Қазақстан республикасы білім жəне ғылым министрлігі с. У. Қалдыбаев, А. С. Бижанова

116
Тасымалдарды ұйымдастыру бойынша технологиялар ке ше-
нінде келесі басқару нысандары белгіленген:
- тасымалдауға қабылданған жүктер (жүктер жөнелтілімі); 
- тасымалдаушы иелігіндегі вагондар мен контейнерлер; 
- барлық категориялы пойыздар; 
- пайдаланылып отырған парктің локомотивтері; 
- локомотив бригадалары. 
Басқару нысандарына, сонымен қатар, жүктерді тасымалдауға 
қажетті операцияларды орындауға қатысатын темір жолдардың 
барлық аумақтық бірліктері жатады: 
- тиеу бекеттері, кіреберіс жолдар, тиеу-түсіру жұмыстарының 
механизацияланған қашықтықтары, жүк алаңдары, контейнерлік 
жəне жүктерді сұрыптау платформалары жəне т.б.;
- жүк, порт маңындағы жəне шекаралық бекеттер; 
- вагон ағындарын қайта өңдеу бекеттері; 
- локомотивтер мен локомотив бригадаларының ауысымдары; 
- техникалық бекеттер; 
- диспетчерлік учаскелер; 
- вагондарды техникалық жəне коммерциялық тексеру орын-
дары; 
- негізгі жəне айналмалы локомотив деполары. 
Вагон ағындарын ұйымдастырудың автоматтандырылған тех-
нологиясы жалпы желілік жəне жалпы жолдық сипатқа ие жəне 
өтпелі ақпараттық технологиялар кешендерінің бірі болып табы-
лады. 
Вагон ағындарын пойыздарға ұйымдастыру – теміржол көлі-
гін пайдалану жұмысының негізгі жəне күрделі технологиялық 
міндеттерінің бірі болып табылады. Əсіресе вагон паркінің əр-
түрлі қожайындары бар қазіргі заманда. 
Вагон ағындарын ұйымдастыру ЭЕМ-ды теміржол көлігіне 
енгізуді бастаған алғашқы салалардың бірі болды. 
ЭЕМ-да құрастыру жоспарын есептеудің алғашқы талпыны-
стары 1961ж. орындалған. Аталмыш міндетті шешу кезіндегі 
негізгі кемшіліктер: бастапқы деректерді кодтау қиындығы, есеп-
теу полигонының 24 бекетпен шектелуі жəне ЭЕМ-да тікелей 
есептеудің үлкен ұзақтығы. 

117
ПҚЖ бағалаудың негізгі критерийі ретінде вагон ағындарын 
ұйымдастыру шығындары қабылданған, ол вагондарды жина-
стыру жəне оларды қайта өңдеусіз жіберуге келтірілген вагон-
сағаттармен есептеледі. 
1969 ж. профессор С.В.Дувалян ПҚЖ-ның бірізді есептеулері 
үшін алгоритм жасады, ол жалпылық теориясын, графтар жəне 
ЭЕМ теориясын пайдалана отырып орындалатын құрастыру жо-
спарын есептеу əдістері теориясының дамуына маңызды əсерін 
тигізді. Учаскеде жұмысты ұйымдастыру тəсілдері келесілер бой-
ынша бағаланды: вагон, локомотив жəне бригада сағаттарының 
шығыны, учаскенің өткізу қабілетінің пайдаланылу дəрежесі, 
пайдалану шығындары. 
1990 жылдардың басынан бастап темір жолдар мен жүк жі-
берушілер арасындағы нарықтық қарым-қатынастардың дамуы, 
көліктің алуан түрлерінің жүк тасымалындағы бəсекелестігінің 
күшеюі, өндірістің құлдырауы жəне бірқатар басқа да себептер ва-
гон ағындарын ұйымдастыру міндетіне экономикалық тұрғыдан 
қарауға, ал ПҚЖ-ны қолданыстағы автоматтандырылған ақпарат-
тық жүйелер негізінде жүргізуге мəжбүрледі.
Профессор В.И.Ковалев келтірілген вагон-сағаттарды үнем деу 
нормативтері орнына вагондардың тұрып қалуымен жəне манерв 
жұмысымен байланысты меншікті (өзіндік құрастыру пойызда-
рында жіберілетін бір вагонға келетін) пайдалану шығындарын 
пайдалануды ұсынды. Бұл шығындар пойыздарды орналастыру 
мен құрастырудың технологиялық желілеріндегі локомотивтер 
санының оңтайландырылуын ескере отырып анықталады, ал 
міндетті шешу негізі – пойыздарды құрастырудың жолішілік жо-
спарын есептеудің типтік əдістемесі жəне бағдарламалық кешен. 
Профессор А.Т.Осьминин осы саладағы басқару шешімдерін 
бағалау үшін қаржылық шығынсыздық талдауын қолдануды 
ұсынды жəне вагон ағындарын ұйымдастыру нұсқалары кейбір 
критерийлердің жиынтығымен жан-жақты бағаланады деп бол-
жады: вагон-километрлер, вагон-сағаттар, локомотивтердің қа-
жетті саны, энергошығындар. 
Ол жасаған теория көп критериялы оңтайландыру əдісі не-
гізінде вагон ағындарының оңтайлы ұйымдастырылуын таңдау 

118
міндетіне жалпы тəсілді қарастырады. Оған бірнеше кезеңдер 
кіреді: 
- жүк тиелген жəне бос вагон ағындарын анықтау; 
- вагон ағындарын ұйымдастырудың модельдерін жасау жəне 
нұсқаларын құрастыру; 
- осы нұсқаларды жан-жақты сипаттайтын жəне бағалық кри-
терийге келтірілуі қиындық туғызатын критерийлерді анықтау; 
- жасалған аналитикалық модельді пайдалана отырып, бар-
лық ықтимал нұсқалар үшін критерийлерді есептеу жəне оң-
тайландыру матрицасын құрастыру; 
- белгілі бір критерийлерді таңдау жағдайында ЭЕМ-мен жұ-
мыс жасаудың интерактивті режимінде вагон ағындарын ұйым-
дастыру бойынша үнемді шешімдерді (Парето бойынша) таңдау; 
- қаржылық шығынсыздықты талдау негізінде вагон ағын-
дарын ұйымдастыру нұсқасын нақты таңдау. 
Қазіргі уақытта вагон ағындарын ұйымдастырудың авто мат -
тандырылған жүйесі (ВҰАЖ) – бұл нақты бағдарламалық қам-
тамасыздық немесе АЖ емес, ұғым. 
ВҰАЖ-ін пойыздарды құрастырудың нормативті жоспарын 
жасау жүйесі мен жедел басқарудың динамикалық жүйелерін 
біріктіруді қарастыратын вагон ағындарын ұйымдастыру жəне 
басқарудың ақпараттық технологияларының кешені деп атауға 
болады. 
Тасымалдарды басқарудың жаңа жағдайларында ВҰАЖ-ін 
дамыту келесілерді қамтамасыз етуі тиіс:
- пойыздарды құрастырудың нормативті жоспарын жасау 
жүйесі мен оперативті басқарудың динамикалық жүйелерін бі-
ріктіру; 
- вагон ағындарын ұйымдастыру, қайта өңдеу жəне орында-
рын ауыстырудың еңбек шығындары мен энергошығындарын 
төмендету кезінде вагон ағындарын жүргізу бойынша шешім-
дердің негізділігін арттыру; 
- қазіргі ақпараттық орта мен бағдарламалық құралдардың 
мүмкіндіктерін ескере отырып, жолдар желісінде пойыздарды 
құрастыру жоспарының орындалуын үздіксіз жедел бақылау 
жүйесіне ауысу. 

119
Сұрыптау бекетіның компьютерлік төлқұжатына келесілер 
кіреді: 
- бекеттерді сипаттайтын деректер базаларын жүргізу құ-
ралдары; 
- пойыздарды құрастыру жоспарларын оны жасау жəне түзе-
ту кезінде бекеттер бойынша нұсқаларды бағалау үшін норма-
тивтерді есептеу бағдарламалары; 
- вагон ағындарын ұйымдастырудың қолданбалы міндетте-
рін шешуге арналған бағалау сипаттамаларының қорытынды 
жиын 
тығы: вагон ағындарын бағыттау тəртібі мен пойыздар-
ды құрастыру жоспары, жөнелту маршруттауының жоспар 
есептеулері; жүктерді жеткізудің нормативті мерзімдерінің 
есептеулері; сұрыптау бекеттері қуатының шығарылуын негіз-
деу (жүк операцияларын орындау бекеттеріндағы ықтимал шы-
ғындарды ескере отырып).

жүктеу 3,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: