Қазақстан республикасы білім, МӘдениет

Схема 3, Сызыктық-штабтык схема 4. Жобалық қурылым

Схема 5. Матрицалық құрылым

құрыльш екі құрылымды, сызықтық-функционалдық және бағдарламалық-мақсаттық құрылымдарды ұштастыруды, яғни, ұйымдағы жекелеген қызмет салаларымен қатар, нақтылы

116

Бірқатар қындықтар тудыратын жағдай сол, матрицалық құрылымда дара басшылық қағида орындалмайды, Осыдан барып, әртүрлі келіспеушіліктер, үйлесімсіздік туындауы мүмкік. Сондықтан да матрицалық құрылым басқару қызметкерлерінен жоғарға кәсіптілік пен ұйымдастырушылық қабілетті талап етеді

Тақырып 4.4. БАСҚАРУДАҒЫ РЕТТЕУ ЖӘНЕ

БАҚЫЛАУ

Реттеудің маңызы мен мәні. Әлеуметтік-экономикалық дамуды

реттеудің мемлекеттік әдісі

Қазақстан Республикасының нарық қатынастарына өтудегі

нақты мүмкіндіктері, еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуын реттеудегі кездесетін сұрақтарға көп көңіл бөлуте мәжбур етуде. Мемлекеттік реттеу сұрақтарына басқару жүйесінің негізгі қызметі ретінде атақты батыс экономисі Д. Кейнс еңбектерінен бастап әр түрлі экономист-ғалымдардың бірқатар теориялық зерттеулері жатады. Әлеуметтік-экономикалық дамуды реттеу дүние жүзінің дамыған елдерінің барлығында да қолданылады деп айтуымызға болады.

Реттеу — бұл экономиканың өсуіне жағдай жасауға бағытталған экономикалық, ұйымдастырушылық және әлеуметтік шаралар жүйесі.

Экономикаға мемлекеттің араласуы басқару кадрларының құрылуына, мәліметтер технологиясының дамуына, әкономикалық ғалымдардың қолданбалы сипаттама негізінде пайда болуына мүмкіндік туғызды. Бұл жағдай, Д Кейнстің көрсетуі бойынша, капитализмнің қарама-қайшылықтарын шиеленістіре түсті

Нарық экономикасы дамыған алдынғы қатарлы дүние жүзі елдерінің тәжірибелерін зерттей келе, әлеуметтік-экономикалық

117

Мемлекеттік реттеу негізінен екі әдіспен жүзеге асады. Оның біріншісі — тура жолмен, яғни әкімшілік-әмершілдік, ал екіншісі — жанама жолмен (салықтар, несиелер, проценттік төлемдер, жеңілдіктер, субендиялар және т.б.).

Бұрынғы одақ республикаларының өткен жылдарғы тәжірибелерінің зерттеулері негізінде әкімшілік-әміршілік әдіспен мемлекетті реттеу қажетті нәтижеге жету үшін тиімсіз екенін көрсетті, яғни тура әсер етудің жанама әсер ету шараларымен үйлесімділігінің қажет екенін айқындады. Тура және жанама

шараларды мемлекет тарапынан реттеп отыру АКШ, Жапония және басқа дамыған елдердің экономикасын мемлекеттік реттеу мәселелерін тереңірек зерттегенде көруге болады. Қазіргі жағдайда капиталистік мемлекет амортизациялық есептен шығару мерзімін белгілейді, капиталдық шығарылу көлемін анықтайды, тауар әкелуге сандық шектеулер мен кедендік салық енгізеді, жұмыс күнінің ұзақтығын шектейді, мемлекеттік стандартты белгілейді және т,б. Бұл шараларда мемлекет экономикаға те қана әкімшілік әдіспен ықпал етеді, ол — өзінің жеке капиталын қоспайды және қызынадан қаражат алмайды. Экономиканы жақсарту үшін тек қана әкімшілік шаралардың болуы жеткіліксіз. Экономиканың өсу жағдайын жасау үшін ғылыми-зерттеу жұмыстарын қаржыландыру-ға, инфрақұрылым құруға, әлеуметтік орта саласына қажет құрылыммен қамтамасыз ету үшін айтарлықтай көп қаражат керек. Бұл мақсаттарға қажет қаражаттарды мемлекеттің ұлттық табысты қайта болуі арқылы қатысуы — реттеудің барлық жүйелерінің негізі больш табылады. Мемлекет қысым жасап табыстық біршама бөлігін салық салу арқылы алады. Мұндай елеулі қаражаттардың мемлекет бюджетіне бөлінуі ұлғаймалы өндіріс процесіне ықпал етуге мүмкіндік береді

