21
Меншік теориясы
Экономикалық тұрғыдан қарағанда меншік – бұл аралық
мүлікті иемдену мен шаруашылық та пайдалану жӛніндегі
адамдардың арасындағы нақты қатынастар. Заңды тұрғыдан
қарағанда меншік мемлекеттің барлық азаматтарға міндетті түрде
орнатқан құқықтық ережелер мен заңдарда дайындалатын және
бекітілетін іс жүзінде қалыптасқан мүліктік қатынастар ретінде
кӛрсетіледі.
1) Кім (қандай шаруашылық субьектілері) экономикалық
билікке ие –ӛндірістің факторлары мен нәтижелері кім
иемденеді?
2) Қандай
экономикалық
байланыстар
ӛндірістік
жағдайларды жақсы пайдалануға мүмкіндік туғызады?
3) Шаруашылық қызметтің табыстары кімге тиеді?
Осыған сәйкес біртұтас меншіктің экономикалық қатынастар
жүйесі келесі элемет терден тұрады
1) Ӛндірістің факторлары мен нәтижелерін иемдену;
2) Материалдық және басқа да құралдарды шаруашылықта
пайдалану
3) Меншікті экономикалық жүзеге асыру.
Иемдену-мүліктерге
ӛзіндік
қатынасына
бекітетін
адамдардан арасындағы экономикалық байланысы.
Иемдену тура қарама – қарсы қатынас шеттетумен жанасуы
мүмкін. Ол мысалы, қоғамның қандай да бір бӛлігі ӛндірістің
барлық құралдарын жаулап алып, басқа бӛлігі күн кӛрудің ешбірк
ӛзісіз қалған кезде пайда болады.
Ӛндірісі құралдарының меншік иелері жасампаз қызметпен
ӛздері әрқашан да шұғылданбайды: олар басқа тұлғаларға белгілі
жағдайларда олардың мүлектерін шаруашылық мақсатқа
қолдануға мүмкіндік береді. Сол кезде меншік иесі мен кәсіпкер
арасында мүлікті шаруашылықта пайдалану қатынасы пайда
болады. Кәсіпкер бӛтен меншік обьектісін иеленуге және
пайдалануға мүмкіндік алады. Егер меншік оның иесіне табыс
әкелсе, онда ол экономикалық түрде жүзеге асырыладыжүзеге
асырылады. Мұндай табыс, құралдары мен еңбектің қолданылуы
арқасында алынған, бүтіндей жаңадан жасалған ӛнім немесе
оның болігі болып табылады. Алдынмен адамзат тарихының ең
ұзақ кезеңі алғашқы қауымда қолднылған жалпы бӛлінбейтін
меншік пайда болды.
22
Жалпы бӛлінбейтін меншіктің мынадай нысандарыбар:
-Алғашқы қамаудық
-Отбасылық
-Ұжымдық
-Мемлекеттік
Жалпы бӛлінбейтін меншіктің бүтіндей билігі дәуірінен соң
жеке меншік дәуірі орнады.
Жеке иемдену-жекелген адамдар мулікке дербес байыту кӛзі
ретінде қарайтынын білдіреді. Жеке меншік дәуірінің орнына
біріккен-үлестік меншік дәуірі келді. Біріккен-үлестік меншікте
жалпы және жеке иемденудің негізіфакторлары біріктірілген.
Біріккен-үлестік меншіктің келесі нысандары бар:
-кооператив
-серіктестік
-акционерлік қоғам
-біріккен кәсіпорын
-неке шарты негізіндегі отбасы мүлкі
Тестілер:
1. Меншікті мемлекет иелгінен алу нысандарының бірі:
а) жекешелендіру
б) монополияландыру
в) шоғырландыру
г) мамандыру
д) топтастыру
2. Ӛндірісі нәтижелерін иемдену мен шетту жӛніндегі адамдар
арасында тарихи түрде қалыптасқан қатынас:
а) экономикалық жүйе
б) ӛндіріс
в) меншік
г) қоғам
д) шаруашылық
3. Меншікті ресурстарды пайдалану жӛніндегі құқықтар үлесі
немесе»шоғыры» ретінде қарастырған экономистер:
а) неокейнсиандықтар
б) неоклассиктер
в) неоинституционалистер
г) неомарксистер
23
д) либералдар
4. Меншік құқығының экономикалық теориясын жасаған:
А) Р.Коуз
Б) М.Фридмен
В) Дж.М.Кейнс
Г) А.Смит
Д) К.Маркс
5. Меншік құқығы неше элементке жіктеледі?
а) 5
б) 7
в) 9
г) 11
д) 13
6. Ӛндіріс құралдарын мемлекетке тиесілі болатын меншік нысаны:
а) дербес
б) қоғамдық
в) жеке
г) мемлекеттік
д) аралас
7. Ӛндіріс құралдары жеке субьектілерге тиесілі болатын меншік
нысаны:
а) дербес
б) қоғамдық
в) жеке
г) мемлекеттік
д) аралас
8. Түпкі нәтижелері олардың үлестерін ескере отырып,ұжымдық
шаруашылыққа қатысушылыр арасында бӛлінетін,жеке үлестерді
біріктіру арқылы құрылған меншік:
а) жеке
б) жалпы үлестік
в) жалпы біріккен
г) дербес
д) мемлекеттік
24
9. Нәрсеге іс жүзінде иелік ету-бұл құқық меншікті заңды түрде:
а) иелену
б) пайдалану
в) билік ету
г) бақару
д) қауіпсіздік
10. Неліктен ӛркениетті адам ӛркениетті қоғамда бӛтен ұрламайды:
а)
қылмыстық
заңдылықты
бұзғандығы
үшін
жауапкершіліктен қорқады
б) оның ішкі
сезімдері жол бермейді
в) қоғамның әдеттеріне бағынады
г) тау біткен инстинкт
д) отбасы тәрбиесінің мінез-құлық ережесі
Есептер мен жаттығулар:
Сіздің саяжай бойынша кӛшіңіз теректің тез ӛсетін түрін
отырғызды.Ағаш сіәз құлпынай ӛсіретін сіздің уачаскеніздің
кӛлеңкелей бастады. Жан-жалдық жағдайды шешу ушін сіз
қандай шара қолданасыз:
а) жергілікті сотқа шағынасыз
б) кӛршінің учаскесіне терек құртының личинкасы бар
приборканы лақтырасыз
в) ағашты кесіп тастауын сыпайы түрде ӛтінесіз
г) егер ол ағашты кесіп тастайтын болса кӛршіге ӛтемақы
(құлпынайыныздың екі шелегін) беру жайында келісесіз
д) құлпынай ӛсіруге қолыңызды бірақ сермейсіз.
Аталған тармақтардың қайсысы меншік құқығының
теориясы тұрғысынан жанжалды шешудің барынша ұтымды
жолын ұйғарады?
2. Ӛмірде жиі кездесетін жағдайды елестетіп кӛріңіз:олардың
терзелері алдында тоқтайтын автомобильдердің шығуы мен
бензин иісінен шаршаған кӛп қабатты тұрғын үйдің бірінші
қабаттың тұрғындары қоршау орнатып, ӛз терезлерінің
алдындағы жерде гүлдер еге бастайды. Оған автомобилистер
наразы болып әрқашан қоршауларды бұзып, гүлдерді құртады.
Бұл жанжалды кім дұрыс. «Меншік құқығының мамандануы»
түсінігін пайдалана отырып, бұл жағдайды сіз қалай сипаттар едіңіз?
