Қазақстан жаңа заман тарихты пәнінен оқу-әдістемелік кешені


Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы



жүктеу 2,25 Mb.
бет8/22
Дата09.01.2020
өлшемі2,25 Mb.
#26131
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   22

3. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы.1749 жылдың 20 қаңтарында Орынбор губернаторы И.Неплюев Есет тарханға және оның қарауындағы қазақ руларына Жайықтың ішкі бетіне көшуге тыйым салған. Патша үкіметінің жарлығына қарамай, Есет тархан ұлысымен Жайықтың ішкі бетіне өтіп алады. Жайықтың оң жағына өтпеу жөніндегі бұйрыққа қарамаған.

Патша үкіметінің қазақтарға Жайықтың оң жағына өтуіне тыйым салуының себебін тарихшы Н.Г.Апполова: «Жайықтың оң жағында отырықшылықпен айналысатын аудандарды мал жайылымына айналдырып тоздырып жіберуінен қауіптенді. Сондықтан патша үкіметі оң жақ жағалауға өткізгісі келмеді. Бұл мәселе орыс - қазақ арасында бір - біріне деген наразылық туғызуға себеп болды» десе, А.Добросмысловтың көрсетуінше :«Патша үкіметі қазақтардың Жайықтың оң бетіне шығуын қаламаған. Себебі, қазақтар Жайықтың оң жағына түпкілікті өтіп алып, Еділ өзеніне дейінгі жерге ие болып қалады», – деп қорыққан Мұнан патша үкіметінің қазақты жерден қысу саясатын ұстанғандықтарын көруге болады.

Н.Г.Апполова мен А.И.Добросмысловтың пікірлерімен қоса, патша үкіметінің қазақтарды Жайықтың оң жағына өткізгісі келмеуінің тағы бір себебі мынадай: қазақтар Жайықтың оң жақ бетіне өтсе, орыс-қазақ бекіністеріне тыныштық бермейді және де сол кездегі Ресей патшалығының боданы болып отырған Еділ бойындағы қалмақтармен қатынасқа түсірмеу үшін оқшаулау саясатын ұстады. Жауынгер әрі мәмілегер қазақ халқы қалмақ, башқұрт халықтарымен тіл табысып бірігіп алып, орыс шекарасына қауіп тудыратын күшке айналып кетуінен қорыққан.

Жайықтан ішкі жаққа өтпеу мәселесі Есет тархан тұсынан кейін де жалғасты. Ол жөніндегі пікірлер әр алуан. Мәселен, М.Абдировтың көрсетуінше: «1756 жылы Императрица Елизавета бұйрығы бойынша Жайық бойына қазақтарға мал жаюға тыйым салынса, 1757 жылы Жайықтан ішкі жаққа мал айдап өтуге рұқсат бермеген. Патшаның бұл жарлығын бұзғандарды ұстап Сібірге жер аударуды бұйырған. 3300 әскери казактар қазақ даласын «қоруға» арнайы шоғырландырылған» .Ал, А.Ахмет: «Осы жарлықтың күшін жоюға Нұралы хан, оның кейеу баласы Жәнібек сұлтан Санкт-Петерборға қайта-қайта барды. Бірақ, Патша үкіметі 1755-1756 жылғы башқұрт-қазақ бірлесіп, патша үкіметіне қарсы азаттық қозғалысын ұйымдастырған сәттерін ұмытпағанын еске салады. Сондықтан, Кіші жүздің Жайықтың ішкі бетіне өтуге деген өтініштері орындалмады», – десе белгілі тарихшы Н.Бекмаханова: «...Кіші жүздегі жер мәселесіне қатысы бар, Жайықтың ішкі бетіне өту мәселесін патша үкіметі 1755 жылы Батырша бастаған көтерілісті басқаннан кейін, қазақ даласындағы башқұрттарды кері қайтаруға көмектескендері үшін қазақтарға Жайықтың сол жақ бетін пайдалануға рұқсат берген», дерегін алға тартады.

Кіші жүз қазақтарына Жайық пен Еділ өзендері аралығына көшуге тыйым салынды. Сол сияқты Орта жүз қазақтарына да Ертіс өзенінің екінші бетіне өтуге тыйым жасалды. Мұның бәрі дәстүрлі көшпелі шаруашылыққа негізделген қазақ жұртының тұрмысына ауыр тиді. Тек қана Нұралы хан мен оның қасындағы сұлтандарға ғана «ішкі жаққа» қыстауға кейде рұқсат беріліп тұрған. А.Нүсіпбеков Жайықтың ішкі бетіне өтуге рұқсат 1758 жылы Нұралы хан әулетіне ғана берілген, деп көрсетеді. Қалай десек те жер мәселесі мемлекеттік, елдік өткір мәселе болғаны анық.

Сондықтан жер дауынан туған наразылық шекара барымтасына ұласып отырған. Мәселен, 1758 12 шілдеде князь А.А.Путятиннің хабарлауынша, найзамен қаруланған 70 шақты қазақ жігітері Жайықтан атпен жүзіп өтіп келіп, Қайыңды бекінісінің түбінен тоғайдағы үйірімен жылқыларды айдап әкеткенімен қоймай, бір башқұртты және екі қарулы орыстың екі солдатын өэдерімен бірге алып кетке. Кіші жүз қазақтары бекініс салып жайылымнан қысқан Ресей үкіметіне наразылықтарын барымталап мал айдап алып отырған мысалдарды көптеп келтіруге болады.

Сондықтан қазақ-орыс арасындағы шекара барымтасы тоқтамаған. 1758 жылы 26 шілдеде Мәмбет батыр бастаған жүздеген қазақтар Жайықтың ішкі жағына өтіп, Ор бекінісінің үйір-үйір жылқыларын, карауылдарды соққыға жығып айдап кетіп, қазыналық мүліктерін тонап әкеткен. Соңынан түскен қуғыншылармен шайқасып құтылып кеткен.1759 жылы 22 сәуірде князь Путятин хабарламасы бойынша, қара халық өз беттерімен Жайықтың ішкі бетіне малмен ғана емес, күймелерімен өтіп алып, орыс-казактардың маяларын таптаған. Патша өкіметінің қазақ жеріне заңсыз қол салғанымен қоймай, қазақтардың Жайықтың ішкі бетіне өтуін заң бұзушылық ретінде бағалаған. С.Толыбековтің көрсетуінше, ХVІІІ ғасырдың 80 жылдарына дейін Жайықтың жағасына қазақтар жақындамады. Бірінші рет 1785 жылы хан Нұралы барон А.Игельстромнан жазбаша рұқсат алады. Жайықтың сол жағындағы Калмыков бекінісіне қарсы жерден 1786 жылы Орынбор губернаторы А.Игельстром 17 қазақ старшынына қарауындағы адамдарымен 45 мың шаруашылыққа жайылымдық жерді пайдалануға рұқсат берген.

Жер жетпегендіктен үлкен өзендердің бойын жайлау мен ішкі бетіне қазақтарды өткізбеу мәселесі өткір мәселеге айналып, бірнеше жылдарға созылған қазақ-орыс арасындағы қатынасқа салқынын тигізген. Барымта мен қарымтадан басталған наразылықтардың арты қарулы қақтығыстарға ұласып отырған.


Бекіту сұрақтары:

1. Қазақтардың дәстүрлі шаруашылығы дегенді қалай түсінесің?

2. Қазақ даласындағы орыс-қазақ сыртқы сауданың қазақтар үшін пайдасы болды ма?

3. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы қандай болды?


Әдебиеттер: Н-14,4,7,9.Қ- 9,15,18.24,27,32,33,38,42,45.

Лекция №9 Қазақтардың Е.П. Пугачев басқарған шаруалар соғысына қатысуы.

(1773-1775)

Негізгі ұғымдар: Шаруалар соғысы, жалған патша, шекара барымтасы.
Жоспар:

1. Қазақтардың Е. Пугачев басқарған орыс шаруаларының соғысына қатысуының саяси себептері. Шаруалар соғысының барысы мен тарихи маңызы.

2. Нұралы хан саясаты.
Мақсаты: Қазақтардың Е. Пугачев басқарған орыс шаруаларының соғысына қатысуының саяси себептерін деректер негізінде ашу. Соғыстың жеңілу себептері мен тарихи маңызын таныту.

Лекция


1.Қазақтардың Е. Пугачев басқарған орыс шаруаларының соғысына қатысуының саяси себептері. Еділ бойы, Урал маңы мен Қазақстан халықтары Россиядағы феодал-крепостнойлық езушілікке қарсы Жайық қазақтары мен тау-кен өндірісі жұмысшылары бастаған шаруалар соғысына қатысты. Оны Дон казагы Е.Пугачев басқарды. Қазақтардың соғысқа қатысуының негізі себебі жер мен қазақ даласындағы отаршыддыққа қарсы күрес бодды. Патша үкіметі қазақтардың жайылым ретінде ертеден пайдаланылып келе жатқан Жайық пен Еділ өзендері аралығы мен Каспий теңізі жағалауындағы жерлерді орыс помещиктерінің жеке меншігіне таратьш берді. Мұның өзі қазақтардың наразылығы мен ашуын туғызды. 1774 жылы қаңтарда қазақтар кетерілісшілермен бірге Жайық қалашығын қоршауға қатысты. Қазақтардың ниеттестігі Гурьев қалашығындағы көтеріліске шыққандардың жеңіп шығуына және олардың пугачевшілер отрядына қосылуына игі әсерін тигізді. 1773 жылы қазанда басталып, бес айға созылған Орынборды қоршау, соғыстың маңызды кезеңі болды. Губернияның басты қаласын қоршауға Кіші және Орта жүз қазақтары қатысты. Қазақтардың бір бөлігі Пугачев оскерімен бірге Еділ бойымен қозғала отырып, Қазан, Пенза, Саратов түбіндегі және т.б. жерлердегі ұрыстарға қатысты. Дегенмен, 1774 жылы қазақтардың негізгі қимылдары Жайық қалашығы мен Гурьев аралығында орналасқан бекіністерде болды. Сол уақыт Орта жуз территориясында да ете мазасыз кез еді.Сонымен қатар, Башқұрт және Орал маңын мекендеуші басқа да халықтармен қосылып, Кіші жүз және Орта жүз қазақтары Емельян Пугачев бастаған 1773-1775 жылдары шаруалар соғысына қатысты. Қазақ отрядтары патша әскерлеріне қарсы Жайық қалашығы, Елек пен Гурьев шекаралык бекініс аудандарында ұрыстар жүргізе отырып, Еділге дейін жетті. Е.Пугачевтің Орынборды қоршаған ұрыстарына қатысты. Орта жүз қазақтарының көтерілісші отрядтарынын киымылы Жаңа Есіл және Ертіс шептеріңде 1776 жылға дейін токтамады. Бұл патша үкіметіне қарсы казақ шауаларының тұңғыш рет орыс шаруаларымен бірлесіп шыққан күресі еді. Канауға қарсы халық бұқарасының күресі үдей түсті.

2. Нұралы хан саясаты. Нұралы (т.ж. белгісіз - 1786) - Кіші жүз ханы (1748-1786), Әбілқайыр ханның үлкен баласы, сұлтан. Орыс-қазақ қарым-қатынастарын нығайтуды жақтаушы.

1. Нұралы хан елге келгесін әкесінің басына ескерткіші қоюды. 2. Қарындасын жоңғар билеушісіне ұзатуды ойластырды.

Хан жағдайынан жансыз тілмаш татар Нурмухамбетов арқылы Неплюев хан ордасынан хабар алып алып отырды. Ол үшін Нұрмұхамедовке жылына құпия түрде 15 рубль төлеп тұрды. Өз кезегінде көзі жеткен ақпараттар мен мәліметтерді беріп тұрған. 1750 ж. 9 мамырда үлкен Қобда бойында Нұралы хан мен инженер ригельман кездеседі Неплюев хан Әбілхайыр моласын салуға сөйлесуге барған болатын. Орынборға келген инженер Неплюевке Орынбор қаласынан Темір өзеңіне дейін өзінің жүрген жолының картасын әкелген,сонымен бірге қазақ даласындағы ертедегі құрылыстардың жоспарын түсіріп әкелген. Екінші мәселе бойынша Нұралының Цеван Доржиге қарындасын беріп өзінің жақсы одақтасы ретінде қатынаста болуын Неплюев қаласады. Нұралыдан Жоңғарлардан бас тартуын сұрап қанша қаражат сұрасада бұл мақсаты үшін болайтынын білдірген. Өз кезегінде Нұралы хан Барақ сұлтаннан есек алу үшін Жоңғарлармен құдаласуның мақсатын айтқан. Неплюев болса Нұралы ханның жоңғар билеушісімен қатынасын жақсартып құдаласып одақтас болуын қаласады онында ресей үкіметі үшін саяси қаупі болады сезіктенген еді.

Нұралы хан мен Бадақ сұлтан арасындағы қатынас шиеленісіп Бадақ сұлтан өзінің билікке келу мақсаттарын жүзеге асыру үшін Неплюев сеніміне кіру жолдарын жүзеге асыруға тырысты. Нұралы хан Барақ сұлтанды жазаға тартуға жолда жасалуын адал қолқа салды. Барақ сұлтан ұлы Хиуа ханы қалып арқылы әрекет етуге көшеді Шербекті елші етіп Орынборға жібереді. 24 сәуірде Шербек сұлтанның жақын адамдарымен Орынборға жетеді.Қайып ханның хатын жеткізеді. Хатты: Хиуа көпестерінің керуенін қазақ даласында жей тонап жүр. Сондықтан керуенді Нұралы хан аулының үстінен жібермей.

Барақ сұлтанның ауылы арқылы жідеруін және Нұралы хан інісі. Әділ сұлтанға керуен салығын алуға тыйым салуын сұраған. Қайып ханның бұл хатына Неплюев 1749 ж. Орынборда болған қазақ старшындары Қайып хан әкесі Барақтан басқаларды болып Нұралы хан аулынан өтетін керуенді аман-есен өткізіп тұруға уәделерін берген болатын. Оның үстіне керуен келеді дәстүр бойынша ханға салығын беріп, керуенді шығарып салатын сенімді адамдар алады. Бұл мәселе шешімнің тапқанын айтып Нұралы мен Барақ теңдігі жерде татуласуы қажеттігін білдіреді. Неплюевтің бұл жауабына қанағаттанбаған Шербек Қайып хан Неплюев бұл өтініштерін орынсыз санайды. Оның үстіне 1750 ж. 11 қыркүйегінен бастап Хиуа хандығы Парсыларға бағынышты саналған. Шербек Хиуаға жүретін керуенмен кері қайтады Нұралы хан ауылының үстінен өтуге мәжбүр болады. Бұл кезде Нұралы хан атынан салыққа тауарлар алып алады. Осы кезде Байсақ би 40 түйеге артқан керуенді тонаса, дуларды 60 түйелік Хиуа керуенін тонайды. 1750 ж. Айшуақ сұлтанмен Жәнібек тархан аралдық қарақалпақтарды жауып, көп адамдарын тұтқынға алып, ашықтан тонайды. Қазақ керуендерін тонаған. Аз қолмен қарақалпақтарға шабуыл жасап, тұтқынға түскен Ералы сұлтанды босатады. 1730ж. 30 мамырда Цеван Дорже елщілігінен оралған Қарабас бастаған Нұралы адамдарды хан әкеледі. Онда 1.Барақ сұлтанның өлімінің хабарын жеткізеді. 2. Қарындасын қалындыққа бермей жүргендігі не дегенін білдіреді. Кейіннен Нұралы хан қарындысы қайтыс болып, 1750 ж. Мамырда Цеван Доржына інісі Лапай Доржи өлтіреді. Осылайша қазақ жоңғар мәселесінің арты арыздыққа ұласа жазған мәселе өз шешімін тауып тынышталады.

Қазақ даласьшда өз ықпалын күшейтіп, бағынбаған сұлтандарды тізе бүктіру үшін Ресей қол астында екендігін пайдалануға тырысты. Қарауындағы жерлерден өтетін сауда керуендерін карақшылык шабуылдан қорғауға көп күш салды. Еділ меи Жайық аралығындағы жайылымдықты пайдалануға патша үкіметінен рүқсат алды. 1755 жылғы башқұрт кетерілісін басуға, 1771 жылы Жоңғарияға коныс аударуға ұмтылған Еділ қалмақтарын кері қайтаруға жасақ шығарды. Е.Пугачев бастаған шаруалар соғысының (1773-1775) алғашқы кезінде бейтарап жағдай ұстап, Е.Пугачевпен 1773 жылы сентябрьде, декабрьде жолықты, бірақ кетерілісшілер жағына шықпады. Нұралы түсында Кіші жүзде феодалдық езгі күшейді. Патша үкіметінің Нұралы хандығының ішкі істерінс жиі араласуына байланысты 1770 жылы ол хан атағында қалдыратын екінші "патент" сұрауына тура келді. 1786 жылдың бас кезінде Екатерина II Нұралыны тақтан түсіру туралы жарлыққа қол қойды. Өмірінің соңгы кезін Уфада өткізіп, сонда қайтыс болды.

Бекіту сұрақтары:

1.Қазақтардың Е. Пугачев басқарған орыс шаруаларының соғысына қатысуының

себептері қандай?

2.Шаруалар соғысының жеңілуінің себебін айтыңыз?

3. Патша үкіметінің Нұралы ханды нөкерлерімен Уфаға шақыртып алып өмірінің ақырына дейін жібермеуіндегі саяси ұстанымы неде?
Әдебиеттер: Н-14,4,7,9.Қ- 9,15,18.24,27,32,33,38,42,45.

Лекция №10 Күші жүздегі халық-азаттық қозғалысы (1783-1797 жж.)
Негізгі ұғымдар: Орда, Ішкі Орда, биліктегі саяси дағдарыс. Дәстүрлі хандық билік.

Жоспар:

1. Күші жүздегі хандық биліктегі дағдарыс.

2. Сырым Датұлы бастаған Күші жүз қазақтарының көтерілісі

3. Бөкей хандығының құрылуы.


Мақсаты: Патша өкіметінің қазақ даласын отарлаудағы отаршылдық саясаттарын деректерге сүйене отырып, дәлелдеу
Лекция

1. Күші жүздегі хандық биліктегі дағдарыс. 1783-1797 жылдары Кіші жүзде Сырым Датұлының басшылығымен халық-азаттық котерілісі болды. Бұл көтеріліс феодалдық және отаршылдық езгіге қарсы бағытталған қозғалыс. Кіші жүздің Россияға қосылуы қазақ қоғамының шаруашылық және мәдени дамуында елеулі тежеуші роль атқарды. Сонымен қатар Кіші жүз патша үкіметінің отар-шылдық езгісінінің күшеюіне де себепші болды. Феодалдық қатынастардың одан әрі дамуы тап қайшылықтарының шиеленісуіне өкеліп соқты. Осының бәрі еңбекші бүқараның наразылығын туғызды. Бұл әсіресе, кошпелі мал шаруашы-лығымен айналысқан қазақ қауымдарына аса қажетті қоныстық жерлерді пайдалану мәселесінде байқалды. Патша үкіметінің 1756 жылгы указы бойынша қазақ қауымдарына Жайықтың оң жақ жағалауындағы жерлерді ("ішкері жақ") пайдалануға тыйым салынған. Еділ (Волга) мен Жайық аралығындағы едәуір жерді 1771 жылға дейін қалмақтар мекендеді. Олардың Жоңғарияға үдере кошуіне байлаысты (1771) бұл жерлер босап қадды. Қазақ шонжарларының осы жерлерді қысқы жайылымға сүраған өтініштері патша үкіметі тарапынан аяқсыз қалды. Қазақтардың "ішкері жаққа" етуіне патша үкіметі 1782 жылы ғана рүқсат берді. Кіші жүз ханы Нұралы және оның туыстары қоныстарды иемдену правосын пайдаланып, халық бүқарасына барынша қиянат жасады. Олар "ішкері жаққа" откен әрбір түтіннен 1 жылқы мен 1 қой алып отырды. Ал, Орал казак-орыстары старшиндармен ауыз жаласқан хан мен сұлтандар мүндай ақы толемейтін, әрі 'ішкері жаққа" өткен ауылдарды тонайтын. Мүның озі хан түқымының, шекаралық әкімшілік орындарының және Орал казак-орыстары билеуші тобының пайда түсіретін табыс козіне айналды. Бұл отаршылдық және феодалдық езгінің ұштасқанын анық аңғартады. Мүның бәрі көтерілістің шығуына себепші болды. Кіші жүзде жер мәселесінің Шиеленісуімен қатар феодал, шонжарлардың өз ішінде өкімет билігі үшін тартысы да өрши түсті. Төре түқымынан шыққан ақсүйектер билер мен батырлардың ел арасыңдағы ықпалының артуына қарсы болды. Патша үкіметінің қолшоқпарына аиналған Кіші жүз ханы Нұралы билер мен батырлардың саяси өмірде атқарған жұмыстарын жоққа шығаруға тырысты. Сол мақсатпен ол билер кеңесін шақырғысы, олармең санасқысы келмеді. Өз кезегінде билер мен батырлар хаң мен сұлтандардың правосы мен билігіне шек қоюға үмтылды. Бұл көтерілістің қозғаушы күші феодалдық жөне отаршылдық езгіге қарсы күрескен шаруалар табы бодды. Көтеріліске патриархалдық-феодаддық шонжарлар — билер мен батырлар да қатысты. Бірақ олар халық наразылығын өз мақсаттарына, дәлірек айтқанда, хандар мен сүлтаңдардың билігін шектеуге пайдаланды. Сондықтан да көтерілістің негізгі қозғаушы күші шаруалар мен патриархалдық-феодалдық топтардың мүдделері бір-біріне қайшы келді. Оларың арасындағы тап қайшылығы жойылады. Көтеріліс кең көлемде өріс алғанымен, шауалар соғысының дәрежесіне көтеріле алмады. Ол халық қозғалысы сипатында болды. Көтерілістің негізгі себептері жер мәселесінің шиеленісуі, патша үкіметінің "ішкері жаққа", Жайық сыртына өтуге тыйым салуы, ру басыларының праволарына қысым жасауы, хандардың, сұлтандардың, Жайықтың казак әскерінің және патша әкімшілігінің халықты ашықтан-ашық тонап, озбырлық жасауы болды.

2. Сырым Датұлы бастаған Күші жүз қазақтарының көтерілісі. Көтерілістің тікелей басталуына 1783 жылдың көктемінде Орал казак-орыс әскері старшина-ларының Кіші жүз қауымдарының "ішкері жаққа" өткізген 4 мыңнан аса жылқысын айдап әкетуі сылтау болды. Көтеріліс алғашында Кіші жүз жерінің батыс аймақтарын мекендеген Тама руын қамтып, кеп үзамай Жайық пен Жем өзендерінің аралығыңдағы басқа руларға да тарай бастады. Көтеріліс-шілер жасақтары қүрылып, оларға ру старшиндары басшылық етті. Бұлардың ішінде, әсіресе Байбақты руының старшыны Сырым Датовтың ықпалы зор еді. Көтеріліс 1784жылға дейін Орал әскерлеріне қарсы бағытталды. Мысалы, котеріліс басшысы Сырым Датұлы 1783 жылы Нұралы ханның ауылдарын талаған Чаганов басқарған шеп әскерлерімен соғысты. Чаганов тұтқынға алынып, Сырым оны Хиуаға қүлдыққа сатып жіберді. Бірақ сол жылдың өзінде жазалаушы отряд Сырым-ның езін тұтқындады. Оны Нұралы хан мал беріп құтқарып алды. Тұтқыннан босаған соң Сырым Табын руының старшыны Тіленші Бөкенбайұылының қолдауымен Орал казак-орыс әскерлерімен күресін қайта жалғастырды. Бірак Сырымды Нұралы еңді қоддамады. Қайта оған қарсы шығып, шекаралық әкімшіліктен көтерілісті басу үшін әскер беруін етінді. Ойткені С.Датов бастаған халық қозғалысы 1784 жылдан бастап Әбілқайыр өулетінен шыққан хан мен сұлтан-дарға қарсы бағытталды. 1785 жылдың басыңда СырымныН отрядына 2700 адам болса, жалпы кетеріліске қатынасқандардың саны 6 мыңнан асты. Көтерілістің бұлайша кең жайы-луьшан қауіптенген патша әкімшілігі енді оны қарулы күшпен басуға кірісті. Осы мақсатпен Орынборда генерал Смирнов бастаған әскери отряд қүрылып, ол 1785 жылғы ақпанның орта шенінде Елек өзеніне қарай беттеді. Ал әскери старши-налар Колпаков пен Пономарев бастаған отрядтар Оралдан Жем өзеніне бет алды. Алайда, бұл отрядтар халык қозғалы-сын баса алмады. Бұл кезде көтеріліске қатысқан ауылдар Жем бойынан кешіп кетті. 1785 жылдың наурыз айында Сырым бастаған шагын отряд Антоновск форпосты мен Сахарная қамалына шабуыл жасады. Дегенмен, сол кездегі соғыс өнеріне сай қаруланған гарнизондарға Сырым жасақтары тетеп бере алмады. Осы кезде Назаров бастаған жазалаушы отряд Каршинск форпосты мен Сахарная қамалына жақын жерлерде кешіп жүрген Табын руының бірнеше ауылдарын тонады. Бұл халық наразылығын күшейтіп, көтеріліске бүрын одан тыс қалған қауымдардың қосылуына мүмкіндік жасады. Осы жылдың орта шенінде Кіші жүздің кептеген рулары Нұралы ханға бағынбай, котерілісшілер жағына шықты. Соның салдарынан Нұралы ханның окіметі едәуір дағдарысқа үшырады. Көтеріліс-шілердің хан мен сұлтандарға, патша әкімшілігіне қарсы жүргізген күресі қалың бүқара тарапынан қолдау алып отырды. Хандық окіметінің дәрменсіздігін жақсы түсінген жергілікті патша әкімшілігі енді котеріліс бастаған старшын-дармен тікелей байланыс жасауға кірісті. Осы мақсатпен генерал-губернатор О.А.Игельстром көтерілісшілерге Ахун Қүсайыновты елші етіп жіберді. 1785 жылдың жазында көтерілісшілердің қатысуымен өткен старшындар жиналысын-да патша әкімшілігінің котерілісті тоқтату жөніндегі талаптары талқыланды. Олар сонымен қатар генерал-губернаторға өз талаптарын білдірді. Көтеріліс басшылары қазақ қауымдарына Жайық пен Еділ аралығыңдағы қоныстарды беруді және Орал казак-орыс әскерлерінің жазалаушы отрядтарын жіеруді тоқтатуын талап етті. Көтеріліске қатысқандардың басты талаптарының бірі Нұралы ханды тақтан түсіру болды. Ал сол жылдың күзінде болған старшындар жиналысы Нұралыны бұдан былай хан деп танудан бас тартатындықтарын біддірді. 1786 жылдың апрелінде котеріліске қатысушылардың Қысымымен Нұралы шекаралық шептегі қамалға қашуға мәжбүр болды. Сол жылдың маусым айында Екатерина II Ңұралыны хандықтан түсіру жөніңдегі жарлыққа қол қойды. Осы жағдайды пайдаланған патша үкіметі енді Кіші жүзде хаңдық өкіметін біржолата жоймақшы болды. Мұны Игельстром реформасы жүзеге асыруға тиісті еді. Алайда, бүдан еш нәрсе шықпады. Оның үстіне көтеріліске қатысқан стар-шыңдардың барлығы бірдей хандық окіметті жоюды қолда-мады. Олардың бір бөлігі Нұралыға ғана қарсы шығьщ, Жәдік әулетінен шыққан Қайыпты хан етіп сайлауды үсынды. Сондықтан да Игельстром реформасына сәйкес қүрылған шекаралық сот пен сот келісімін орындау ешқандай нәтиже бермеді. Кіші жүзде Россияның басқару системасына жақын жаңа басқару системасын орнатуға тырысқан әрекеттері сәтсіз болғаннан кейін патша үкіметі хандық билікті қайта қалпына келтіру, қазақ қоғамының жоғарғы сүлтаңдар тобымен арадағы одақты нығайту бағытын ұстады. О.А.Игельстромның орнына жаңадан генерал-губернатор болып сайланған А.А.Пеутлинг енді Нұралының інісі Ералы сұлтанмен байланыс жасады. Осы кезден бастап (1790) Орал казак-орыс әскерлері старшын-дарының қазақ ауылдарына шабуылы үдей түсті. Жазалаушы отрядтардың іс-әрекетін сүлтаңдар қодцады. Мүның өзі халық наразылығын күшейтті. Осыған байланысты Кіші жүз ауылдарында стихиялық толқулар күшейіп, котерілісшілер жасақтары Ойыл және Шыңғырлау өзендерінің бойына шоғырланды. Көтеріліс барысында таптық күштердің жіктелуі барған сайын айқындала түсті. Билер мен старшындардың кейбір топтары халық наразылығының одан әрі өріс алуынан қорқып, сұлтандармен ауыз жаласып кетті. Сойтіп, көтері-лістің негізгі қозғаушы күші болған шаруалар мен патриар-халдық-феодаддық шонжарлардың мүдделері іс жүзінде қайшылыққа үшырады.

Алайда, патриархалдьіқ-феодалдық дәстүрлерге шырмалған, езілген халық бұқарасы "өз" феодалдарына қарсы батыл күрес жүргізе алмады. 1790 жылы тамызда Нұралы хан Уфа қаласында қайтыс болды. Ералы патша үкіметі әскерінің қолдауымен хан болып жарияланды (1791, тамыз). Сұлтан тобының басшысы Ералының хан болуы халық наразылығын күшейтті. Сырым бастаған топ енді патша әскерлерімен кішігірім қақтығысулармен бас тартып, 1792 жылы ашық соғыс қимылдарына көшті. Патша қамаддарына шабуыл жасай бастады. Бірақ олар айтарлықтай нәтижеге жете алмады. Ойткені сол кездегі соғыс тактикасын барынша меңгерген қамал гарнизондарының күші қазақ жасақтарынан әлде-қайда басым болатын. Соңдықтан да көтерілісшілердің 1792 жылдың күзінде Елек қамалына жасаған шабуылы сотсіз аяқталды. Бүдан сон көтеріліс басшылары күрес әдісін озгертіп, партизандық соғыс тәсіддерін қолданды. Олар шекаралық бекіністерге, сұлтандар мен оларды қолдаушылардың ауылдарына тұтқиылдан шабуыл жасап, адамдарын тұтқынға алды. 1794 жылы Ералы қайтыс болғаннан кейін, патша үкіметі Кіші жүз ханы етіп Нұралынын баласы Есімді сайлады (1796). Ол көтерілісті басуға бар күшін салды. Котеріліс басшыларын патша үкіметіне ұстап берді. Сол жыддың желтоқсанында Орынбордың оскери губернаторы больш тағайындалған барон Игельстромға көтерілісті біржолата басуға бағытгалған шараларды жүзеге асыру жүктедді. Дегенмен, Кіші жүзде шаруалар көтерілісі толастамады. 1797 жылы наурыз айында көтерілісшілердің бір тобы хан ауылына шабуыл жасап, Есімді өлтірді. Ханның өлтірілуі феодал топтардың Сырымға карсы шығуына себепші бодды. Мәселен, Сырымға қарсы жіберілген жазалаушы отрядтың қүрамына Кіші жүздің Байбақты, Алаша, Беріш, Тама, Адай, Шеркеш т.б. руларының билері мен старшындары да кірді. Есім хан өлтірілгеннен кейін, Кішіжүзде хан кеңесі қүрылды. Оған Айшуақ сұлтаннан басқа 6 старшын және патша өкімшілігінің окілі муфти Қүсайынов кірді. Бұл кеңестің қүрылуы сұлтандар мен ірі патриархаддық-феодаддық шонжарлардың мүдделеріне толық сай келіп, халық көтерілісін басып-жаныштауға жағдай жасады. Хан кеңесінің 1797 жылы тамызда болған мәжілісінде Сырым мыңға тарта адаммен келіп күресті тоқтататынын мәлімдеді. Сырым хан кеңесінің қүрамына енгізідді. Осыдан кейін көп үзамай-ақ 14 жылға созылған Кіші жүз шаруалар котерілісі тоқтады.

