Шешуші шайқастар, олардың тарихи маңызы

Сондыктан қазақ әкімдері әшейін де әдетке айналған өзара қыркыстан бас тартып, үлттың қүрып кету қаупі төнген қатерлі сағатта жауға қарсы күреске жұмылып үйымдасуға мәжбүр болды. Баскаша айтар болсақ, Жәңгір, Тәуке және әсіресе Абылай басқарған кезендегі Жоңғария басқыншылыгына қарсы күрес Қазақ мемлекетінің қалыптасып, нығая түсуіне ықпал етті. Шайқастарда екі жақтың да жауынгерлік шеберліктері шындалды, әскери тактикалар жетідцірілді. Жоңғарияға карсы күрес ұлы даладағы қоғамдық қатынастарға да өз әсерін тигізбей қойған жоқ. Жоңғарлармен ұрыс дала-сында қазак батырларының жаңа үрпағы өсіп шықты және олар қоғамдық өмірде ықпалды күшке айналды. Соғыс барлық әлеуметтік процестердің шапшаң өркендей түсуіне жол ашты.

Қазақ халқының Жоңғар басқыншыларына қарсы жан-кешті күресі Орта Азия халықтарын ойрат салт аттыларының қирата таптап кетуінен қорғап қалды. Көксеңгір қүрыш қалқан тәрізді болған Қазақстанға Жоңғар басқыншылы-ғының адуын толқындары келіп соғылып, қүлап түсіп жатты.

Осыншама қаһарлы қарсыласты біржола талқандау Орта-лық жөне Орта Азияның саяси өмірінде Қазақ хандығының беделін және ролін көтерді. Бұл Қазақстанның Бүхарамен, Қоқанмен, Қырғыз жерімен, сол замандағы қуатты империя-лар — Қытаймен, Ресеймен, Персиямен озара қарым-қатынас-тарын үлғайтуға шешуші ықпал жасады. Бүқар, ал одан соң Қоқан хандығы және олардың көршілері ХҮІІ- XVIII ғасырларда Жоңғар шапқыншылығының қаупі төнгенде қазақ елімен одақтасуға үмтылды. Дегенмен де оларлың әскери комегі мардымсыз болды. Ойрат феодалдарына қарсы әсіресе XVII ғасырда қазақ әкімдері бірнеше рет қырғыздармен одақ жасап, ұрыс-таласына кол ұстасып шықты. Бір созбен айтқанда тонген ортақ қауіп Орта Азия мен Қазақстан халқын тығыз топтастыра түсті. Қазақ, қырғыз және өзбек халықтарының Жоңғар феодалдарына қарсы XVII ғасырдың ортасынан XVIII ғасырдың 50 жыддарына дейін созылған күресі азаттық сипат алды. Жоңғар соғыстары орыс-қазақ қатынастарында да елеулі роль атқарды.

Орыс мемлекетінің басшылығы Жоңғар феодалдарының Қазақстандағы басқыншылық үмтылыстарына тіпті біржақты Қарай қойған жоқ. XVII ғасырдың 80 жылдарынан кейін оираттардың Сібір жеріне көз алартуларынан мазасызданған Мәскеу ашықтан-ашық Жоңғарларға қарсы бағыт ұстады және жекеленген қазақ және Орта Азиялық әкімдерді XVII ғ. оз жақтарына тарту арқылы оларға қарсы одақтастар табуға тырысты. Бірақ циньдік Қытайдың Приамурьедегі аран-датулары, цинь сарайының Забайкалье мен Туваға байланысты дау шығара бастаулары Ресейдің Жоңғария жөніңдегі саясатың өзгертті. Патша өкіметі Орталық Азияда Цинь империясына қарсы тұра алатын жоңғар хандығының өмір сүруіне мүдделі болды. Сонымен қатар орыс үкіметі және жергілікті әкім-шілігі егер Қазақстанды жаулап атар болса, ойрат мемлекетінің тым күшейіп кететінінен де қауіптенді. Міне, сондықтан да орыстар өздерінің Қазақтандағы ықпалын күшейтіп, оны өздерінің одақтас мүдделер аймағына айналдарып, Жоңғариямен соғыс бола қалған жағдайда оның адамдарын және материаддық игіліктерін пайдалануды көздеді.

Дегенмен, егерде екі көшпелі мемлекеттердің қарым-қатынастары тек озара жауласудан ғана түрды дер болсақ, шыңдыққа қиянат жасар едік. Тіпті бұлай емес. Олардың арасында үзақ мерзімдерге созылған, бейбітшілікке негізделген байланыстар, екі жаққа да пайдалы сауда-саттық жан-данған кезендер де болғанын жоқка шығара алмаймыз. Тіптен соғыстың өзі де серілікгің нышандарынан, адал шайқастардан түрды. Қатты ашынған кездердің озінде екі жақта қолға түскен тұтқындарын өлтіріп тастаудан аулақ болып, бейбіт келісімдер жасалған сайын оларды айырбастап қайырып отырды. Яғни, қазак және жоңғар хандықтарының өзара қарым-қатынас тарихы бұл екі мемлекеттің сол замандардағы күрделі де шытырман омірлерінің нақтылы көрінісі болып табылады.

Сондыктан қазақ әкімдері әшейін де әдетке айналған өзара қыркыстан бас тартып, үлттың қүрып кету қаупі төнген қатерлі сағатта жауға қарсы күреске жұмылып үйымдасуға мәжбүр болды. Баскаша айтар болсақ, Жәңгір, Тәуке және әсіресе Абылай басқарған кезендегі Жоңғария басқыншылыгына қарсы күрес Қазақ мемлекетінің қалыптасып, нығая түсуіне ықпал етті. Шайқастарда екі жақтың да жауынгерлік шеберліктері шындалды, әскери тактикалар жетідцірілді. Жоңғарияға карсы күрес ұлы даладағы қоғамдық қатынастарға да өз әсерін тигізбей қойған жоқ. Жоңғарлармен ұрыс дала-сында қазак батырларының жаңа үрпағы өсіп шықты және олар қоғамдық өмірде ықпалды күшке айналды. Соғыс барлық әлеуметтік процестердің шапшаң өркендей түсуіне жол ашты.

1. Отан соғысының басталуының себебін айтыңыз?

2.Шешуші шайқастар балған жерлердіатаңыз, олардың тарихи маңызы қандай болды?

3.Батыр-билер жауға қарсы тойтарысты ұйымдастырушы батырларды атаңыз?

1. Кіші жүз және Орта жүз қазақтарының Ресей протекторлығын қабылдауы.

2. ХҮІІІ ғ. 40 жылдарындағы Қазақ-ойрат қатынастары.

Лекция

1730 жылы башқұрт Алдар тарханмен бірге қазақ елшілерінен Ресей патшалығына халқымен Ресеймен бірге болу ниеттегі ресми хатын жолдаған Кіші жүз ханы Әбілқайыр Ресей протекторлығында болуда жалғыз шешім қабылдамаған.

Башқұрт тархандары дипломатиялық тапсырмаларды да орындады. Елшіліктің құрамында Қалмақ тайшыларымен, Сібір ханзадаларымен қазақ хандарымен т.б. келіссөздерге барған елшілік өкілдерімен бірге жүрді. Қалмақтардың Ресей мемлекетіне қосылуына байланысты жүргізілген келіссөздерге қатысқан. Башқұрт тархандары көбіне Уфадан жіберілген елшіліктер құрамына кірді. Башқұрт тархандары қалмақтардың Ресейге қосылуы қарсаңында да елшіліке жіберілген. Қазақтың Кіші жүзінің Ресейге қосылуы қарсаңында да башқұрт тархандары елшілік қызметке жүрген.

Әбілқайыр хан Уфа қаласына бригадир Бутурлинге, башқұрт тарханы Алдардың бастауымен қазақ елшілері – Құлұмбет Құлтаев пен Сейітқұл Құйданқұловты жібереді. Кіші жүздің Ресейге қосылуы туралы өтінішімен елшілер Уфаға 1730 жылдың маусым айында барады. Бутурлин оларды Петерборға жібереді. Елшілер 1731 жылдың басында Петерборға Әбілқайыр ханның хатын жеткізеді. Елшілермен бірге 1731 жылдың май айында шет елдер іс коллегиясының аудармашысы татар А.И.Тевкелевке қазақтардан «бодан болуға» ант алғызу, Әбілқайыр ханға татар тілінде хат түсірту және аманат алу, башқұрттар сияқты жасақ салығын төлеуге міндеттеу тапсырмасы беріліп, бір топ адамдарымен елшілікке аттандырды. Елшілер құрамында екі геодозист жер бұдырын зерттеушілер – Алекс Писарев пен Михаил Зиновьев, бірнеше Уфа дворяндары мен казактарын бастап, башқұрт тархандары Алдар Есенгелдин мен Таймас Шаимовтар барды.

Бүгінгі таңда тарихшы ғалымдар Әбілқайыр ханның татар тілінде хатқа түсірілген Ресей патшасына жазылған хаттың аудармасының түп нұсқадағы мазмұны мен орысша аудармасының әдейі бұрмаланған түрде берілгенін дәлелдеп отыр.

1730 жылы Әбілқайыр ханның тарихи хатының түпнұсқасы ғылыми айналысқа 2001 жылдан бастап енді. Ол тарихи хатта бодандық туралы немесе Ресейге қосылу туралы ештеңе де жоқ. Хатта отаршылдық пиғыл жоқ, саясаттандырылған сөздермен мағыналық аудармасы өзгертіліп аудармада әдейі бұрмаланып берілгені белгілі болды.

Орыс тарихнамасында Кіші жүз бен Орта жүздің Ресейге бодан болуының үш негізгі себептері ерекшеленеді: бірінші, сыртқы саяси себеп (қазақтардың қауіпсіздігіне төнген қауіп-қатер); екінші, ішкі саясаттағы келіспеушілік (өзара қақтығыстар); үшінші, Әбілқайыр ханның жеке мүддесі.

Бұл мәселелер бойынша тарихшылар еңбектерінде сараланып, ақтаңдақтары ашылды десе болғандай. Қазақ хандығы Ресейге қосылғанға дейін, қуатты жауынгер заманына лайықты көшпенділер ішіндегі мықты мемлекеттердің бірі болды. Сондықтан Ресейге өздерімен тең қарым-қатынаста болатын одақтас ел керек емес еді. Ресейге патша өкіметіне бағынышты, тәуелді болатын, қазақ елі керек болатын. Сондықтан Ресей патшалығын жан-жақтан жау анталап қыспаққа алған тұсындағы әлсірей бастаған қазақ даласына назар аударды. ХVІІІ ғасырдың 30 жылдарына дейін де Қазақ хандығы Ресей патшалығын әскери одақтасы санатында көргісі келсе, Ресей Қазақ хандығын тәуелді отар елдерінің қатарында көргісі келген еді.

ХVІІІ ғасырдың І жартысындағы қалыптасқан геосаяси жағдайға байланысты Батыр сұлтан иелігіндегі қазақтарға қауіп Хиуадан, Әбілқайыр хандығы үшін қауіп-орыс империясынан, ал Орта жүзге Жоңғар мемлекеті тарапынан төнгенде ел басыларына ауыз бірлік жетіспеді. Әрқайсысы өздеріне төнген қауіпті сейілтуге күш салуды көздеді. «Бодан болудың жолын ғана қарастырды» деген ойдан қашық болуымыз керектігін, ал сол кезде ел билеген елбасылары қазақ елдігінің сақталып қалуына септігі тиетін одақтас табу мәселесінде түрліше көзқараста болғандығын ғана көрсетті. Таңдаудың өзі дұрыс болғанда да отаршылдық пиғылды көздеген Ресей патшалығы сияқтылар өз мүдделеріне икемдеуге бейім тұрғанын естен шығармау керектігін алға тартқан Арынғазытанушы Ұ.Ахметованың пікірі орынды.

Қазақтың Кіші жүзінің Ресейге қосылуы туралы мәселеде Әбілқайыр ханды жақтаушы тархан, би-батырлар болды. Олар Тама Есет Көкіұлы, Арғын Жәнібек Қошқарұлы, Табын Бөкенбай Қарабатырұлы, Құдайназар т.б. Сұлтан Батыр, қожа-сұлтандар бастаған топ Әбілқайыр ханның Ресейге қосылуы туралы шешіміне қарсы болып, бір жаққа шықты. Екі жақ бір-бірімен айтысып, тартысып ел бірлігіне нұқсан келген тұста Тама Есет Көкіұлының қарсы топқа берген жауабы кезінде Ресейге иек артқысы келген топтарды айыптаған. Оның ішінде Есет тарханды да кінәлаған. Оларға Есет тарханның қайырған жауабы:

...Қытайдың шабынып тұр Жоңғарлары

Есіл дерті қазақтың жер мен малы,-

немесе:

...Орыстың қаруы бар Қытай келмес

Көп халық қарусызға теңдік бермес

Орыстың қаруымен біз қорғансақ

Елдің де, молданың да оты сөнбес... – деп, жауап қайырған.

Есет Көкіұлының Кіші жүздің Ресейге қосылуындағы Әбілқайыр ханды қолдауының саяси себептері Тама Есеттің Ресеймен әскери одақтас болып, Ресейден от қару алып, жоңғарлардан қорғануды ойлағаны халық жадында сақталған жыр жолдарынан да анық көрінеді.

Ол кездегі уақыт талабына сай сыртқы саяси жағдайға байланысты дербес тәуелсіз болуды қалағанымен, елдің міндеттілікке айналып бара жатқандығын сездіруі деп ұққан дұрыс. XVIII ғасырда қуаты артқан патшалы Ресейдің өзі көрші елдер ықпалдастығымен өзінің тұрақты мүддесін жүзеге асыруға нағыз боданы етуге күш салды.

2007 жылы Уфа қаласында басылып шыққан Башқұртстан Республикасы тарихи-мәдени энциклопедиялық атлас кітабында Кіші жүз 1730 жылы, Орта жүз 1740 жылдан бастап Ресей боданына айналды деп көрсетеді.

Қазақстанның Ресейге қосылуы мәселесіне қатысты Қазақ хандығының Орыс патшалығына протектораттық бағыныштылығы хақында, тарихшы ғалым В.Я.Басин: «Кіші және Орта жүз «бодандықты» қабылдап ант бергенімен, қазақ хандығы, шын мәнінде, Ресей протектораты болмады», – деп тұжырым жасайды. Біріншіден, Қазақстанда XVIII ғасырдағы саяси жағдай басқаша болды, XIX ғасырда батыс пен шығыстағы бәсекелестеріндей үнемі саяси қақтығыстар аймағына айналмаған болатын.

Екіншіден, қазақтың Кіші және Орта жүзін Ресей толық тәуелді етіп, бағындыра алмады. Сондықтан, қазақ қоғамында ерекше құқыққа ие болатын отаршылдық мұраттарына жету үшін тархандық институтты пайдалануды көздеді. Жалпы алғанда, автор пікірінше, протектораттыққа қатысты белгілер болды. Дегенмен, «шын классикалық мәніндегі протектораты болды деп санауға болмайды»– деген пікірі ойымызды қуаттайды.

«Мәдени мұра» бағдарламасы аясында басылымнан шыққан, Орыс деректеріндегі Қазақстан тарихы жинағында, «Абылай сұлтан майор К.Миллер бастаған орыс елшілігінің нәтижесінде Жоңғар тұтқынынан босатылды» деп көрсетілді [26, с. 300].

Ж.Қасымбаев], М.Мағауин зерттеулері К.Миллер елшілігінен еш нәтиже шықпағандығы жайлы деректі мәліметтер береді. Бұл авторлар пікірін соңғы шыққан зерттеулер де қуаттап отыр. Мәселен, Ә.Мұқтар зерттеуі Карл Миллерге берілген нұсқауда Абылай сұлтанды босату орыс әкімшілігі үшін басты мәселе болмағандығын дәлелдейді.

Міне, осындай мәліметтер топтамасынан кейін біздер Абылай сұлтанның тұтқыннан босауына орыс елшісі майор Миллердің қатысы жоқ деген бағытты ұстана отырып, бұл мәселеге өз пікірімізді деректерді талдау арқылы жеткіземіз.

Тарихи еңбектерде жоңғар тұтқынынан Абылай сұлтанды босатудағы қазақ тархандарының рөлі жөніндегі деректер жоқтың қасында. Осы орайда, XVIII ғасырдың 40-шы жылдарынан бастау алатын қазақ қоғамындағы тархандар институтының пайда болуы мен Абылай сұлтанның қалмақ тұтқынында болу уақыт арасында бір байланыс бар. Орта жүзден тархандық Шақшақ Жәнібекке берілуінің де бір саяси астары бар. Олай дейтініміз, Абылай сұлтан болса жоңғарлардың тұтқыны. Осы кезде Ресей патша өкіметі Орта жүз қазақтарын өздерінің боданы етіп көрсету үшін тархандық атақ беріп, қазақ хандығының ішкі билік мәселесіне араласуды көздеді. Бірінші себебі, жоңғар билеушілерінің Абылай сұлтан арқылы Орта жүз қазақтарын жоңғарлармен одақтасуға көндіруі қаупін болдырмау болды. Бұл бір елшілік мақсаты дерегінде: «Елшіліктің басты мақсаты, жоңғар билеушілеріне қазақтар Ресей патша өкіметінің боданы екендігіне көздерін жеткізу»,– деп мәлімдеген. Екіншіден, жоңғар билеушілерінің қазақ ордасымен елдесу немесе одақтасу мәселесінде алдын орап кету үшін олардың қазақ хандығына қатысты саяси сенімсіздік көзқарасын қалыптастыру. Орта және Кіші орда қазақтарының Ресей боданы екенін айтып, жанталасып жоңғар билеушілерінің есіне салуы осы пікірді қуаттайды.

Профессор Ә.Қ.Мұқтар: «Әрине, өш алу мақсатында Абылайды өлім жазасына қия салу жоңғар билеушісі үшін ешқандай қиындығы жоқ екендігі түсінікті. Қаншама туысын жоқтағанымен, Қалдан Серен үлкен саясаткер болған. Жоңғария елшілері қазақтар қолында «атақты жоңғарлардың қыздары, әйелдері қалғандығын» және оларға қоса көптеген тұтқындардың бар екендігін алға тартып, қазақтардың жиі-жиі шабуылдарын тоқтату қажеттігін ұсынғанымен, түпкі мақсат – қазақ халқын Жоңғарияға бағындыру, соған мәжбүрлеу, боданы ету сияқты жоспарларын бүркемелей білді. Қалдан Серен Абылай сұлтан арқылы қазақтың хандары мен би-батырларын да бағындырмақшы болды. Әбілқайыр ханның 1740 жылы күзде Құтылымбет батырды Жоңғар әскерінің оңтүстік бағытының басшысы Сары Манджаға жіберіп, Жоңғарлар Түркістан мен Ташкентті қайтарса, ұлы Айшуақты аманатқа беретіндігін хабарлағандығын еске алды. Оны Қошке нойан Әбілқайыр ханға келген тұста 1742 жылы 10 қаңтарда поручик Д.Гладышевке ескерткен. Қошке нойанның айтуынша Ұлы жүздің 8 жылдан бері Жоңғарияға аманат беретіндігін, 1741 жылдың күзінде Әбілмәмбет хан, Барақ сұлтан, Жәнібек батырдың Қалдан-Серенге елші жібергенін айтып өтеді. Аталған кезеңде Ұлы, Орта, Кіші жүз басшылары үнемі өзара кеңестер өткізіп, ақылдасып, жоңғар билеушісімен келіссөздер жасауды шешкен. Әбілқайыр ханның айтуынша, 1741 жылы Әбілмәмбет хан мен Барақ сұлтан өзімен "Ресей бағытын" ақылдасса, көп ұзамай 1742 жылы көктемде Әбілмәмбет, Күшік, Барақ, Есет, Жәнібек, Алтабай, Терек, Жапақ, Төле батыр т.б. бірігіп, төменгі қалмақтар билеушісі Будансюк зайсанымен келісімге келіп, соғысты тоқтатады». Осыдан кейін жоңғарлардың Арғын Малайсарыдан бастап тархан атағын беруі қазақ қоғамына тархандар институтын енгізу арқылы саяси қарым-қатынас жасаудың жаңа бір кезеңі басталады. Байланыс жасаудың жаңа кезеңі жоңғар билеушілерінің қазақ елімен ендігі жерде елдесуге, одақтасуға бет бұрған сипаттағы саясатарының бастамасы болатын.

Қазақ қоғамындағы дәстүрлі хандық биліктің нығаюына күш-жігерін жұмсаған Жәнібек батыр жоңғарларға аманатқа ұлын беруден бас тартқан тархан Ресей бағытын ұстанып, қалмақ-жоңғар қатынасында қазақ елдігін сақтауды ұтымды пайдалана білді.

Бір кездері төменгі қалмақтар билеушісі Будансюк зайсанымен келісімге келіп, соғысты тоқтатқан батырлардың бірі – Есет тархан Абылай сұлтаннан бұрын жеті жыл қалмақ тұтқынында болған. Есет тарханды да тұтқыннан аман-есен босатқан болатын. Мұнан біз бір кездері тұтқынға алынған белгілі батыр-сұлтандар арқылы жоңғар-қалмақ билеушілері мемлекеттік саяси мәні бар мәселелерді шешуде тұтқындағы танымал батыр, би, сұлтандар арқылы келіссөздерге қол жеткізу амалдарын жасайтын саясат бұрыннан болғанын дәлелдейді. Тұтқындағы беделді тұлғалар арқылы саяси мәселелерді, сыртқы ымыраластық мәселелерін шешуге пайдаланса, аманат инстиуты арқылы да саяси мәселеде үстемдікке ие болу тәсілдерін жасаған. ХVІІІ ғасырдың 40-шы жылдары тархандық атақ беру арқылы саяси мәселедегі ымыраластықтың жаңа бір түрін енгізуге мүдделі болғандығынан тархандар институтын қайта жаңғыртқан ел билеушілерінің отаршылдық мүдделерінен туындаған. Жау қолындағы батырдың тұтқыннан босатылуы, батырмен бейбіт келісім-шарт жасалуы, біріншіден; өзінің үстемдігін мойындата білсе, екіншіден; тұтқынға алу арқылы белгілі саяси келісім мен бітімге қол жеткізудің жолы болды.

Олай дейтініміз, қазақтың беделді, белгілі батырларына жоңғар билеушілерінің және Ресей патша үкіметінің жаңа тархандық институтын енгізіп, пайдаланулары ойымызды қуаттай түседі.

1742 жылы майор Миллер Абылай сұлтанды тұтқыннан босатуға қол жеткізіп, Ресей қазақтарды өздерінің «боданы» ретінде қорғайтындарын айтса, сенат 1742 жылдың 2 мамырында «қазақтарды қорғайтыны туралы және Жоңғар шапқыншылығының қаупін болдырмау» сияқты сылтаумен бекіністік қорғаныстарды күшейтуге жарлық береді. Осы уақытта Ресей өкіметі Жәнібек Қошқарұлына тархандық атақ беріп, Ресей бағытына тартуды көздеді. Міне, осылайша Абылай сұлтаның тұтқындағы кезінде саяси аренаға қазақтың алғашқы тархандарының пайда болуымен қатар қазақ тархандар институты қайта жаңғырды.