы, Қырғызстандағы, Тәжікстандағы өкілдіктерімен ынтымақтастығы жалғасты. «ЕО мен Орталық Азия елдері арасындағы 2007-2013 жылдарға арналған жаңа серіктестік стратегиясына» сәйкес Уәкіл мекемесі арнайы, атап айтқанда :

• 
  мемлекеттік органдардың әкімшілік ету жүйесін жетілдіру, мемлекеттік басқару стандарттарын сақтауға бақылау жасауға;
  
• 
  Қазақстандағы Омбудсмен мекемесінің институциональдық мүмкіндіктерін одан әрі нығайту, сондай ақ Уәкіл мекемесі қызметкерлерін еуропаның адам құқықтары жөніндегі жетекші білім беру орталықтарында оқытуды ұйымдастыруға қатысты бағдарламаларды әзірлеуге және іске асыруға қатысты.
  

Уәкіл өкілі Қазақстанда Нидерланды Корольдігінің елшілігі мен Еуропада демократия мен қауіпсіздік секторын зерттеу орталығымен бірлесіп «Старлинк» бағдарламасы аясында ұйымдастырылған жоғары деңгейдегі семинарға қатысты. Қазақстандық қауіпсіздік секторда деморатиялық басқару мен реформалау, сондай ақ азаматтық қоғамға және БАҚқа күшті ведомстволарға қоғамдық бақылауды жүзеге асыруға көмек көрсету форумның мақсаты болды.

«Қазақстан Республикасы – Еуропалық Одақ» Сот билігі және құқықтық тәртіп жөніндегі шағын комитет шеңберінде адам құқықтары жөніндегі тараптар арасында диалог орнады, оның барысында Еуроодақ өкілдері бірқатар, оның ішінде қазақстандық омбудсменнің қызметіне қатысты ұсыныстар айтты. Атап айтқанда, қазақстандық тараптың Уәкіл мәртебесін заңнамалық тұрғыда бекіту, оның бюджетін құру қажеттігіне, сондай ақ жалпы қабылданған халықаралық стандарттарға сәйкес басқа мәселелерге назар аударылды.

Есепті кезеңде «Сорос Қазақстан» қоры, «Фридом Хаус», Халықаралық абақты реформасы (PRI) сияқты халықаралық құқықтық қорғау ұйымдарымен ынтымақтастық жалғасты.

«Сорос Қазақстан» қорының өкілдігімен пациенттер құқықтары, сондай ақ адам құқықтары саласындағы жас сарапшылар үшін сайыс өткізу жөніндегі басшылықты бірлесіп әзірлеу туралы уағдаластыққа қол жеткізілген.

Уәкіл мекемесі Қазақстанның НАТО мен серіктестік әрекеттерінің жеке жоспарын іске асыру жөніндегі жұмысына қатысуы жалғасты.

Атап айтқанда, соңғы кезде Уәкілдің халықаралық ынтымақтастық саласындағы қызметі ерекше маңызға ие болды, бұл белгілі бір деңгейде Қазақстанның 2010 жылы ЕҚЫҰда төрағалық етуіне байланысты.

Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітілген 2009-2011 жылдарға арналған «Еуропаға шығатын жол» мемлекеттік бағдарлама келешекте Уәкілге халықаралық құқықтық қорғау жүйесіне кірігуге жол аша отырып, Еуропа мемлекеттерімен ынтымақтастық, соның ішінде гуманитарлық өлшемде, Қазақстан мен Еуропа елдерінің азаматтық қоғам институттары арасындағы серіктестік қатынастарды көздейді.

Адам құқықтары жөніндегі уәкіл 2008 жылғы желтоқсанда Конституциялық Кеңеспен бірлесіп Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының 60 жылдығына арналған халықаралық ғылыми практикалық конференцияны өткізді, ол елімізде маңызды ағарту іс шарасына айналды, Қазақстанда халықаралық құқықтық қорғау стандарттарының ілгері жылжуына, сондай ақ конференция барысында беделді халықаралық сарапшылар ортаға салған осы саладағы шетелдік тәжірибені зерттеуге және пайдалануға ықпал етеді.

ІІ. АРНАЙЫ БӨЛІМ
2.1. Өмір сүру құқығы. Бостандыққа және жеке басына қол сұқпаушылық құқығы
Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 6- бабы мен Қазақстан Конституциясының 1 және 15- баптарына сәйкес өмір сүру әркімнің ажырамас құқығы, ол заңмен қорғалады, әркiмнiң оған құқығы бар. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ.

.Аталған пактіде бекітілген негізгі стандарттарға өмір сүруге құқықпен қатар қылмыс жасау кезінде әрекет еткен және аталған Пакті мен Геноцидтің алдын алу және ол үшін жазалау туралы конвенцияның талаптарына қайшы келмейтін заңға сәйкес «аса ауыр қылмыстар үшін » ғана көзделуі мүмкін өлім жазасын тағайындауды реттейтін нормалар да кіреді.

Қазақстан бес жыл бұрын өлім жазасына мораторий жариялағаннан кейін, 2007 жылғы мамырда осы мәселе бойынша өлім жазасын тек адам өлімімен байланысты лаңкестік қылмыстарды жасаған үшін, сондай ақ сотталғанға кешірім сұрау құқығын бере отырып, соғыс кезіндегі ерекше ауыр қылмыс үшін айрықша жазалау шарасы ретінде қолдануды шектей отырып, осы мәселе бойынша өзінің құқықтық ұстанымын конституцияда белгілеген. Есепті кезеңде республиканың қылмыстық заңнамасын Ата заңның осы нормасына сәйкестендіру процесі аяқталды.

Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 7- бабы мен Қазақстан Конституциясының 16- бабы әр адам бостандық пен жеке басының қол сұқпаушылығына құқылы. Ешкім негізсіз тұтқынға алынбайды немесе қамауда ұсталмайды. Ешкім заңда бекітілген негіздер мен рәсімдерден басқаша бостандығынан айырыла алмайды.

Тәжірибе көрсеткендей, адамның бостандық және жеке басына қол сұқпаушылық құқықтырын бұзушылықтар қылмыстық қудалау органдарының әрекеттерімен байланысты.

Есепті кезеңде Уәкілге осындай бұзушылықтар туралы 184 келіп түскен хаттардың жалпы санынан 20,3 пайызды құрады.

Прокуратура органдарын, Ішкі істер министрлігі мен Қаржы полициясы агенттігін тарта отырып, 160 хат қаралды, олардың ішінде ү адвокаттардан, 19 үкіметтік емес және басқа да ұйымдардан.

Бұл ретте ішкі істер органдарының қызметкерлерінің әрекеттеріне -130 хат, қаржы полициясы органдары қызметкерлерінің әрекеттеріне - 12, прокуратура қызметкерлерінің әрекеттеріне - 11, ҰҚК – 10.

Прокуратура органдарына шағымдар негізінен азаматтардың хаттарына шара қолданбағанына, олардың тұтқынға алуға рұқсат беруіне немесе қылмыстық іс қозғауға бас тартуға келісім беруіне байланысты.

Қаржы полициясы органдарына шағымдар көбінесе кәсіпкерлер мен коммерциялық ұйымдардың басшыларынан келіп түскен. Бір шағым діни бірлестіктен түскен.

Бұл органдарға шағым нысаны негізінен заңдылықты және шаруашылық қызметті тексерудің негізділігін даулау, өткізілген тінтумен немесе кәсіпкерлерге экономикалық шығын келтірген адамдарға қатысты қылмыстық іс қозғаудан бас тартқанына, сондай ақ шағымданушы кәсіпкерлердің мүлкіне тыйым салуға келіспеушілік болды.

Ұлттық қауіпсіздік органдарына шағымдарға, шағымданушылардың пікірінше, әділ өткізілмеген тергеу, шағымданушылардың кінәсі жеткілікті дәлелденбеуі, ұсталғанның туыстарына хабарламау, автокөлік пен жүктерді котрабанда деп күдіктену себебінен ұстау сияқты бұзушылықтар, Алматы қаласының ҰҚКД тергеу изоляторының ұстау жағдайларының нашарлығы себеп болған.

Аталған ішкі істер органдары қызметкерлінің әрекеттеріне келіп түскен 130 шағымның ішінен әрбір үшіншісінде ұстау негіздерімен және фактілерімен келіспеушілік білдіріледі. Әдеттегідей, аталған шағымдар ұсталғандарға қатысты шектен тыс күш немесе психологиялық басынушылық қолданғаннан; прокурордың рұқсатынсыз жайларды тексергендіктен, өздерінің жоғалған жақындарын іздей бастаған туыстарға уақытылы хабар жібермегеннен; ұстау туралы хаттама жасамастан уақытша ұстау изоляторына қамаудан, ондағы ұстау жағдайларының нашарлығынан туындаған.

Жоғарыда мазмұндалғанды Бас прокуратура статистикасы растайды, оған сәйкес 2008 жылы прокуратура органдары азаматтарды ұстау заңдылығын сақтауға 29 мыңнан астам тексерулер жүргізген. Бұл ретте, уақытша ұстау изоляторынан 1000 адам, қылмыстық қудалау органдарының қызметтік жайларынан 675 заңсыз ұсталған адамдар босатылған.

Полицейлердің ұсталғандардың жеке қадір қасиетін кемсіткен немесе қатыгездік көрсеткен фактілер мен жағдайларды көрсете отырып, Уәкіл атына 38 шағым түсті.

Сонымен бірге, негізінен Ішкі істер министрлігінің өзіндік қауіпсіздік департаментінен осындай сипаттағы шағымдар бойынша сұратуларға келген жауаптардың талдамасы хаттарда көрсетілген фактілер 10 жағдайдың 8 де расталмағанын көрсетеді.

Расталған шағымдардың мысалы ретінде мына жағдайларды келтіруге болады.

Осыған қарамастан шағымдардың талдамасы азаматтардың оларды ұстау сатысында осы мерзімді сақтауға құқықтарын бұзу себептерінің бірі Қылмыстық процессуалдық кодексте ұстаудың басталу мерзімін нақты көрсетіп ұстау туралы хаттаманы жасаудың міндеттілігі туралы талап бекітілмегендігі және ұсталғанның ұстау сәтінен бастап адвокат қызметімен пайдалану құқығы туралы норманың болмауы.

Уақытша ұстау изоляторларындағы жағдайлардың нашарлығы Уәкілдің және азапталарды қолдану фактілері туралы шағымдарды қарау жөніндегі жұмыс тобы мүшелерінің Алматы қаласы ІІД УҰИна мониторингтік баруы кезінде расталды, сол кезде бірқатар БҰҰдың Қылмыстардың алдын алу және қамаудағылармен қарым қатынастар жөніндегі конгресі қабылдаған Қамаудағылармен қарым қатынастардың ең төмен стандарттық ережесін бұзушылықтар анықталған.

Бес адам объективті емес тергеуге шағым жазған, олардың пікірінше, мерзімдер созылып, тергеушілер мен анықтаушылардың әділсіздігі орын алған.

Қылмыстық тәртіппен қудаланатын немесе жәбірленуші азаматтардан, сондай ақ олардың туыстарынан келген әрбір бесінші хатта ішкі істер органдары қызметкерлерінің азаматтардың немесе күдіктілердің шағымдарын қарау жөнінде шара қолданбауына, қылмыстық істерді қарауда уақыт созушылыққа шағымдар, сондай ақ шағымданушылардың өздеріне қатысты немесе қылмыстық қудаланып отырған туыстарына қатысты қылмыстық іс қозғалуына келіспеушілік мазмұндалған.

Сонымен қатар, Уәкілдің сұратуы бойынша ішкі істер органдарының лауазымды адамдарының әрекеттеріне қатысты осындай арыздарды тексеретін ҚР ІІМ өзіндік қауіпсіздік департаменті оларды негізсіз деп таниды.

Арызданушылардың айтуынша, қылмыстық істі жедел тоқтатқан тергеушілер мен анықтаушылардың процессуалдық әрекеттері заңсыз және негізсіз. Кейбір жағдайларда жүргізген тергеудің әділсіздігіне және тергеушілер мен анықтаушылар күдіктілер мен айыпталушылардың мүдделерін жақтағанын көрсеткен.