Сонымен, халқымыздың тарихындағы ашылмай жатқан ақтандақтардың бірі — үлт-азаттық көтерілістері. Бұл түр-ғыдан кәпшілік қауымға Сырым Датов, Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісов бастаған халық қозғалыстары, 1916 жылғы үлт-азаттық көтерілістері кеңірек таныстырьшған. Атайда еш шүбө келтіруге болмайтын осы қозғалыстардың өзі де советтік дәуіріміздің белгілі бір кезеңдерінде тарих сахнасынан орынсыз ысырылды, ол жайында айтылған шындық сез буржуазиялық-үлтшыддықтың көрінісі ретінде айыптадды. Соның да саддары болуы керек, бұл аталған халық қозғалыстарының назардан қағыс қалган тұстары әлі де баршылық. Әрі Қазан тоңкерісіне дейінгі бостандық, тендік аңсаған қазақ елінің үлт-азаттық көтерілісі, әділет жолындағы күресі осы айтылған үш кезеңмен ғана шектеліп қоймады. Оған төменгі хронологиялық тәсілмен беріліп отырған архив деректері айқын мысал.



Алдымен ауызға ілігетіні, өрине, Әлкей Марғұлан: "Әбілқайыр тұқымы патшага қарсы күресте қазақ тарихынан ең Қадірлі орын алатын көрнектісі "деп бағалаған XVIII ғасырдың аяғындағы Сырым Датов бастаған айбынды қозғалыс. Оның 1780 жылдары басталып, жиырма жылға жуық уақытты Қамтығаны жұртшылыққа мәлім. Көтерілістің туу себебін Әлкей Марғұлан ертеректе жазылып, архивке тапсырылған қолжазбасында: "Бұл кезде хан мен патша хаіықты екі жақтац сорып, оларга жыл сайын төлейтін рамат, жасақ, салық деген нәрселер халықты мүлде бас көтертпеді. Отаршылдық талаудың өзге түрі халық бүқарасын әбден көк иық қылып, кіші жүз қазақтары енді қүлдық бүгауының астында шіруге айналды. Бұлардың ішінде халықтың еңсесіне батқаны әсіресе олардың атамекен қонысын тартып алып, өздерінің бас еркіндігіне нұқсан келтіргендік еді"деп көрсетеді.

Хан тұқымының озбырлығы күресті бейбіт түрде бастаған Сырым батырдың патшаға жөнелткен шағым хаттарыңда ашық айтылған. Саяси бостандықты көксеп, бір хатында: " Ханды орнынан түсіріп, әкімшілікті халықтың өз қолына беруді" талап еткен. Сонымен катар патша үкіметінің отаршылдық іс-әрекетіне де наразылық білдіріп: "Бұл мәзқүр Донсков Орал қаласынан мың жарым әскермен шыгып, бейбіт жатқан кінәсіз қазақ халқының екі жүз жиырма үйін шауып, оларды талан-таражга үшыратып, 57 кісісін ұстап әкетті. Алган жьшқы, ту сиыр дегеннің есебі жоқ "деп жазғаны ерекше назар аудартады.

1783 жылы жазда көтерісшілер Ойыл мен Жем бойын жайлап, патша ұлықтарына, өткінші саудагерлерге, хан-сүл-тандарға шабуыл жасады. Сырым батыр патша әскерімен қалай қақтығысуды ақылдасу ниетімен атасына ас беруді сыл-тауратып, өзіне жақтас би, батырларды, халық окілдерін жи-нады. Мұны алдын-ала сезген Нұралы ханның тыңшылары қарулы қолмен келіп, Сырым батырды бірнеше серігімен алдап оңаша шығарып, тұтқындап әкетеді. Ол Орынбор түрмесінде бір жыл жатып, халықтың талап етуімен бостандық алғаннан кейін күрес қайта жаңцанады. "Лябежный", "Руежный", "Сахарный", тағы басқа да қамалдарға шабуыл жаса-лып, өрт қойылады. Бүдан сәл ертерек Кульнев бастаған 3462 адамдық жазалаушы отряд котерілісшілерді таппай, бейбіт ауылдарды қан қақсатып оралса, енді Орынбор мен Оралдан екі әскер және шығады. Бетпе-бет қақтығыста екі жақтан да біраз шығын болып, патшаның үш офицері оққа үшады. Осы ұрыстан соң кетерілісшілер шегініп, жазалаушы отряд қорғансыз ауылға шауып, екі жүздей әйел мен жүзден аса кемпір-шал, бала-шағаны тұтқынға алған. Оған кектенген Сырым батыр ізінше сарбаздарын аттандырып, Орынбор мен Жайық тоңірігіндегі қамалдарға шабуыл жасатқан. Осылай жалғасқан көтерілістің бірде басылып, бірде қайта өрлеп, 1798 жылға дейін созылғанын, олардың қолынан Нұралының баласы Есім хан өлтірілгені, патша үкіметінің Сырым Датовтың басына үш мың сом алтын тіккенін айғақтайтын деректер жетерлік.



жүктеу 2,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   22




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау