Қазақстан республикасы білім және ғылым министірлігі

16 
 
Қазақ  оюлары  бойына  пластикалық  үйлесім  заңын  да  толық  сіңіре  білген    ою 
композициясын  құру  теориясын  жақсы  білетін  шеберлер  бір  жазықтықтың  біріне  бірнеше 
оюларды қабаттап салу арқылы да ӛте күрделі бір тұтас ою  шығара алады.Әр оюдың сүйегі 
ӛзіне  тән  түрге  боялып,  бір-бірінен  қалған  бос  орынды  жалпы  композициянның 
статистикалық  теңдігін  бұзбастан  толтырады.  Мұндай  күрделі  оюларды  қазақтар 
«шытырман»  оюлар  дейдй.  Себебі,  әр  оюдың  элементері  ӛздерінің  орнына    қарай  бірде 
біреуінің астына ӛтсе, екінші жагдайда үстінен бастап ӛтеді де күрделі шытырман сияқты ою 
композициясын құрады.Ою деп, заттың, бұйымдардың, жиһаздардың, ғимаратардың сыртқы 
пішініне,түріне,  шығармашылық  әуеніне  ерекшк  мәнер,  қосымша  әсер  беріп  қарапайым 
симетриялы  элементерден  құрылып,  ырғақ,  теңеу,    рең  арқылы  түзу  жазықтықта  немесе 
квадрат,ромб, шеңберлерде тұйықталып орналасқан әшекейлеу ӛрнекті атайды [3]. 
Оюды  кілемге,  сырмаққа,  текеметтерге,  киімдерге,  ыдыс-аяққа,  үй  жиһаздарына,  аяқ 
киімдерге,  зергерлік  бұйымдарға,  қару-жарақтарға,  сәулет  ғимараттарына  әртүрлі 
композициялық  жолдармен  қолданылады.  Заттың,  бұйымның  сыртқы  пішініен,  алатын 
орнына,  атқаратын  қызметіне,  пайдалану  мақсатына  және  шикі  зат  түрлеріне  қарай  ою-
ӛрнекті  бояп,  ойып,  қашап,  құйып,  бедерлеп,  ӛріп  заттардың  түр-пішінімен  үйлестіре  іске 
пайдаланған. Оюлар әр шикізаттың  физикалық қасиетіне, пайдаланылатын ӛнер бұйымның 
қолдану  аясына  байланысты  рельефті,  барельефті  болып  шешіліп,  жазықтықта  қалай 
қолданса кеңістікте де солай орын ала білген [4]. 
Сондықтан  ою-ӛрнектерге  талдау  жасап,  әр  классификациялық  топқа    болмес  бұрын  
ою-ӛрнектің  негізгі  құрылымы  қалай,  ӛюдың  ӛзіне  тән  ерекшелігі  неде,  композициялық 
орналастыру  ережесі  не,  ою-ӛрнектің  пішінін,    құрылысын,  образдық  белгісін  ӛзгертуге 
симметрияның    әсері  деген  сұраққа    жауап  беруіміз  керек.    Ою-ӛрнекті  халық  шеберлері 
сәулет, кескіндеме, қолданбалы ӛнерде,  қолдан шыққан барлық ӛнер заттарын кӛркемдеуге, 
әсемдеуге пайдаланған. Осыған  орай ою-ӛрнек үлгілері араласқан бұйым заттарды,тұрмысқа 
қолдану негізіне қарай екі  топқа бӛледі.  
Біріншісі,  ою  ешқандай  заттарды    кӛркемдемей-ақ,  ӛз  алдына    жеке  әшекей  ретінде 
қолданыланылып  кӛркемдерге  эстетикалық  сүйеніс,  әсер  береді.  Бұндай  жағдай  оның 
кӛркемдік,  әсемдік  жақтары    пайдаланылады.  Екінші  түрінде  оюлар  шебердің  қолынан 
шыққан  заттарды  кӛркемдеп  толықтырып,  айрықша  кӛрініс,  сән  мән-мағына  береді.  Яғни 
ою-ӛрнек  жасалған  заттан  ерекше  бӛлінбей  оның  формасын,  пішін  түрлерін  шешеді. 
Осындай  бұйымдар  күнделікті  тұрмыста  пайдаланумен  қатар,  кӛрермендерге  эстетикалық, 
ләззат жіне рухани   байлық боп ерекше  сезімге тәрбиелейді. Қазақ ою-ӛрнектерінің ӛздеріне 
тән  сыңар ою, тең, жүздеме ою секілді композициясының  классикалық-орталық бӛлік, шет, 
жиек  фон  негіздерімен  бірге,  симметриялық  тепе-теңдік,  тұйықтық,  орнақтылық 
категориялары  сақталған.  Мысалы,  толқын,  ирек,  су,  омыртқа,  айшық,  сыңар  мүйіз,  бұғы 
мүйіз  оюларынан  шапшаң  қозғалысты  байқасақ,  қошқар  мүйіз,  сынық  мүйіз,  қолтықша, 
тарақ, балта секілді оюлардан орнылықты, байыптылықты кӛреміз. 
Сондықтан ою-ӛрнектерге талдау жасап, әр классификациялық топқа болмес бұрын  ою-
ӛрнектің  негізгі  құрылымы  қалай,  ӛюдың  ӛзіне  тән  ерекшелігі  неде,  композициялық 
орналастыру  ережесі  не,  ою-ӛрнектің  пішінін,  құрылысын,  образдық  белгісін  ӛзгертуге 
симметрияның  әсері  деген  сұраққа    жауап  беруіміз  керек.  Ою-ӛрнекті  халық  шеберлері 
сәулет, кескіндеме, қолданбалы ӛнерде,  қолдан шыққан барлық ӛнер заттарын кӛркемдеуге, 
әсемдеуге пайдаланған. Осыған  орай ою-ӛрнек үлгілері араласқан бұйым заттарды,тұрмысқа 
қолдану негізіне қарай екі  топқа бӛледі. Біріншісі, ою ешқандай заттарды  кӛркемдемей-ақ, 
ӛз  алдына    жеке  әшекей  ретінде  қолданыланылып  кӛркемдерге  эстетикалық  сүйеніс,  әсер 
береді. Бұндай жағдай оның кӛркемдік,  әсемдік жақтары  пайдаланылады. Екінші  түрінде 
оюлар    шебердің  қолынан  шыққан  заттарды  кӛркемдеп  толықтырып,  айрықша  кӛрініс,  сән 
мән-мағына береді. Яғни ою-ӛрнек  жасалған заттан ерекше  бӛлінбей оның формасын, пішін 
түрлерін  шешеді.  Осындай  бұйымдар  күнделікті  тұрмыста  пайдаланумен  қатар, 
кӛрермендерге  эстетикалық,  ләззат  жіне  рухани      байлық  боп  ерекше    сезімге  тәрбиелейді. 
Қазақ  ою-ӛрнектерінің  ӛздеріне  тән    сыңар  ою,  тең,  жүздеме  ою  секілді  композициясының  

17 
 
классикалық-орталық  бӛлік,  шет,  жиек  фон  негіздерімен    бірге,  симметриялық  тепе-теңдік, 
тұйықтық,  орнақтылық  категориялары  сақталған.  Мысалы,  толқын,  ирек,су  ,омыртқа, 
айшық,  сыңар  мүйіз,  бұғы  мүйіз  оюларынан  шапшаң  қозғалысты  байқасақ,  қошқар  мүйіз, 
сынық мүйіз, қолтықша, тарақ, балта секілді оюлардан орнылықты, байыптылықты кӛреміз. 
Әрине,  кез-келген  жерге  кесте  тігуге  немесе  жапсырма  жапсыруға  болмайды.  Ондай 
жағдайда  бұл  киім  талғамы  жоғары  кӛрермен  түгіл,  талғамы  орташа  адамдардың    ӛздеріне  
де күлкі тудырар еді. Атамыз қазақтың бұл ретте «бояушы – бояушы дегенге сақалын бояпты 
»  деген  даналық  сӛзі  бар.  Бәрі  ретіне  қарай,  ӛз  орнымен    істелгенде  ғана    биік  талаптың  
тұрғысынан  шығады.  Ӛрнектің  кӛлемі,  түсі  киімнің  жалпы  түсімен,  ауқымымен  және 
салмағамен сәйкес келуі керек.  Бет-албаты жапсырылған жапсырма киімнің  әрін кіргізбек 
түгіл, ажарын қашырып жібереді. Жапсырманың гүл түріндегі формалары кӛбінесе сол жақ 
омырау  тұсқа  жапсырылады.  Ал  киімнің  етек  жағына  жапсырма  әшекей  келіспейді. 
Кӛйлектердің етектеріне  негізінен түрлі кестелер  тігеміз, желбірлер тігеміз [5]. 
Киімді ӛрнектегенде  оның дәл орнын анықтау  керек  әр нәрсе тек ӛз орнында тұрғанда 
ғана тартымды болмақ. Бұл орайда талғам таразысы қажет.  
Алдымен қандай  кӛлемдегі  ӛрнек керек,ол қай жерлерде тұруы керек дегенді  есептеп 
аламын.  Одан  кейін  енді  сол  ӛрнектің  түсі  немесе  түстері  анықталады.  Қазақ  кесте  түсін 
таңдағанда  екі  бағытты  ұстанған.  Біріншісі  -  матаның  немесе  оның  кестесінің  ӛңін  ашып 
кӛрсету.  Бұл үшін  кестенің түсті негізгі  матаның түсіне  қарсы, яғни контраста болды. Ақ 
матаға    қара  ою,  қызыл  матаға    жасыл  жапсырма    жапсыру  содан  қалған.  Мұндай  тәсіл 
шынында тігілген киімнің ӛңін ашу  үшін керек. Олар бір-біріне қарсы түс  болғандықтан да 
бір-бірінің аражын ашады. Екінші тәсіл - тектес түрлер арқылы кесте тігу. Қызылдың немесе 
кӛктің , яғни жасылдың ашық, қалыпты, солғын  кӛмескі, ақшыл түстер арқылы сол бояудың 
бүкіл  әлемін  кӛзге  елестетуге  болады.  Тектес  бояулар  бір-бірін  толықтыру  үшін 
қолданылады. Олар жаңағы түсті одан сайын жеңілдете немесе тереңдете түседі. Дұрыс ретін 
таба  білсе  тектес  түстер  арқылы  қайталанбас  түстер  әлеміне    сүңгуге  болады.  Ол  үшін 
үлгілеуші - сүретшінің бай қиялы болуы мендеті. 
Міне,  киімді  осылай  әшекейлейді.  Қандай  киімді  болмасын  әшекей  қалай  болатынын 
кӛзге  елестетіп  алмай  тұрып,  бет-алдымен    әлмештейберудің  қисыны  жоқ.  Талаптар  толық  
орындалған  жағдайда  киім  бетіндегі  әшекейлер  адам  ажарын    аша  түсері  даусыз.    Қалай 
болғанда да  сәнді киінгенге  не жетсін!  Сәнді киіну үшін  оның талаптарымен таныс болған 
да дұрыс [6]. 
Ӛндірістің қазіргі  қуаттары  безендіру үшін сансыз материалдар жасап шығаруда. Оның 
атын  атап  тауысу  қиын.  Оқырмандарға  белгілерін  топтап  айтсақ;  тоға,  тастар,  моншақтар, 
асыл  інжулер,  зергерлік  бұйымдар  және  басқалары.  Оларды  әшекей  ретінде  пайдалану  
сұлулық сыйлайды. Олар үлгілеуші - суретшілердің  қолдарын анағұрлым ұзарта түсті. Бұл – 
ұлттық  санадағы  сұлулыққа  деген  іңкәрліктен  пайда  болған  эстетикалық  талғам.  Зерделі 
зергерлер  әсем  бұйымдарды  дүниеге  әкеліп,  сұлулықтың  санадағы  бейнесін  жасаған.  Сол 
арқылы ұрпақты тәрбиелеп, кӛркем дүние меңгеріп, одан әрі жетілдіре берген. Бұл бұйымдар 
адам  қажеттіліктерін  ӛтеп  қана  қоймай,  олардың  ӛнер  әлемі  жайындағы  кӛзқарасынан  да 
хабар береді. Шынайы шеберлердің туындылары ғасырлар елегінен ӛтіп, бізге жетті. 
Қазақтың  басынан  қаншама  қилы  кезеңдер  ӛтсе  де,  зергерлер  мен  олардың  шебер 
қолдарының табы болған атадан балаға мирас болып қалған киелі ӛнер ӛз орнын табуда және 
таба бермек. Бүгінгі таңда қазақтың дәстүрлі ӛнерін, оның мәдениеттанулық негізін кӛрсете 
білуіміз  қажет.  Бар  әдемі  құндылықтарды  сырттан  іздемей,  оны  ӛзіміздің  асыл  мұралардан 
іздеу,  оны  жандандыру,  қалпына  келтіру,  мәдениеттанулық  деңгейге  кӛтеру,  оған  дәнекер 
болу, қазақтың әрбір зергерлік мұрасын, ұлттық мәдениеттанулық деңгейге кӛтеру  – бүгінгі 
күнгі  кӛкейкесті,  ӛзекті  мәселелердің  бірі.  Қазіргі  таңда  жаһандану  заманында  қазақтың 
зергерлік бұйымдарын жан-жақты әсіресе мәдениеттану тұрғысынан зерттеудің, оның мәнін 
ашудың ғылым үшін де, ӛмірлік тәжірибе үшін де маңызы ӛте зор.