Қазіргі жағдайда әлеуметтік қарама-қайшылықтарды жою үшін мемлекет еңбек пен капитал арасындағы қатынастарға араласуға мәжбүр болып отыр. Мемлекет еңбек пен капитал арасындағы қатынастарды жалақыны реттеу жолымен, жұмыссыздыққа

118

Мемлекет ұлғаймалы өндіріс процесі мен экокомикалық қатынастардың барлық жақтарына — өнеркәсіптер мен іішсі сауда министрлігі; қаржы, еңбек министрліктері; экономикалық жос-парлауды басқару, қоршаған ортаны қорғау қызметтерін басқару мекемелері арқылы әсер етеді. Сонымен қатар, ол экономикалық ерлеуге, оның құрылымы мен өсу деңгейіне, ірі және кіші меншіктердің ара қатынасына, бәсекеге, өнеркәсіп өндірісінің құрылымына, капитал мен еңбектің өзара қатынасы мен еңбекпен камтылуына, несие — акдіа айналымына, баға белгілеу мен сыртқы экономикалық байланыстарға да ықпалын тигізеді.

Бақылау — ұйым мақсатына жетуді қамтамасыз ететін процесс. Ол мәселелерді анықтап, оны шешу жолдарын іздестіру үшін қажет. Сонымен бірге, бақылау жақсы істелініп жүрген кызметті ынталандыру үшін де қажет болып саналады.

Бақалау процесінің құрамы мына төмендегілерден тұрады:

— стандартты белгілеу;

— нақты қол жеткен нәтижелерді өлшеу;

— алынған нәтиже белгіленген стандарттан ауытқыған болса өзгертулер енгізу.

Бақалау функциясы — бұл мәселелерді анықтаута мүмкіндік беретін және де ұйым қызметін осы мәселелерге сай жинақтап, реттейтін басқарудың сипаттамасы,

Ұйым мақсатына жетуге зиянын тигізбестек бұрьш, оның қателіктерін дер кезінде анықтап, сол мезетте жөндей білу

119

қабілеттілігіне ие болу бақылауды жүзеге асыру қажеттілігінің бірден-бір маңызды себебі болып табылады.

Бақылаудың кең көлемде жүруі - оның ең маңызды ерек-шеліктерінің бірі болып саналады. Әр басшы дәрежесіне қарамастан, бақылауды қызмет міндеттемелерінін ажырамас бір белігі ретінде қарастыруы тиіс.

— алдын ала бақылау;

Алдын-ала бақылау - жұмыстың нақты басталуынан бұрын

жүргізіледі

Алдын ала бақалауды жүргізу құралы ретінде - белгіленген ережелерді, процедуралар мен іс-әрекеттер тізбегін қолдану қарастырылады.

Ережелер мен іс-әрекеттер тізбегі жоспардың орындалуын қамтамасыз ету үшін жасалынады, Ал оның қатаң түрде сақталынуы жұмыстың көрсетіліп берілген бағытта өсіп-өркендеп келе жатқанын көрсетеді.

Ұйымдарда алдын ала бақылау мына төменде көрсетілген са-лаларда қолданылады, яғни:

— адам ресурстарымен байланысты;

— материалдық ресурстарға байланысты;

— қаржы ресурстарына байланысты,

Ұйымдардағы адам ресурстары саласындағы алдын ала бақылау-іскер және жоғарғы деңгейдегі білім мен қабілеттіліктерге талдау жасау, әртүрлі қызметтердің міндеттемелерінің орындалуы мен дайындығы өте жоғары деңгейдегі және мамандандырылған адамдарды таңдап алу арқылы жүзеге асады.

Сеніп тапсырылатын міндеттемелерді, қабылданып алынғалы жатқан жұмысшылардың орындайтындай жағдайларының бар екендігіне көз жеткізу үшін мүмкін болатьш төменгі дәрежедегі

120

Әділетті көлемдегі төлемдер мен қосымша төлемдер белгілеу, психологиялық байқаулар өткізу және де жұмысшылармен көптеген дискуссиялар, сұхбаттасу кештерін өткізу жолдары арқылы ұйым құрамына өз ісін жетік білетін мамандарды тарту және оларды орнықтыру ықтималдылығын арттыруға болады,

Өндірістік кәсіпорындарда қолданылған материалдық ресурстар міндетті түрде алдын ала бақалаудан өтуі тиіс,

Мұндай жағдайда бақылау сапасы мүмкін болатын төменгі деңгейдегі стандартты жасау мен осы міндеттемелерге сай келетін материалдардық сәйкес келуін іс-жүзінде тексеру жолдары көмегімен жүзеге асырылады. Бұл салада алдын ала бақылау кезінде қолданатын негізгі әдістің бірі — жеткізушіні таңдау болып табылады, яғни жеткізуші алдын ала белгіленген жағдайларға сай материалдарды дер кезінде жеткізіп беру мүмкішпіліктерін дәлелдеп беруі тиіс.

Алдын ала бақылаудың материалдық ресурстар әдісіне ұйымды запаспен қосалқы материалдар, қамтамасыз ету, тапшылықты болдырмау көзделінеді.

Алдын ала бақылаудық қаржы ресурстарының негізгі кұралы ретінде - бюджет қарастырылады. Ол алдын ала бақылауды жүзеге асырудың механизмі болып табылады.

Ағымдағы бақылау — жұмыс процесі жүріп жатқан кезде жүргізіледі Бүл бақылаудық нысанасы ретінде - бағынушы қызметкерлер қарастырылады. Бағынушылардың жұмысын тек-серіп отыру, жұмысты одан тереңірек зерттеп-жетілдіру үшін пайда болып отыратын мәселелер мен ұсыныстарға талдау жасау арқылы белгіленген жоспарлар мен ережелерден ауытқу мүмкіндігін толығыменен жоюға болады, •

Ағымдағы бақылау көзделген мақсатқа жету үшін бағытталған жұмыстар орындалғанған кейінгі қолда бар нақты нәтижелерге негізделеді

Басқару аппратына ағымдағы бақылауды жүзеге асыру үшін міндетті түрде кері байланыс қажет.

Кері байланыс — алынған нәтижелер жөніндегі мәліметтер, Кері байланысқа қарапайым мысал ретінде басқарушының бағынушыларға ескерту жасауын келтіруге болады,

Кері байланыс жүйесі басшыларға ойластырылмаған мәселелерді іздестіруге мүмкіндік береді және де оның қызметін

І2І

ұйым алдына қойылған міндеттерін орындаудың тиімді жолдары-нан ауытқымау үшін реттеп отыруға мүмкіндік береді.

және адам ресурстары.

Мұндай жүйелердің шығысы ретінде тауарлар мен қызметтер қарастырылады.

Кері байланысы бар бақылаудың ұйымдастыру жүйесі — ашық жүйелер қатарына жатады. Бұл жүйенің сыртқы элементі - басқарушы-менеджер больш табылады.

Мақсатқа жету үшін сыртқы және ішкі факторлардың әсерлерінен пайда болған ауытқуларға жүйе кері жауап қайтаруы тиіс.

Сыртқы факторларға - ұйымды қоршаған ортаға әсер ететін элементтердің барлығы да жатады, яғни бәсеке, жаңа заңдардың қабылдануы, экономикалық жағдайдың нашарлауы және т. б,

Ағымдағы бақылау кезінде кері байланыс аз шығып жұмсап, алға қойған мақсатқа жету мен пайда болған мәселелерді шешу жұмыстары кезінде қолданылады.

Кері байланыс қорытынды бақылау кезінде, жұмыс орындалып болғаннан соң қолданылады.

Қорытынды бақылау — өте кеш қолданылғандықтан, пайда болған мәселелерді дер кезінде шешу үшін оның екі негізгі қызметін атап көрсетуге болады.

Қорытынды бақылау жоспарлау процесін жүзеге асыру үшін, ұйым басшылығын қажетті мәліметтермен қамтамасыз етеді. Нақты алынған нәтижемен алынуға тиіс, қажетті нәтижелерді салыстыра отырып, басшылар құрастырылған жоспарлардың қаншалықты іске асатынына баға беру мүмкіндігіне ие болады. Бұл іс пайда болған мәселелер жөніндегі мәліметтермен қамтамасыз етуді және осы мәселелерді болдырмау әрекеттерін жасау арқылы жақа жоспарлар құруға мүмкіндік береді. Осының барлығы қортынды бақылаудың бірінші қызметін сипаттайды.

Ал оның екінші қызметі мотивацияға мүмкін жағдайлар жасау болып табылады.

Бақылау процесінде оның негізгі үш кезенің атап көрсетуге болады:

— стандарт пен оның өлшемдерін жасал шығару;

122

— керек болған жағдайда қажетті өзгерістер енгізу.

Алғашқы кезең бақалау функциясы мен жоспарлау фуккци-ясының өте тығыз байланысын көрсетеді

Стандарттар — бұл өлшеу мүмкіндігі бар нақты мақсаттар. Мұндай мақсаттар жоспарлау процесінен кейін пайда болады. Бақалау кезінде қолданылатын барлық стандарттар ұйымның көптеген стратегиясы мен мақсаттарының арасынан талдап алынуы тиіс.

Бақылаудың стандарты негізінде қолданылатын мақсаттардың екі ерекшелігін көрсетуімізге болады. Оның біріншісі:

— жұмыстық орындалуын реттейтін, бақылайтын уақыт шек-теулілігінің болуы, ал екіншісі:

— жұмыстың орындалу дәрежесінің бағалануына қатысты нақты өлшемдердің болуы.

Нақты өлшемдер мен анықталған уақыт көлемін — нәтижелік көрсеткіштер деп атайды. Бұл көрсеткіш алға қойылған мақсатқа жету үшін ненің қажет екендігін дәл анықтайды. Мұндай көрсеткіш-тер басшыларға нақты істелінген жұмыс пен жоспарланған жұмысты салыстыруға мүмкіндік береді.

Бақылау процесінің екінші кезеңінде қол жеткен нақты нәтижелерді белгіленген стандарттармен салыстыру ісі жүргізіледі. Бұл кезеңде менеджер қол жеткен нақты нәтижелердің қаншалықты күткен нәтижелерге сәйкес келетінін анықтауы қажет және іс-әрекеттердің басталуы жөнінде шешім қабылдаудың негізі болатын баға қояды. Масштабтың ауытқуын анықтау, нәтижелерді өлшеу, мәліметтер беру мен оның бағалануын анықтау осы кезеңнің қызметтер болып табылады.

Жоғарғы буынның басшылары нақты алынған нәтижелердің белгіленген стандарттан ауытқуы көп болмас үшін мүмкін болатьш ауытқулар шегін белгілейді

Бақылау тиімді болуы үшін үнемді болуы қажет. Онық эконо-микалық тиімділігін арттыру әдістерінің бірі больш — басқарудың шығарып тастау қағидасы бойынша қолданылатын әдіс саналады. Белгіленген стандарттан үлкен дәрежеде ауытқу пайда болғанда 6ақылау жүйесінде жоғырыда айтылған әдіс

Белгіленген стандарттық қаншалықты қолданылғанын анықтау ушін — нәтижелерді өлшеу көрсеткіші пайдаланылады.

123

Бастапқы кезде барлық көрсеткіштерді стандартты белгіленген өлшемге келтіріп алу қажет. Мысалы, егер белгіленген стандарт пайда болса, онда есептеу жұмыстарын стандарттың көрсетілуіне байланысты процеңтпен немесе теңгемен жүргізу қажет.

Бұл күнінің соңғы сатысы - салыстыру, яғни алынған нақты қолда бар нәтижелер жөніндегі мәліметтерді бағалау. Осы мәліметтердің қажеттілігі мен маңыздылығын менеджер анықтап беруі тиіс.

Мәліметтердің маңыздылығы дегеніміз - дұрыс шешім қабылдау үшін міндетті түрде қажетті және зерттелетін құбылыстарды сипаттайтын дәл, нақты мәлімет. Бұл бағалаудың мақсаты - шешім қабылдау және одан кейінгі іс-әрекеттерді негіздеу болып табылады.

Бақылау процесі баға белгіленгеннен кейін үшінші кезеңге өтеді. Үшінші кезеңде менеджер төменде көрсетілген іс-әрекеттердің біреуін таңдауы қажет:

— ешқандай әрекет жасамау;

— ауытқуларды жою;

— стандартты қайта қарау,

Ешқандай әрекет жасамау. Бақылаудың негізгі мақсаты ұйымды басқару процесі жоспарға сәйкес міндетті түрдегі жұмыстың орындалуын қадағалайтындай дәрежеге жету болып саналады. Егер де нақты қолда бар нәтижелерді белгіленген стандартпен салыстырғаннан соң көзделген мақсатқа жеткенін білген жағдайда ешқандай да әрекет жасамаған жөн.

