Тақырыпқа арналған сұрақтар

1. 
   «Тарих философиясы» ұғымның мәні?
   
2. 
   Тарих философиясының типтері қалай анықталады?
   
3. 
   Тарих философиясының түрлі мектептерінің сипаты.
   

1. 
   Гегель Г.Ф.Философия истории.СПб.,2000.
   
2. 
   ЖуковЕ.И.Очерки методологии истории.М.,1980.
   
3. 
   Вахтомин Н.К.Генезис научного знания.Л.,1973.
   
4. 
   Тарих.Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10 томдық,
   

1.Тарихи теория- тарихи үрдіс теориясы.

2. «Қоғамдық- экономиялық формация» категориясы.

3.Тарихи үрдістегі субьективтілік пен обьективтілік диалектикасы

Тарихпен айналыспастан бұрын, ең алдымен, тарих дегеніміз не? Оның мақматтары мен тарихи мәліметтерді зерттеудің әдістері қандай, тарихи ойлаудың маңызы, яғни, ерекшеліктері қандай деген сұрақтарға жауап алу керек.

Басқа ғылымдар саласында мұндай сұрақтар оларды тереңірек зерттегенде ғана айтысты және күрделі болып, ал негізінен жеңіл және біркелкі шешіледі. Ал тарихта олар тарихшы- мамандар арасында да, тарих теориясымен айналыматын философтар арасында да және де тарихшылармен философтар арасында өте күшті келіспеушіліктер тудырады. Әдетте, тарихшы осы көрсетілген сұрақтарға жауапты арнайы жұмыстардан кейін табады, бірақ бұл жауаптарға аз ғана адам қанағаттанады.

Тарихи үрдістің объективті бейнесін жасау үшін тарих ғылымы белгілі бір методологияға, яғни зерттеушілер жинақтаған материалдарды ретке келтіріп,өткен мен бүгіннің, тіпті ертеңнің де тиімді моделін жасауға мүмкіндік беретін қандай да бір жалпы принциптерге сүйенуге тиіс.

Тарих ғылымында ұзақ уақыт бойы тарихи үрдісті ұлы адамдар мен билеушілердің әрекетімен байланыстрып келген субъективистік (объективтік- идеалистік) методология басым болып келді. Бұл концепция жан-жақты болмады да, кемшілігі көп болды. Сондықтан да, неғұрлым үйлесімді және тарихи шындыққа барынша жақын келген жаңа бір метдологияның шығу қажетігі туындады. Х1Х ғ.ортасында неміс ойшылы К.Маркс тарихты ғылыми негізге қою мақсатында тарихты материалистік тұрғыда түсіндіруге негізделген концепцияны ұсынды.Оның негізі төрт принциптен тұрды:

1.тарихи үрдістің және оның салдары ретіндегі адамзаттың біртұтастығы принципі;

2.тарихи заңдылық принципі (тарихи үрдісте адамдар мен олардың іс- әрекетінің нәтижелерінің жалпы, тұрақты,қайталанбалы жанды байланыстар мен қатынастар әрекет етеді);

3.детерминизм принципі (себеп- салдарлық байланыстар мен заңдылықтарды мойындау; тарихи үрдістің анықтаушы құбылысы материалдық игіліктрді өндіру тәсілі болады);

4.прогресс принципі (қоғамның бірте- бірте дамып неғұрлым жоғарғы деңгейге көтерілуі)

Тарихты материалистік тұрғыда түсінудің негізінде формациялық жүйе жатыр. Қоғамдық- экономикалық формация ұғымы-тек тарихи үрдістің қозғаушы күшін ғана емес тарихты кезеңдестіруді анықтайды. Формациялық жол тұрғыында,адамзат өз дамуында бес негізгі кезеңді бастан өткізеді: алғашқы қауымдық, құлиеленушілік, феодалдық, капиталистік және коммунистік кезеңдер. Формациялардың ауысуы әлеуметтік төңкерістер нәтижесінде жүзеге асады.

Жалпы алғанда К.Маркстің концепциясы тарихи үрдісті түсіндіруге біршама жақын және артық тұстары бар. Нақты критерилер негізінде жалпы тарихи дамудың анық түсініктік моделін жасай білген. Формациялық тұрғыдан келе отырып,адамзаттың тарихын объективті, заңды және үдемелі үрдіс деп қарап одан қозғаушы күштерді, негізгі кезеңдер, ерекшеліктер, заңдылықтар және т.б. айқын көруге болады. Алайда, өзінің әмбебаптығына қарамастан, бұл концепцияның маңызды кемшіліктері бар екендігін отандық және шетелдік зерттеушілер жиі айтып жүр.

1.Фор- лық түсінік тарихи дамудың бірізділік сипатын айқындайды. Формация теориясы Батыс Европаның тарихи мысалында жасалғандықтан, бірқатар елдер, әсіресе, Шығыс дүниесі бес сатылық схемаға келмей қалды. Сондықтан, К.Маркс Шығыс елдерін «азиаттық өндіріс тәсіліне» жатқызды,оның негізінде ерекше фор- я қалыптасады. Бұл материалистік концепция тарихи дамудың көпнұсқалығын көрсетуде нақты қиындықтар тудыратынын білдіреді.

2.Бұл методологияға тән нәрсе кез- келген тарихи құбылысты экономикалық қатынастардың жүйесіне, белгілі бір өндіріс тәсіліне мықтап таңу әрекеті.Басты назар өндіріс тәсілінің қалыптасу және ауысуына жібереді, ал тарихтың негізгі объекті- адамға көмекші роль ғана беріледі. Осы тұрғыда, тарихи үрдістің тұлғалық мазмұны төмендеп, тарихи дамудағы рухани факторға жете мән берілмейді.

3.Тарихи үрдістегі конфликтік қатынастардың соның ішінде күштеудің ролі асыра бағаланады.

4.Марксистік теория тарихи үрдістің дамуының тек басқы сатысы ғана емес, сондай- ақ, ақырғы сатысы да бар екенін тұжырымдайды. Соңғы коммунистік саты- шын мәнінде тарихтың ақырын білдіреді, өйткені К.Маркстің ойынша барлық қарама- қайшылықтар жойылады, ал олар тарихи үрдістің қозғаушы күштері деп саналды.

Қазіргі ғылымда формациялық жолға балама ретінде өркениеттік теория айтылып жүр. Мағынасы бойынша «өркениет» ұғымы- «табиғи» (naturalis) ұғымына қарама- қарсы «азаматтық» (civilis) сөзімен байланысты. Бұл дихотомия тұңғыш рет антикалық құқық теориясында пайда болып, Аристотель мен стоиктардың еңбектеріне өтті.Қайта өрлеу дәуірінде адамдардың жабайылықтан азаматтық, мәдени және мемлекеттік дәрежеге өтуін білдіретін «өркениеттендіру» деген термин п.б.17-18ғ.бамында бұл термин ағылшын және француз ағартушыларының еңбектерінде кеңінен қолдана бастады. Алайда, «өркениет» ұғымына деген қажеттілік-тарих теориясындағы маңызды нәрсе ретінде, тек 18 ғ.ортасында туды. Француз ағартушылары (Ф.Вольтер,Ж.-Ж.Руссо т.б.) бұл ұғымды мағыналық жағынан рухани мәдениет, сана мен әділдік ұғымдарына жақын деп қарастырды. X1Vғ.европалық елдердегі көптеген күрделі еңбектерде өркениет-мәдениетке жоғары орын бөлінетін қоғамның кешенді жағдайының көрінісі деп берілді. Өркениет ұғымын одан әрі түсіндіру барысында оған жаңаша сипаттар беріліп отырды.Неміс ғалымы И.Кант мәдениет пен өркениет ұғымдарын ажыратып, өркениет, мәдениеттің сыртқы техникалық типі болады деп санады.Қоғам дамуы барысында олардың ара қатынасы қарама- қайшылықта болады, өйткені рухани мәдениет,әсіресе оның адамгершілік формасы өркениеттен қалып қояды деп түйді. Бұл идея Х1Хғ.екінші жартысындағы философ- идеалистердің еңбектерінде кеңінен насихатталды.О.Шпенглер, Ф.Ницше т.б.өркениеттің дамуы сөзсіз түрде тоқырау мен қоғамның рухани құлауына әкеп соғады деп сендірді.

Ресейде Х1Хғ. өркениеттік даму концепциясы социолог Н.Я.Данилевскийдің еңбектерінен көрінді. Оның пайымдауынша, өркениет дегеніміз жекеленген локальдық құрылымдар негізінде өмір сүретін белгілі бір «қоғамның мәдени- тарихи типі» болады. Әрбір локальдық өркениет өз дамуында төрт кезеңді бастан кешіреді: Өзіндік ерекшеліктің қалыптасуы, жастық (саяси институттардың қалыптасуы), ересектік және құлдырау кезеңдері.

Х1Хғ. өркениет туралы түсініктер ғылыми- материалистік тұрғыда да қалыптаса бастады. Бұл бағыт бойынша өркениет жабайылық кезімен салыстырғанда жоғары өмір деңгейіне жетіп, табиғатқа тәуелділікті жеңе білген қоғам ретінде таралды. Бұл бағыттың көрнекті өкілі Ф.Энгельс қоғамды дамушы жүйе ретінде зерттеді. Өркениет материалдық және рухани мәдениет жетістіктерінің жиынтығы түрінде болады да, оның мазмұны қоғамдық – экономикалық фармацияның типімен анықталады.

ХХ ғ. өркениетке таладу жасаудың мәдени – тарихи дәстүрін ағылышын тарихшысы және философы А.Тойнби жалғастырып, оны жекелеген нақты қоғамның ерекше түрі деп санады. Өзінің «Исследование истории» атты еңбегінде тарихи үрдістің мағынасын ашуға ұмтылды. Ауқымды фактілік материалдарды жүйелеу негізінде ол қоғам дамуын локальды өркениеттердің айналымы ретінде санады. Алғашқыда 21, кейіннен 13 локальды өркениетті атады. Тойнбидің пікірінше өркениеттік үрдістің негізі әлемдік діндер, ал оның заңы – тарихтың «үндеуіне» дәл солай жауап бере алатын қоғамның қабілеті болады. Осыған орай, әрбір өркениеттің өзіндік ерекшелігі бар. Бұл бағытты сондай – ақ П.Сорокин де дамытты.

Қазіргі ғылым өзіне дейінгі теориялық ойлардың жетістіктеріне сүйене отырып, өркениетті барлық қоғамдық үрдістердің мазмұнын анықтайтын әмбебаб ұғым ретінде қарастырады. Өркениет ұғымында социо- мәдени қауымдастықты түсіндіреді. Оның негізігі критерийлері техниканың даму деңгейі, әлеуметтік – саяси институттар мен рухани мәдениет дәрежесі.

Өркениеттің құрылымдық сипаты әлеуметтік блоктардан тұрады және олардың жүйелік ортақ әрекеті өркениеттік үрдістің механизмін құрады. Әр түрлі зерттеушілер мұндай блоктардың әр түрлі санын анықтады. Мысалы, Н.Я. Данилевский 4 блокты анықтайды: дін, мәдениет, мемлекет және әлеуметтік – экономикалық орта. Басқа ғалымдар өркениеттің мазмұнына егіншілік, қолөнер, таптар, жоғары дамыған рухани мәдениеттің түрлі элементтерін, философия, адамгершілік, психология, тіл т.б. кіргізеді. Алайда, өркениеттің анықтамасында тарихи үрдістегі материалдық және рухани факторлардың өзара әрекетінің ерекшеліктері мен жолдары, сипаты шешуші рөл атқарады.

-Нақты методология-басқаша айтсақ, метод теориясы, осының негізінде ғылыми таным принціптері жасалады;

-Методика-зерттеудің нақты ережелері мен тәсілдері;

-Техника-зерттеуге қажетті құрал-жабдықтардың жиынтығы.

Үш құрамдас бөлім- методика, методология және техника бір-бірімен тығыз байланысты. Дегенмен, методология жетекші орын алады.

Методология мен методиканың ғылыми таным тәсілінің ажырамас құрамдас бөлігі екендігінен шыға отырып, тарихи деректану методикасын айқындауға болады. Бұл методика мынадай принціптерге негізделген:

Кез келген тарихи дерек белгілі бір материялды формада өмір сүреді. Мазмұны жағынан бірдей мәтіннің өзі әр түрлі формада кездесуі мүмкін. Деректің сапалы да тез өңделуі көптеген факторларға байланысты, сондай факторлардың бірі ол деректің сақтау формасы: қолжазба ма жоқ тасқа басылған ба, мұрағат материялдары ма, жоқ публикация ма?

Мәтінді дұрыс оқи білу немесе түпнұсқалық проблемесы. Деректің мазмұнымен танысу барысында мәтінді қалпына келтіру және оның дәл мәнін ашуға байланысты көптеген қиындықтар пайда болады. Олар негізінен мәтіндегі кейбір сөздердің дұрыс оқылмауы немесе өшіп қалуына байланысты. Кей жағдайда мәтінді мазмұны бойынша немесе басқа мәтіндермен салыстыру арқылы қалпына келтіруге болады. Кәзіргі кезде мәтіннің өшіп қалған жерлерін немесе бүлінген жерлерін жаңадан пайда болған фотоанализ тәсілімен қалпына келтіру қолға алынуда.

Деректің пайда болған уақытын анықтау. Барлық деректерде бірдей оның жазылған уақыты көрсетіле бермейді., кейде мәтінде көрсетілген уақыттың өзі де дұрыс болмауы мүмкін. Дегенмен, көп жағдайда деректің жазылған уақыты туралы мәліметті сол мәтіннің өзінен, оның мазмұнынан табуға болады: деректе аталған тарихи тұлғалардың атынан, оның лауазымынан. Атақ дәрежесінен.

Деректің пайда болған жерін анықтау. Жоғарыда айтылған мәтінді оқу және уақытын анықтау үшін пайданылған тәсілдердің көбі, оның пайда болған жерін анықтау үшін де қолданылады. Сонымен қатар тарихшы тарихи географиялық гнегізіннде жасалған тарихи карталарды да пайдаланады. Тарихшыға қойылатын талаптың ең бастысы өзі зерттеп жүрген жерін көз алдына елестетуі. Сонымен қатар тарихи әкімшілік-территориялық өзгерістерді де жақсы білгені жөн.

Дерек авторының не құрастырушының атын анықтау. Дерек авторының не құрастырушының атын білу оны тарихи зерттеулергеи пайдалану міндетті шарт емес. Деректегі сақталынған ақпараттың сипаты оның авторымен емес, мазмұнымен айқындалады. Тарихшыны жасырын атпен, бірнеше атпен немесе тіптен атсыз жазылған деректерр де қызықтырады. Көптеген жағдайда тарихшылар өз еңбектерінде заң жобаларын, заң актілерін, үкімен қаулы-қарарларын, ағымдағы іс қағаздарын кеңінен пайдаланса да олардың авторын білуге ұмтылмайды. Дегенмен, бұдан дерек авторының аты керегі жоқ деген ұғым тумау керек.

Деректегі ақпараттың ғылыми маңызын бағалау кезінде оның шындыққа қатынасымен қатар, тарихшымен байланысын да айқында қажет. Бірінші жағдайда дерекпен шындықтың байланысына шынайылық проблемасы, екінші жағдайда «дерек және тарихшыға» өкілеттілік проблемасы пайда болады.

1. «Тарихи заңдылық» ұғымы.

2. Қажеттілік пен кездейсоқтық. Альтернативтілік.

3.Тарихтың көп өлшемділігі

Тарих пен әлеуметтанудың арасындағы өзара байланыстар- тарихи үрдістегі жалпы, ерекше және жекенің диалектикасы арқылы анықталады. Әлеуметтану- адамзаттың дамуы, қоғамдық үрдістің қозғаушы күштері, тарихи қозғалыстың мәні мен оның негізгі кезеңдері қызықтырады. Әлеуметтанушының назарында тарихи үрдістің барлық көрінісі уақытқа бағынбай өтеді.

Тарихшыны біршама шектеулі мақсаттар қызықтырады. Оның зерттеу пәні ретінде, тіпті ол жалпы тарихты зерттеп отырғанда да, нақты бір уақыт-кеңістік координатындағы нақты оқиғалар мен үрдістер жүреді.Тарих ғылымының айрылмас белгісі ретінде- баяндау жүреді. Онсыз адамзаттың тарихи дамуының толыққанды суретін де, әсіресе оның көрінуін де жаңғырта алмаймыз. Адамзат өзінің өткен тарихын тарих ғылымы қаншалықты, қалай баяндай алатындығына қарай біледі.Осыған орай, тарихи оқиға- тарих ғылымының маңызды категориясы болып табылады. Жалпы алғанда ол, тарихи үрдістің жанды жері болып шығады.А.И.Данилов. «Исторический мир- мир событий. Там, где их нет, нет и изменения, движенияи развития, а следовательно- и истории как действительности»,- деп әділ айтады. Баяндау арқылы ғана тарих ғылымы қоғамдық санада маңызды маңызды тарихи олқиғаны сол оқиғаның өзіне ғана тән сипаты және жалпы тарихи үрдістегі орны арқылы көрсете алады Тарих ғылымындағы баяндау элементі өз пәнін бейнелейтін форманы қажет етеді, алайда, тарихи бейнелеудің мәні әңгімелеумен шектелмейді. Форма- баяндау, мазмұн- зерттеу болады. Тарихи бейнелеудің формасы мен мазмұнының диалектикасы тарихтағы жалпы мен ерекшенің диалектикасын білдіреді. Ертедегі Грециядағы Пеллопоннес соғысы. Сонымен, тарихтың пәні- ерекше болып табылады. Нақты құбылысты ғылыми тұрғыда түсіндіру үшін қоғамдық үрдістің маңызды тұстарын анықтайтын теория қажет. Жоғарыдағы Пеллопоннес соғысының мысалы бойынша, теориясыз оның себептері мен сипатын ашу мүмкін емес.

Қоғамдық үрдістегі ерекшені зерттеуге бағыттала отырып, тарих ғылымы ең алдымен уақыттағы адамардың іс- әрекетін зерттейді. Тарихи зерттеудің объектісі- үнемі адамдардың қандай да бір кеңістік- уақыт шеңберімен шектелетін іс- әрекеті болып табылады. Адам өз өмірінде белгілі бір қауымдастықтың мүшесі ретінде және соның шеңберінде қатынастар жүйесіне түсіп отырады. Осы шеңберде барлық тарихи даму өтіп отырады. Сондықтан, адамның іс- әрекетін зерттеу қоғам дамуының заңдылықтарын анықтаумен жанды байланыста болған жағдайда ғана жемісті болмақ. Бұлай болмағанда тарих кздейсоқ фактілердің хаостық тізбегіне айналып кетер еді.

Тарихи заңдылық деп біз, нақты тарихи шындыққа айналған, құбылыстардың қажетті байланыстарын айтамыз. Тарих ғылымының бұл маңызды категориясын сипаттайтын бірнеше белгісі бар.

1.Тарих заңдары нақты сипатта, дәл анықталатын кеңістіктік-уақыттық координаты болады. Тарих заңдарында «жалпы» жоқ. Нақты бір құбылыстың заңдары бар. Мысалы: Қараша демократиялық революциясы.

2.Өзінің нақты сипатына орай, тарих заңдары адамның іс- әркеетімен тығыз байланысты. Өйткені соңғысы тарих заңдарына өз ізін қалдырып қана қоймайды, көп жағдайда оның пайда болуына жағдай жасайды.

3Тарихи заңдылыққа адамдардың іс- әрекетінің рамкасын анықтайтын объективті элемент те кіреді. Яғни адам іс-әрекетімен қоса оның материалдық жағдайына қоса мән берілуі айтылады.

Кез- келген тарихи заңдылық Объективті және субъективті факторлардың өзара әрекетінің күрделі жемісі болып табылады. Егер субъективті факторға мән берілмесе- схематизмге, ал объективті факторды есепке алмасақ, волюнтаризм мен субъективизмге әкеліп соғады. Сондықтан, тарихшы қоғамдық үрдістің объективтік те, субъективтік те жағына мән береді. Әрине нақты тарихнамалық тәжірибеде түрлі ғалымдардың өз ғылыми мүдделеріне лайық, осы екі фактордың біріне үлкен мән беруі мүмкін, алайда тарихи шындықты шынайы ғылыми түрде бейнелеу- ғалымды қайсысы қызықтырғанына қарамастан екі фактор да ескерілген жағдайда ғана жүзеге асады. Тарихи заңдылық категориясы тарихи таным жүйесінде маңызды роль атқарады, сондықтан оны терең мән беріп қарастырған абзал.

Тарих ғылымы тек заңдылықты, текқажеттілікті ғанаемес, кездейсоқтықты да зерттеуікерек. Ол тарих заңдарының қимылын бейнелейтіннің барлығын, тарихтың ондай немесе мұндай тенденцияларының ашылуына кедергі келтіргендердің барлығын да зерттейді, себебі мұнсыз шынайы тарихи үрдіс жоқ. Кейде тарих заңы сырттай, көптеген қақтығыстағы күштердің, көптүрді факторлардың ерекше теңдігі боп көрінеді. Мұның олардың ешқандай да «теңқұқықтығын» білдірмейтінін және түптеп келгенде, әлеуметтік қозғалысты экономика тудыратындығының айқындығын теріске шығара алмайтынын баса айту қажет.

Теориялық мүдде тарихтағы альтернативтілік мәселесін тудырады. Кейбір тарихшылар альтернативтілік даму бағытын кездейсоқтық деп санайды да, ұғымдарды көпе- көрнеу ауыстырып алады. «Кездейсоқтықтардың» көптігін ешкім жоққа шығара алмайды. Тек альтер- к туралы емес, даму түрлерінің көптігі туралы айту керек. Адам қоғамының үдей дамуы ешқашан тура болмайды, ол неше түрлі шиырлармен маталған. Сондықтан гәп,қоғам дамуы, қалайда, объективтік заңдарға тәуелді болатындығында. Альтер- к негізінен қоғам дамуының «төменгі қабаттарында», әр түрлі әлеуметтік ағзаның микропроцестерінде көрінеді. Тарихи масштаб қаншалықты ірі болса, «кездейсоқтықтардың» қалыңдығын жарып шығар жалпы тенденция да соншалықты айқын көрінеді. Альтер- ктің шектеулі, шартты сипаты бар. Ол қоғамның даму заңдылықтарын жоя алмайды. Сонымен бірге тарихи үрдістің детерминизміне жеңіл- желпі қарауға болмайтындығын айқын түсіну керек. Тақырып 4

1.Тарихтың позитивтік методологиясындағы субъект пен объект мәселесі

2.Тарих таным-ғылыми таным
«Объективті шындық фактісі» мен «зерттеу пәні ретіндегі фактімен», «ғылыми фактімен» арасындағы айырмашылықты ажыратып алу керек деген пікір таралған. «Ғылыми факті – ол оқғаның өзі емес, оның арнайы түрдегі бейнесі». Осыған байланысты, марксист – тарихшылар арасында «күнделікті» тарихи фактілерден, тарихшының ғылыми – танымдық жұмысының қажетті элементі ретінде ажыратылатын тарихнамалық фактілер деп аталатын ұғым тараған.

Кез келген объектілік шындық тарихи факті болып табылады. Сондықтан тарихшы байқамаған, суреттемеген себепті ешқандай құбылыс тарихи болмай қалуы мүмкін емес. А. Легко бір тарихшы байқамаған құбылысты әр түрлі сыртқы жағдайда және әр түрлі уақытта екінші тарихшы тауып зерттеуі мүмкін екендігін айтты. Бұл сыртқы жағдайлар, тарихшының өз зерттеуінде келтірілген дәлелдер тізбегіне кіреді. Алайда ол фактінің ұзақ уақыт бойына ешкімге белгісіз болып жатып қалуы мүмкін. Бар фактіні жоқ, «тарихи» емес деп жариялау дұрыс емес. Үнемі ізденіс үстінде жүретін тарихшы, өзінің ғылыми құралдарының қорын шексіз көбейту мүмкіндігіне ие болады. Оны алдын ала «тарихи емес» деп есептелген материалдардың белгілі бір щеңберімен шектеп қою дұрыс болмас еді.

Тарихи зерттеудегі фактіні іріктеудің негізгі жағдайы – жалпы қағидаттарды игеру арқылы құбылыстардың қайталанатыны жайлы түсініктерді, өмірде бар тарихи заңдылықтарды пайдалана отырып, жекеден жалпыға өту. Тарихшы зерттеуге тек іс жүзіндегі белгілі бір материалдар жайлы біліммен ғана қаруланбай, бұл материалдың не беретіндігі, нақты не іздеу керектігі жайлы алдын ала ойластыра отырып кіріседі. Іс жүзіндегі материалды тұтасымен іріктеудің объектілігі тарихшының жалпы дүниетанымдық көзқарасына байланысты. Фактіні іріктеу білім деңгейіне негізделген тарихшының өте жауапты жұмысы.

Тарихшылардың көпшілігі зерттеушінің өзі таңдаған ғылыми тақырыпка қатысты барлық фактілерді ескеруі мүмкін емес және ол оған міндетті де емес деген пікірді ұстанды. Мысалы, Э. Сестан: «зерттеу тақырыбын таңдаған және оны әзірлеу үшін фактілерді іріктеген кезде субъективизм билік етеді», - дейді. Ол бұл таңдау «тарихшы өмір сүріп отырған орта мен уақытқа, оның өмірдегі саяси, экономикалық, әлеуметтік, діни және адамгершілік мәселелрге байланысты көзқарасы байланысты», деді. Тарихшы таңдауы шынында да, ең соңында оның қоғамдық – саяси көзқарасы арқылы анықталады. Бірақ ол фактілерді іріктеуге қалай болса солай қарауды, оның нәтижесіне субъектілік зиян келтіру дегенді білдірмейді. Барлығы зерттеушінің қандай таптық және әдіснамалық көзқарастарды қоғайтынына байланысты.

«Объективті шындық фактісі» мен «зерттеу пәні ретіндегі фактімен», «ғылыми фактімен» арасындағы айырмашылықты ажыратып алу керек деген пікір таралған. «Ғылыми факті – ол оқғаның өзі емес, оның арнайы түрдегі бейнесі». Осыған байланысты, марксист – тарихшылар арасында «күнделікті» тарихи фактілерден, тарихшының ғылыми – танымдық жұмысының қажетті элементі ретінде ажыратылатын тарихнамалық фактілер деп аталатын ұғым тараған.

Кез келген объектілік шындық тарихи факті болып табылады. Сондықтан тарихшы байқамаған, суреттемеген себепті ешқандай құбылыс тарихи болмай қалуы мүмкін емес. А. Легко бір тарихшы байқамаған құбылысты әр түрлі сыртқы жағдайда және әр түрлі уақытта екінші тарихшы тауып зерттеуі мүмкін екендігін айтты. Бұл сыртқы жағдайлар, тарихшының өз зерттеуінде келтірілген дәлелдер тізбегіне кіреді. Алайда ол фактінің ұзақ уақыт бойына ешкімге белгісіз болып жатып қалуы мүмкін. Бар фактіні жоқ, «тарихи» емес деп жариялау дұрыс емес. Үнемі ізденіс үстінде жүретін тарихшы, өзінің ғылыми құралдарының қорын шексіз көбейту мүмкіндігіне ие болады. Оны алдын ала «тарихи емес» деп есептелген материалдардың белгілі бір щеңберімен шектеп қою дұрыс болмас еді.

Тарихи зерттеудегі фактіні іріктеудің негізгі жағдайы – жалпы қағидаттарды игеру арқылы құбылыстардың қайталанатыны жайлы түсініктерді, өмірде бар тарихи заңдылықтарды пайдалана отырып, жекеден жалпыға өту. Тарихшы зерттеуге тек іс жүзіндегі белгілі бір материалдар жайлы біліммен ғана қаруланбай, бұл материалдың не беретіндігі, нақты не іздеу керектігі жайлы алдын ала ойластыра отырып кіріседі. Іс жүзіндегі материалды тұтасымен іріктеудің объектілігі тарихшының жалпы дүниетанымдық көзқарасына байланысты. Фактіні іріктеу білім деңгейіне негізделген тарихшының өте жауапты жұмысы.

Тарихшылардың көпшілігі зерттеушінің өзі таңдаған ғылыми тақырыпка қатысты барлық фактілерді ескеруі мүмкін емес және ол оған міндетті де емес деген пікірді ұстанды. Мысалы, Э. Сестан: «зерттеу тақырыбын таңдаған және оны әзірлеу үшін фактілерді іріктеген кезде субъективизм билік етеді», - дейді. Ол бұл таңдау «тарихшы өмір сүріп отырған орта мен уақытқа, оның өмірдегі саяси, экономикалық, әлеуметтік, діни және адамгершілік мәселелрге байланысты көзқарасы байланысты», деді. Тарихшы таңдауы шынында да, ең соңында оның қоғамдық – саяси көзқарасы арқылы анықталады. Бірақ ол фактілерді іріктеуге қалай болса солай қарауды, оның нәтижесіне субъектілік зиян келтіру дегенді білдірмейді. Барлығы зерттеушінің қандай таптық және әдіснамалық көзқарастарды қоғайтынына байланысты.

Тарихи әдебиеттерде тарихи фактіні зерттеумен байланысты үдерістердің сабақтастығына үлкен көңіл бөлінеді. Әрине фактіні зерттеудің сабақтастығының үлкен көңіл бөлінеді. Әрине фактіні зерттеудің сабақтастығын абсолюттендіру мүмкін емес. Ол көп зерттеуді оған талдау жасаудан бастайтындығына немесе бұрын қалыптасқан басқа деректердің негізінде анықтағысы келетіндігіне байланысты. Екінші жағдайда тарихшы берілген нақты жағдайдағы ішкі және сыртқы заңдылықтарды ерте анықтайды. Сондықтан да оның дедуктілік әдісі басшылыққа ала отырып, қаралған фактіге жалпы теориялық алғышарттар негізінде алдын ала талдау жасауға мүмкіндігі бар

1.Тарихи заң категориясының мәні неде?

2.Тарихи қажеттілік дегенді қалай түсінесіздер?

3.Кездейсоқтық пен альтернативтіліктің арақатынасын қалай айырамыз?