Ауытқуларды жою. Маңызды ауытқуларды дер кезінде жоя алмайтын бақылау жүйесі мүлдем тиімсіз. Негізінде стандарттан ауытқу масштабы мен оның себебін дәл көрсету - өлшеу сатысына тән болуы керек.

124

Ұйымның ішкі айнымалы факторларының қандай да бір мағаналарын жақсарту жолдары арқылы және де басқару функ-циясын немесе технологиялық процестерді жетілдіру арқылы өзгертулер енгізу ісі жүзеге асырылады.

Стандартты қайта қарау. Стандарттан ауытқыған барлық ауытқуларды жою қажет емес. Кейбір жағдайларда жоспарға негізделген стандарттар да дұрыс болмауы мүмкін, ал жослар де-геніміз - ол болашақты болжау. Жоспарларды қайта қараған кезде, стандарттар да қайта қаралуы тиіс.

Көп жағдайларда бақылау жүйесі жоспарлардың қайта қаралу қажеттілігін көрсетеді Осыған сәйкес стандарттарды қайта қараудың артық және кем жақтарын анықтау мүмкіншілігі пайда болады,

Бақылау процесі және оның тиімділігіне әсер ететіи факторлар. Жоспарлау мен бақылаудағы мәлметтерді басқару жүйесі. Бақылаудың тиімділігі.

Бақылау тиімді болу үшін төменде көрсетілген бірнеше маңызды көрсеткіштермен сшатталынуы тиіс:

— адамдардың тәртібі;

— бақылаудың стратегиялық бағытталуы;

— нәтижелерге бейімделу;

— қызметке сәйкес келуі;

— бақылаудың дер кезінде жүргізілуі;

— бақалау икемділігі;

— қарапайымдылығы;

— үнемділігі

Бақылаудың тиімділігіне әсер ететін бірінші фактор ретінде адамдардың тэртбі қарастырылады. Тиімді бақылау жүргізуте төмендегідей ұсыныстар жасалыньш шығарылған:

— қызметкерлер қабылдайтын, мағынасы бар стандарттар жасаңыз;

— екі жақты қатынас орнатыңыз;

— шамадан тыс бақылаудан аулақ болыңыз;

— өте қатаң, бірақ мүмкін болатын стандарттар белгілеңіз;

— көрсетілген стандартқа жеткені үшін марапаттаңыз.

125

Осыған сәйкес уақыт аралығының маңыздылығы негізгі жос-дардың уақытша көлемдегі есебімен, өлшеу жұмыстарын жүргізу мен алынған нәтижелерді таратуға жұмсалатын шығындар, өзгерістер жылдамдығы арқылы анықталынады.

Бақылауға нақты, дәл оның алынуына байланысты шығындарға сәйкес тиімді және дәл уақытында алынатын мәліметтер қажет,

Мәліметтердің көп белігі бейресми жолдармен алынады. Бұл жағдайда басқарушы — бағанушыларымен араласу, серіктестерімен әңгімелесу арқылы, газет-журналдар және т, б. жолдар арқылы мәліметтер жинайды, бірақ та бұл мәліметтер шешім қабылдау үшін жеткіліксіз болады. Сондықтан ресми әдістер арқылы да мәліметтер жинап, оларды өңдеуді қолдану қажет.

Мәліметтердің мөлшері ұйым көлеміне байланысты болады. Сол себептен де мәліметтер мөлшерін реттеу бағытында мәліметтерді басқару жүйесі қүрылады. (МБЖ)

126

МБЖ — бұл шешім қабылдауға қажетті мәліметтердің әкімшілік арқылы берілуінің ресми жүйесі.

Басқарушылардық мәліметтер қажеттілігіне байланысты, басқару қызметтерінің төмендегідей түрлерін көрсетуімізге болады:

— стратегиялық жоспарлау - ұйым мақсатына, осы мақсаттардың өзгеруіне және соған жету үшін ресурстарды қолдануына қатысты шешімдер қабылдау процесі;

— басқару бақылауы - ұйымның ортақ мақсаттарына жетуі үшін басшылар ресурстардың алынуы мен олардың тиімді қолданылуын қамтамасыз ететін процесс;

— оперативті бақылау — бұл нақты міндеттердің тиімді жолмен және өте жоғарғы деңгейде орындалуын талап ететін процесс.

Бұл аталынған қызмет түрлері жоғарғы, ортағы және төменгі буындардағы басшылардың міндеттеріне сай келеді

1) Шешім қабылдау жүйесін талдау, бұл процесс мәліметтерді қажет ететін шешімдердің барлық түрлерін анықтаумен басталы- нады;

2) Мәліметтер талабына талдау жасау, бұл кезеңде әрбір шешімнің қабылдауына қандай мәлімет түрі қажет екені анықталынады;

3) Шешімдердің жинақталынуы — МБЖ ұйым құрылымымен үйлестіріліп жасалынуы тиіс;

4) Мәліметтерді өңдеу процесін жобалау, бұл кезеңде мәліметтерді жинау, сақтау, жіберу және түрлендіру жүйесі жетілдіріледі;

5) Бақылау жүйесінен кейінгі жобалау мен бақылау, бұл МБЖ-ның берген мәліметтерін бағалау жәке жіберілген қателіктерді анықтау, жөндеу жұмыстарын жүргізу құру болып табылады.

МБЖ-нің тиімділігін арттыру жолдары:

— жүйені жобалауға соны қолданушы-қызметкерлердің қатысуы;

— қолданушы-қызметкерлерді оқытьш-үйрету;

— МБЖ-ны қолданудан түскен табыстың шығындардан артық болуы;

127

• қажетті мәлшеттерді таңдау; — мәліметтер мен жүйелерді қазіргі талапқа сай өзгертіп отыру.

ДӘЙЕКТЕРІ (МОТИВАДИЯЛАРЫ)

Мотивация түсінгінің мені және даму кезеңдері

Басшылар адамдарды ұйым үшін жұмыс істеуге тарту қажет екенін әрқашанда түсінген. Бірақ олар бұл үшін жай ғана матери-алдық сыйлықтар беру жеткілікті деп есептеді

Бірак, бұл әдістен басқа әдістер бар екендігін адам қызметінің негізгі мотивациялары қарастырады.

Басшы жұмысты жоспарлау мен ұйымдастыру кезінде берілген ұйымның нақты не істеуі керектігін, қашан, қалай және кімнің жұмысты орындайтындығын анықтап алады. Осы арада тиімді шешім қабылдай алса, басшы көптеген мүмкіндіктерге қол жеткізеді

Мотив дегеніміз - адамдардың белгілі бір іс-қимыл (әрекет) жасауларына итермелейтін себеп (негіз). Мотив — адамның ішкі хал-ахуалының жеке тұлғалық сипат алуы болып табылады,

Мотив тек қана адамдарды іс-әрекетке оятьш қана қоймайды, сонымен бірге, ол не істеу керек екендігін және оның қалай орын-далатындығын да анықтайды.

Адамның мінез-құлқы тек бірғана себеппен (мотивпен) анықталмайды, ол жиынтық ретінде қарастырылады. Сондықтан адамдардың мотивациялық құрылымы олардың іс-әрекеттің орындалу негізгі ретінде қарастырылады. Адамның мотивациялық құрылымы негізінен тұрақты құбылыс ретінде қалыптасады, бірақ ол саналы түрде өзгеріп отырады. Мысалы, тәрбиелеу және оқу процесі үстінде.

Мотивациялау — бұл адамдардың бойындағы мотивтерді қозғау арқылы оларға әсер ету процесі

Мотивациялау - адамдарды басқару негізін құрайды.

Мотивациялаудың екі типі бар:

— сыртқы күштердің әсерінен адамдардаға белгілі іс-қимыл мотивтерін (ояту) қозғау. (Мысалы, сауда келісімі) Екі жақ бір-

128

— адам бойында белгілі мотивациялық құрылымның қалыптасуы. Бұл тип - тәрбиелеу және оқыту процестеріне байланысты. Адам еңбегінің нәтижесіне де байланысты,

Мотивация қызметтің төмендегідей сипаттамаларына ықпал етеді:

— ынта-жігер;

— талпыну, тырысу;

— табандылық;

— жауапкершілік;

— бағыттылық,

Қорыта айтқанда, мотивация дегеніміз — бір бағыттағы мақсатқа жету үшін адамдардың белгілі бір дәрежеде жұмсаған ынта-жігері, көрсеткен табандылығы және талпыну деңгейі немесе әркімнің өз мақсаттарына және ұйым мақсаттарына жетуі үшін өзін және өзгелерді қызметке тарту процесі.

Мотивацияны процесс ретінде қарастырғандықтан, оны бір-бірімен тығыз байланысқан алты кезең ретінде қарастыру керек.