Ядролық қару және Қазақстанның қауіпсіздігі

«Өте ірі ядролық державалардың мұрагері болып бірнеше бұрынғы кеңес мемлекеттері қалды, бұл дүниежүзілік қауымдастықта кәдімгідей тынышсыздық туғызды. Дүниежүзіне айқында жылдам жауап қажет болды: «ядролық штабта» жаңа мүшелер пайда болда ма? Бұрынғы кеңес одағы кеңістігінде тағы бір ядролық держава de facto болып қалған, біздің мемлекетімізге өте маңызды таңдау жасау қажет болды».¹

ССРО-ның тарауы тәуелсіздік алған мемлекеттер алдына атомдық қару мен құралдардың гиганттық арсеналын және бірқатар бұрынғы кеңестік республикалар территориясында орналасқан олардың бөлімдерінің проблемасын қалдырды.

«Биполярлық қарсы тұрудың аяқталуымен байланысты дүниежүзіндегі жағдай айқындалмаған және анықталмаған күйде қалды. Бұрынғы жаулар мен қарсыластар қазірдеде солай қалуда ма? Бұрынғы үлкен және кіші “ағалар” мен “інілер”, әліде қанаты қатпаған жас мемлекеттің болуына қауіп төндіретін өліспей беріспес жауларға айналмай ма? Орта мерзімді және ұзақ мерзімді келешекте бұрынғы кеңестік мемлекеттер арасында өзара территориялық кінәраттардың тізбекті реакциясы пайда болмаспа екен? Ақырында, Қазақстанмен екі өте қуатты ядролық мемлекет шекаралас орналасқан, олардың әрқайсысы Орталық Азияда көптеген ғасырға кеткен тарихы бар мемлекеттер...»¹

Қазақстан тек қана стратегиялық ядролық қарудың және оны жеткізу құралдарының орналасқан жері емес. Біздің территориямызда орналасқан өзінің қуаты бойынша қорқынышты әскери-техникалық потенциал тұтастай реттелген индустрия еді, бір сөзбен айтқанда «мемлекет ішіндегі мемлекет». ССРО-ның таралуымен Қазақстан толық әскери ядролық циклді жүзеге асыруға барлық қажетті базаны алып қалды деп айтуға болады: сынауды, ядролық қаруды жаңғыртуды және өндіруді.

«1991 жылдың басындағы жағдай бойынша, Қазақстан территориясында жаппай жою қаруларының өте үлкен арсеналы жайғасты, оның құрамы ауыр бомбалауға арналған ядролық зарядтар мен континенттер аралық балластикалық ракеталарға арналған 1216 ядролық боеголовокадан тұрды. Қазақстан территориясындағы ядролық стратегиялық күштердің кешені, барлық мүмкіншілікті және ең соңғы технологиялық, жаппай жою құралдары мен ядролық зарядтарды жеткізулерден тұрды. Елдің әрбір шетінде бір-бірінен бірнеше қашықтықтарға орналасқан бөлінетін ядролық боеголовкалармен қамтамасыздандырылған стратегиялық көп мақсатты бомбалағыштардың авиациялық базасы мен континент аралық баллистикалық ракеталардың шахталық қосу қондырғылары орнатылған еді »².

Қазақстанның ядроляқ саясатында үш кезеңді бөлуге болады: 1989-1991 жылдар – бұл кезең күшті ядроға қарсы көңіл күйлермен сипатталады, Семейдегі сынақты тоқтатумен күрес және Қазақстанды ядросыз аймаққа айналдыру (Тәуелсіздік туралы декларация, 1990), ядролық полигонның жабылуы (тамыз 1991 ж.).

Екінші этап 1991 жылдың аяғынан басталып 1993 жылдың желтоқсан айына дейін жалғасты. Ол кезге Қазақстандағы билік басындағылардың “Ресейдің ядролық шатырының астында қалу, қауіпсіздіктің жеткілікті кепілдігінсіз ядролық қарудан айрылғысы келмеуі және ең болмағанда кеңестік ядролық мұрадан дивиденттерді максимал қолдану – экономикалық және саясаттық – тенденциясы мен оны бірқатар бақылауға” ұмтылуымен сипатталады.

«Ядролық қаруды сақтауды жақтаушылардың басты аргументі – біраз бұрын ғана тәуелсіздік алған Қазақстанның өзінің егемендігін сақтауда қандай-да бір кепілдігі болуы керек. Осыған байланысты, ядролық қарулы болу, олардың ойынша, біздің жас республикамызды кез-келген жаудан қорғау құралы қызметін атқарар еді...»¹

Дегенмен ядролық қарулы болуыдан алынатын пайда, ол көрініс, тұман, егер ядролық қарудан Қазақстанның шеккен зардабын еске алар болсақ. «Біздің еліміздегідей, жер шарының бірде бір нүктесінде ядролық сынақтардың апокалипсистік салдарынан зардап шеккен жоқ. Біз өзіміздің халқымыз бен жерімізді ядролық жарылыстармен жоюға моралдық құқықты емеспіз...

Мәселе тек қана ядролық арсеналды өзінде қалдырудан Қазақстанның гиганттық масштабта материалдық шығындалатынында емес, сонымен қатар Орталық Азия регионы үшінде, ғалами қауіпсіздіктің барлық жүйесі үшінде конструктивті геосаясаттық салдардыда болады».²

Қазақстанның ядролық саясатындағы үшінші этап ДНЯО бекітуден кейін қазақстан парламентімен 1993 жылдың желтоқсанында жүргізіліп 1995 жылды мамырында аяқталды. ³ Бұл кезең АҚШ пен Қазақстан Республикасының СНВ – 1 шарты бойынша міндеттемелерге сәкес МБР СС-18 және шахталық қосу қондырғыларын жою бойынша ынтымақтастықпен сипатталады.

1991 жылы 21 желтоқсанда Алматыда өткен ТМД мемлекеттерінің кездесуінде Келісім қорытындыланды, онда Ресей, Украина, Қазақстан және Беларусь өздерінің территорияларындағы ядролық стратегиялық потенциалға қатысты белгілі бір міндеттемелерді өздеріне алды.

Маңызды уақиғалардың бірі Қазақстанның Лиссабонның 1992 жылғы 23 мамырындағы хаттамасына қосылуы болды, оның шешіміне сәйкес Қазақстан мейлінше қысқа мерзімдер ішінде ДНЯО-ға ядросыз мемлекет ретінде қосылуына міндеттеме алды.

Бұл жағдайда Қазақстан саясаты барынша мүлтіксіз көрінді: республика кеңестік ядролық қарудан құтылуға тырысты, өзінің ДНЯО-ға қосылғысы келетінін және өзінің ядролық Инфрақұрылымын МАГАТЭ бақылауына қоятыны туралы жариялады. Дегенмен осымен паралель уақыт озған сайын Қазақстанның бұрынғы ССРО-ның стратегиялық қорғану жүйесінен шығуға дайын еместігі туралы пікірлер айтылып жатты. Сынамалық маневр ретінде Қазақстан мен Украинаның, олар кеңестік ядролық шатыр астынан кеткеннен соң, өзінің қауіпсіздіктеріне АҚШ-тан кепілдік талап етуін бағалауға болады. Ары қарай мәселелер келесідей қойылды: Қазақстан ядросыз мемлекет ретінде өзінің қауіпсіздігіне Ресейден, АҚШ-тан, ҚХР-нан, Ұлыбританиядан және Франциядан кепілдік алуы керек.

«Егер кейбір державалар өзінің сыртқы ядролық саясатын тағыда бір атомды державаның пайда болуымен күрделендіргісі келмесе, онда олар ядросыздық статусының пайдасына сәйкес аргументтерді бізге беруі керек. Жәнеде, ең бастысы, ядролық қауіпсіздік бойынша, осы аргументтерді ресми кепілдікті берумен бекіту.

Ақырында, біздің республикамыздың қауіпсіздігін сыртқы ядролық қатерден және атомдық потенциалы бар мемлекеттер жағынан әскери сипаттағы қатерден іс жүзінде қамтамасыз ететін, ядролық державалардың кепілдігін біз алдық...»¹.

Қазақстанның дипломатиялық оңтайлануы 1992 жылдың мамыры мен маусым айларында енді жоғары деңгейлерде бұрынғы беталысын жалғастырды. Н.Назарбаев Вашингтонға ресми сапары кезінде Қазақстанның өзінің міндеттерін орындауға дайын екендігі туралы тағыда өзінің мақұлдауын жеткізді, дегенмен осының артынша Мәскеуде Ресей мен Қазақстан президенттері ядролық – стратегиялық салада ынтымақтастықты жалғастыру туралы шарттасты, ал баллистикалық ракеталардың болуы Қазақстандағы кеңестік базаларды Ресейдің “жалға алуы” ретінде көрсетілді.

Одан ары қарай бұл мәселедегі Қазақстанның жайғасымы Назарбаевпен келесідей түрде тұжырымдалды: «Қазақстан өз еркінен тыс ядролық мемлекет болды, оның келісімін бұл туралы ешкім сұраған жоқ. Қазіргі кезеңде ол ядролық қарудан еркін мемлекет болуға дайын. СНВ – 1 бойынша Шартпен қарастырылған қысқартуда, жеті жылдың ішінде, Қазақстан ТМД-ның біріккен қарулы күштерінің мүшесі болып қалуда және осыдан шығатын барлық нәтижелермен қоса...»²

Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құрған республикалар 1991 жылдың 21 желтоқсанында қол қойылған, Алматы декларациясында келесідей жазу қалдырды: «Халықаралық стратегиялық тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету ісінде әскери – стратегиялық күштерді біріктіріп басқару және ядролық қаруды бірдей бақылау сақталып қалады; қатысушы жақтар ядросыз және бейтарап мемлекет статусына жетудегі бір бірінің ұмтылысын силайды».³

Территорияларына ядролық қарулар орналасқан Беларусь Республикасына, Қазақстан Республикасына, Ресей Федерациясына және Украинаға қатысты Алматыда қол қойылған ядролық қаруға қатысты біріккен шаралар туралы Келісімде және одан кейін қабылданған құжаттарда ядролық саясатты бірігіп әзірлеу туралы, бірдей бақылау және ядролық қарудан улану туралы келісімдерге қол жетті, ядролық қарулар мен ядролық технологияларды таратпау туралы, СНВ – 1 туралы Шартты жүзеге асыру және бекіту туралы міндеттемелер кірді.

Батыстық және әсіресе америкалық талдаушылар және тарату саласындағы мамандар осы аядағы Қазақстанның саясаттағы қадамдарын өте ұқыпты бақылап отырды. «РЭНД Корпорейшн ядролық қару тағдырымен міндеттелген, қазақстандық саясатқа болжау жасады, және үш ықтималды сценарияға модельдеді, олар арқылы осы проблеманы шешу мүмкіндігі туады. Ол Құрама Штаттарға келетін қатердің деңгейін анықтау арқылы шықты және әрбір жағдайда осы проблеманы шешудің үш нұсқасы мүмкіндікті екені белгіленді. Бірінші, АҚШ-тың беталысына толығымен сәйкес, СНВ – 1 және СНВ – 2 бойынша Шартқа сөзсіз сәйкестік қарастырылады – республика территориясынан барлық ядролық қарудың алып кетілуі мен оның жойылуы. Екінші нұсқа, ССРО тарағаннан кейін түзілген, айқын емес жағдайды көрсетеді және Ресей мен Қазақстан жағынан стратегиялық арсеналды бірігіп басқару мен бақылауды қарастырады. Үшінші жол – Қазақстан территориясында стратегиялық ядролық қарудың сақталуы, бірақ ресейлік әскери базаның статусымен және Мәскеудің толық бақылауымен... »¹

Қазақстанға келетін болсақ, оның территориясынан кеңестік стратегиялық потенциалдың жоғалуы жас мемлекетті Орталық Азияда өтіп жатқан алапат процестердің алдына қорғаныссыз қалдырды: біреулерінің экономикалық және әскери күштерін күшейту және олардың тұрақсыздануы, бұрынғы шекаралық тайталастардың, сепаратистік қозғалыстардың жандануы, ұлттық тоғысу және діни соғыстардың қатері. Континент аралық баллистикалық ракеталар (МБР) бөлінетін басты бөлікті (Қазақстандағы СС-18) сияқты қарулардың тұрақтанатын түрлерін жою енді геосаясаттық тұрғыдан ары қарай тұрақсызданудың дамуының региондағы жағдайын туғызды. Бұл шешім ССРО-ның тұсындағы кезеңде құрылған Азиядағы Ресейдің қорғанысының барлық жүйесінің бұзылуымен жүретін, оның қауіпсіздігін қозғады.

Қазақстанның қауіпсіздігін іздеуде кейбір эксперттер келесідей қорытындыларға келді: «Қазақстан өзінің солтүстіктегі көршісімен тығыз әскери-саясаттық одақ құруға және Қазақстан территориясында 1987-1993 жылдардағы кеңестік-америкалық келісімдерге түспейтін ядролық қарудың кластарын орналастыруды қарастыратын стратегиялық альянсты құруға ұмтылады. Бұл моноблокты МБР-дің жаңа класы болуы мүмкін, ол МБР – дің РГЧ ретінде тұрақсыздандырады, бірақ жанданатын факторды көрсетеді. Әрине сөзсіз, Қазақстан ядросыз мемлекет болып қалар еді, ал бұл ракеталарды бақылауға және меншіктік құқығы, стратегиялық жағдайы жақсаратын және саясаттық салмағы артатын, Ресейдікі болып қалар еді.

Сонымен, Қазақстан өзінің территориясында шетелдік әскери ресейлік базалардың болуының арқасында өзінің қауіпсіздігін қайтадан қамтамасыздандыратын еді, жәнеде толығымен өз бетінше саясатты жүргізе алар еді, оның ішінде халықаралық келісімнің толық құқықты субъектісі және таратпау туралы Шарттың қатысушысы ретінде ядролық энергияны қолдану саласында».¹

Қазақстанға келетін болсақ, оның ядролық мәселелерде алатын орыны 1993 жылы нақты көрініске ие бола бастады. Жаз айларының аяғында Алматыда “Невада – Семей” қозғалысымен ұйымдастырылған ядроға қарсы конгресс өтті. Соңғы конгресс алдыңғылардан ерекшелігі: оның негізгі қоятын талабы - Синьцзяндағы (Шығыс Түркістан) Лобнор ядролық полигонды жабу туралы – ҚХР мен Қазақстан Республикасы арасындағы дипломатиялық және үкімет аралық қатынастарда өзінің орынын тапты. Қазақстан жетекшілері ядролық сынақтарды тоқтату туралы және Қытайдың мораторияға қосылуы туралы мәселелерді бірнеше рет көтерді.

Қазанның бірінші күндерінде МАГАТЭ Венадағы штаб-пәтерінде Қазақстан осы ұйымға қабылданды. Бұл, таяу келешекте Қазақстанның бүкіл ядролық объектілері МАГАТЭ-нің кепілдігіне кіретінін көрсетеді, яғни атомдық агенттік жағынан есептеу, ақпараттану және бақылану ережелерімен қамтылады.

Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі ДНЯО-ны бекітті. Соған байланысты, Қазақстанның ядросыздық статусы жағындағы үлесі ядролық қаруды таратпау туралы және ДНЯО-ға ядросыз мемлекет ретінде қосылу туралы Шарттың шешуші бекітілуін бастан өткізді.

«Ядролық қаруды таратпау туралы Шарттың мүшесі болу – бұл, біздің ядролық қарусыздық келешегіне жасаған ең маңызды қадамымыз болды. ДНЯО қазір ширек ғасыр халықаралық құқықтың нормасы және жалпылай қарусыздану мен таратпау процесіндегі ұжымдық күштің беделді пішіні болып табылады. Сондықтан ядросыз держава құқығында таратпау туралы Шартқа кіру біздің ядросыз статусымыздың заңдық мақұлдануы болды...»²

Ядролық қарусыздану процесі 1995 жылдың сәуір айында, Ресей Федерациясына ең соңғы боеголовка әкетілгеннен соң аяқталды. Осы жылы 31ядролық заряд, Семей полигонының шахтасында кеңестік дәуірден бері жайғасқан, химиялық әдіспен жойылды. Қазақстан азаматтарына өзінің арнайы үндеуінде президент Н. Назарбаев бұл актті «Қазақстанның ядролық өмірбаянындағы соңғы нүкте»³ деп атады.

Бұл акт Қазақстан тарихындағы тұтас дәуірдің астын сызды, ол оның жерінде ядролық сынақтардың жүргізілген уақыты, стратегиялық ядролық қарудың орналасуы және ССРО – ның атомдық өнеркәсібі үшін шикізаттың тасымалдануы еді.

«Ядролық қаруды таратпау режимін бекітуге барынша ықпал ету мақсатында, одан бас тарту шарты ретінде Қазақстан екі шарттық талапты алға қойды: ядролы державалар жағынан өзі үшін қауіпсіздік кепілдігімен қамтамасыздану және СНВ – 1 шартына қатысу. Осыған байланысты Қазақстан регионда және тұтасымен дүниежүзінде ядролық қаруды таратпаудың «ошақтарының» бірі ретінде статусты өзінде қалдыру тілегін білдірді. CНВ – 1 стратегиялық басып алу қарулары туралы Шарттың тең құқықты жақтарының бірі ретінде 1992 жылдың мамыр айында біздің еліміз Лиссабон хаттамасының қатысушы – елдері арасынан бірінші болып ядросыз мемлекет статусымен және ядролық қаруды таратпау туралы Шартқа қосылды».¹

Ядролық проблеманың ішкі саясаттық жағы әртүрлі партиялар мен қозғалыстардың күрестерімен тығыз байланысты, бірақ, қазақстандық саясатты шолушының бірі тауып айтқандай, «әрбір партия әртүрлі ойлайды, бірақ барлығыда бейбітшілікті қолдайды және барлығыда ядролық жарылысқа қарсы». Барлық саяси ұйымдар ядролық қаруды сынықтан өткізуге үзілді – кесілді қарсы шығуда, халықаралық ядроға қарсы қозғалыстың белсенді мүшелігіне өтуде, дегенмен Қазақстандық партиялар мен саяси ұйымдардың ядролық қаруды бөлшектеу механизміне, оларды жою тәртібіне, ядролық қаруды бақылау мен ядролық боеголовкалардан алынатын байытылған уранның құнынан республикаға төленетін өтемақыға көзқарастары әртүрлі.

Барлық партиялар мен қозғалыстар Қазақстанның Жоғарғы Кеңесімен бекітілген 1993 жылдың 13 желтоқсанындағы ядролық қаруды таратпау туралы Шартты қолдады және «Невада» қозғалысының мақсатын – ядролық қаруды таратпау және оны бүкіл планетадан толық жою – бөлісті.

1995 жылдан соң Қазақстанның ядролық саясаты сапалы трансформацияны басынан өткізді: пассивтік даму фазасынан, Қазақстанға}· ядролық проблемалар бойынша саясаттық шешімдер сырттан зорлап міндеттелетін, ол өзінің бағытын белсенді жүргізу және барлық басты проблемалар бойынша өзінің жайғасымын қалыптастыру стадиясына өтті, бірінші кезекте – ядролық қаруды таратпау туралы Шарттың тағдырына. Қазақстанның өзінің жеке жайғасымын белсендірілдіру үшін 1993 жылдың желтоқсанындағы ДНЯО бекіту үлкен маңызға ие болды, ол республиканың барлық ядролық проблемалар бойынша өзінің саяси бағытын жүргізуге заңды негіз берді. Бұл сыртқы- және ішкі саясаттық мәселелерден өзге ядролық проблематиканың әскериде, экономикалықта және экологиялықта аспектілерін қарастырды.

Батыспен кеңескеннен соң Қазақстан 1995 жылдың сәуірінде ДНЯО-ны мерзімсіз ұзартуды толық қолдайтыны туралы жариялады. 1995 жылдың сәуір – мамыр айларында Нью – Йорктағы шолу референциясы барысында Қазақстан Республикасы оның мерзімсіз ұзартылуына дауыс берді. Осылай, Қазақстанның бұл актісі ядролық таратпау жолындағы логикалық қадам болды, бұл жолға республика өзінің халықаралық аренаға шығуынан соң тұрды.

«Ядролық державалардың басшаларымен ұзақ жеке кеңестер алғаннан соң және келіссөздер жүргізгеннен соң, біз Қазақстан Республикасының ядролық қауіпсіздігін қамтамасыз ететін ұжымдық меморандумға қол қойдық, ол меморандумға өте ірі ядролық державалар – Ресей, Құрама Штаттар және Ұлыбритания қол қойды...»¹

1994 жылдың 28 наурызында Ресеймен екіарадағы шартқа қол қойылды, ол шарт бойынша Қазақстан территориясындағы барлық стратегиялық басып алу қарулары Ресей Федерациясына берілді. Осы кезеңнен бастап ядролық қаруды сақтау, бөлшектеу және әкетудің барлық жауапкершілігі мен міндеті Ресейге жүктелді. Осылай, ядролық қаруды бөлшектеу, МБР мен оның жабдықтарын жою процесінде төрт жақ қатысты: Қазақстан, АҚШ, Ресей және Жапония.

«1994 жылғы желтоқсандағы Будапешт саммитінде ОБСЕ АҚШ, Ресей, Ұлыбритания және Қазақстан Меморандумға қол қойды, онда ядроға қарсы мемлекет статусына байланысты, осы ретте ДНЯО-ға қосылған, біздің елімізге қауіпсіздік кепілдігі берілді, осындай кепілдіктерді Қазақстанға басқа ядролық державаларда берді – Қытаймен және Франциямен. Осыған байланысты халықаралық қауіпсіздіктің баршаға ортақ принциптеріне өз үлесін қоса отырып, Қазақстан жетекшілері республикаға өзінің сыртқы саясаттық потенциалын жүзеге асырудағы тиімді бастама беталысын қамтамасыз етті».²

Сонымен, Қазақстан бейбітшілік сүйгіш сыртқы саясаттың принциптерін қатаң ұстануға өзінің дайындығын мақұлдады, қалыптасқан дүниежүзілік тәртіптің және халықаралық қауіпсіздік проблемаларына келу жауапкершіліктерінің болмысына түсінушілік танытты. Президент Н.Ә. Назарбаев жалғыз сенімді шешім қабылдады – ол ядролық қарудан бас тарту, бұл біздің елімізге тілектестік қатынасты, халықаралық танылуды, қауіпсіздіктің кепілдігін және келешектегі саясаттық сенімнің үлкен несиесін қамтамасыз етті.

«Ядролық қаруды сақтай отырып, тек қана беделге көңіл аударсақ, біз бірден дүниежүзінің стратегиялық державаларының бестігіне кіретін едік және басымдылығымызды көрсетіп, уақыт өткен сайын өзіміздің өлімдік атомдық арсеналымызды таныту үшін тағдырларды шешушілерге айналар едік.

Бірақ бізді ешқандайда ішкі және сыртқы жағдайлар осындай «ядролық» жолмен жүруге мәжбүр ете алмайды. Ал қазір, арада он жылдай уақыт өткен кезде, мен өзіміздің сол тарихи маңызды шешімімізді дұрыс қабылдағанымызға көз жеткіземін...»³


II тарау. Орталық-азия регионында Қазақстан қауіпсіздігін қамтамасыздандыру проблемалары.
2.1. Интеграциялық процесс Орталық Азиядағы қауіпсіздікті қамтамасыздандырудыњ негізгі факторы ретінде.
«Орталық Азиядағы қазіргі жағдай келесідей: ХХІ ғасырға келген регионалдық дамудыњ әскери-талдамалы, экономикалық, экологиялық және басқа сұрақтары біртіндеп ғалами сипаттар мен масштабтарға ие болуда.

Дүниежүзілік процестерде Орталық Азияныњ мањызыныњ артуы, регионныњ бүгінгі күнде геосаясаттық кењістікпен өзініњ мәнділігі бойынша, айрықша мањызды, ғалами проблемалардыњ түйіні болғанын куәлендіреді...»¹

Орталық Азиядағы регионалдық қауіпсіздіктіњ проблемалары Қазақстан Республикасыныњ сыртқы саясатындағы басымдылықты бағытты алады. Регионалдық қауіпсіздікті бекіту бойынша, біздіњ мемлекетіміздіњ жања және аргументтелген бастамалары «Стратегиялар-2030» - ҚР Президенті Н.А. Назарбаевтыњ барлық қазақстандықтардыњ қауіпсіздігі және жағдайыныњ жақсаруы, өркендеуі туралы баяндалған.²

Соњғы уақыттардағы, Орталық Азияныњ тәуелсіз мемлекеттері арасындағы жања өзара қатынастыњ қалыптасу процесініњ жалпы ортасында, осы регионныњ қауіпсіздігін қамтамасыздандыру сұрақтары өзініњ көкейтестілігін жоғалтқан жоқ. Жанжалдардыњ әлуетті көздері регионныњ ішінде ғана емес, сонымен қатар одан тыс жерде де бар, сондықтан, басты мәселе, кідіртпейтін шешімді талап ететін, түбірлі тәуекелдер мен шақыруларды анықтаумен қорытындыланады.

Бірқатар жетекші саясаткерлердіњ пікірі бойынша «Орталық Азиядағы қауіпсіздіктіњ негізгі қатерлері болып табылатындар, бұл су ресурстарын пайдалану проблемалары, қоршаған ортаныњ азғындаушылығы, ұлт аралық жанжалдар, есірткі бизнесі, ұйымдастырылған қылмыс, халықаралық терроризм, діни экстремизм және халық саныныњ артуы. Сонымен қатар, бүгінгі күні, келешекте Орталық Азия мемлекеттері арасындағы қарсы тұруды болдыруға қабілетті, регионалдық тәртіптегі көптеген ішкі проблемалар өзініњ шегіне жетті...»³

Орталық Азияда регионалдық қауіпсіздік жүйесін құру қажеттілігі туралы көптен бері айтылып келеді. Жәнеде мұндай құрылым, регионныњ әскери-саясаттық, әлеуметтік-экономикалық және экологиялық тұрақтылығын кепілдендіре алатын, жалпы саясаттық бағытты анықтауға, күштердіњ дүниежүзілік орталықтары арасында баланс жасауға қабілетті жүйе ретінде көрінетін. Қауіпсіздік жүйесі, объективті өзара толықтыру мен өзара тәуелділіктер негізінде жалпы мүдделерді жүзеге асыруға және жалпы қатерді болдырмауға бағытталған, біріккен әрекеттер кешенін қамтамасыз ете алады деп болжалды.

Дегенмен, жалпы орталық-азиялық интеграция процесі үшінде, регионалдық қауіпсіздік жүйесін құру үшінде бір айрықшылықты белгі сипатты – айқын бағытталудыњ болмауы. «Бұл бастамалардыњ бастамашылары мен қатысушылары ақырғы құрылым мен ұзақ мерзімдік келешекті алдын-ала анықтағысы келмеді, ал белгіленген мақсаттыњ әрбір нақты қадамы туралы ғана шарттасты. Мүмкін, мұндай тәсілдеме қозғалысты алға жылжытуды қамтамасыз ететін жалғыз әдіс болған шығар, дегенмен ол өзінде көлденењ дағдарыстардыњ пайда болу тәуекелдігін жасырады және регион елдерініњ үкіметтері өздеріне, бір кезењдерде, алған міндеттемелерінен бас тарту мүмкіндігін жасайды...»¹

¦жымдық қауіпсіздікті қамтамасыздандыру проблемалары регионныњ объективті ерекшеліктеріменде анықталады. Оныњ субъектілері өзара әлсіз байланысқан, олардыњ өзара байланысты инфрақұрылымы жоқ, өмірлік мањызды ресурстар және демографиялық диспропорциялар айналасындағы, мемлекеттердіњ қазіргі шекараларындағы шешілмеген қарама-қайшылықтар жалғасуда. Одан өзге, ортақ экономикалық бастау жоқ, елдер негізінен регионнан тыс ынтымақтастыққа бағдарланған. Олардыњ аграрлық-шикізаттық бағытталулары кооперацияға емес, ал регион ішіндегі бәсекелестікке әкеледі. Әрбір мемлекет, ењ алдымен, көбінесе әртүрлі бағытта, тағыда Орталық Азия шегінен тысқа шығатын, өзініњ ұлттық мүдделерімен қамданады. Бұл елдердіњ оқшаулануын күшейтеді және кейде оларда қауіпсіздік туралы қарама-қарсы түсінікті қалыптастырады.

1999 жылдыњ аяғында, регионалдық қауіпсіздік жүйесін қалыптастыру тәсілдемесін өзгертуді талап ететін жағдай туды. Және бұл кезде қатердіњ сипатыныњ өзгеруі анықтаушы фактор болды. Егер 1999 жылға дейін региондағы қауіпсіздік тек қана сыртқы агрессиядан қорғануды қамтамасыз ету ретінде түсінілетін болса, ал қазіргі кезде бірінші шепке терроризм қатері шықты. Тањбалы уақиға ретінде, 1999 жылы 16 ақпандағы Ташкенттегі жарылысты және сол жылғы Қырғызстандағы Баткен уақиғасын айтуға болады. Енді билік басындағы бетке ұстарлар келесідей пікірлер айтуда: ақырғы мақсатты және регионалдық қауіпсіздік жүйесін қалыптастыру негіздерін айқын тұжырымдамай өту мүмкін емес.

Халықаралық қатынастыњ биполярлық жүйесі ыдырағаннан соњ, көп полярлы әлемніњ қалыптасуын және дүниежүзілік істерде бір елдіњ немесе елдер тобыныњ басымдылығыныњ орнықтырылуын өзара жоққа шығаратын беталыстар пайда болды. Бірінші беталыс мемлекеттердіњ көп бөлігініњ экономикалық және саясаттық жайғасымын беріктендіруде, сонымен қатар халықаралық процестерді көпжақты басқару механизмініњ дамуындағы олардыњ интеграциялық бірлестіктерінде байқалады. Екіншісі, АҚШ-тыњ жетекшілігімен Батыс елдерініњ басым жағдайын жасауға негізделген, халықаралық қатынас құрылымын құруға ұмтылумен шақырылады.

Бұл дүниежүзілік қауіпсіздік жүйесіне әсер етеді. «Егер «суық соғыс» қауіпсіздік құрылымына ғаламдану әсерін тигізсе, онда оныњ аяқталуы олардыњ региондануына әкелді...»¹. Дегенмен регионалдық қауіпсіздік жүйелерінде, барлық уақытта, ғалами перспективада қатысады.

«Орталық Азия аумағында атаулы «қауіпсіздік кешені» қалыптасады — объективті бар регионалдық түзілім, онда оны құрайтын елдер, өзініњ ұлттық қауіпсіздігін бір-бірінен бөлек нақты қарастыра алмайды. Бұл кешенді ортақ қатері, мүдделері және қауіпсіздікті қамтамасыздандыру жағдайлары бар елдер құрайды... ».² Бұл кезде ескеретін нәрсе, егер регионалдық қауіпсіздік жүйесі мақсатты бағытта қалыптасатын болса, онда қауіпсіздік кешені объективті және қандайда үкіметтіњ ерігіне тәуелсіз болады.

Барлық елдерге қатер төндіретін ғаламдық пролемалардыњ дењгейіне терроризм мен экстремизмніњ таралу мәселесі, сонымен қатар осымен байланысты есірткі бизнесі мен қаруды зањсыз сату мәселелері шығады.

«Региондағы соњғы жылдардыњ уақиғалары, террор тактикасын қолданумен, этникалық жанжалмен және сепаратизммен исламныњ экстремисттік қозғалысыныњ сап түзеу процесін көрсетеді. Және ол кезде, жанжал ОА тыс жерде әрекеттенетін, белгілі бір орталықтыњ мұқият әзірлеген және құрылымдастырған жоспарлары бойынша бастапқы ошағынан басқа мемлекеттер территориясына экспортталады.

Радикалдар қатањ жайғасым алып үлгірген, мемлекеттер арасындағы ділдіњ ортақтығы мен шекаралардыњ ашықтығы, ОА қауіпсіздіктіњ нақты қатерін жасайды...»³

Шекараларды беріктендіру және зањсыз транзиттік ағындарды тоқтатумен байланысты бағытталмаған әрекеттерді, сонымен қатар халықаралық терроризм мен діни экстремизмніњ пайда болуымен күресті жүргізу бойынша (ИГА төњірегіндегі «қауіпсіздік белдігін» құру бойынша бастамалар, «Шанхайлық бестік» шаралары, СТО мен ЦАЭС мүшелері) ОА мемлекеттерініњ Күштері, азия континентініњ барлық басқа елдерімен өзара тығыз әрекеттесумен толықтандырылуы керек. Қолданудағы ынтымақтастық әлуеті әлдеде толық жүзеге асырылудан алыс, және осы қатынаста ОА елдері олардан ортақ проблемаларды шешуде масштабты қолдауды күте алады.

Осыған байланысты «региондағы үрей тудыратын әскери – саясаттық жағдай, меншікті қарулы күштерді реформалау мен нығайту бойынша шапшањ стратегиялық шешімдерді және регион мемлекеттерініњ қарулы күштерініњ өзара әрекеттесуін үйлестіру бойынша шараларды қабылдауға мәжбүр етеді. Дүниежүзіне қауіп төндіретін сыртқы және ішкі қатерлердіњ таралып кетуін болдырмау үшін, региондағы тұрақтылық пен қауіпсіздік үшін, ОА елдерініњ, әлеуметтік-экономикалық міндеттерін тиімді шешу, исламды демократиялық процеске енгізу бойынша әлуеттерініњ бірлестірілуі және әрекеттерініњ үйлестірілуі, өзара келісімдері қажетті... »¹

Дүниежүзілік қоғамдастық тәжірибесініњ куәлендіруіне сәйкес, Орталық Азия мемлекеттерініњ қауіпсіздігін қамтамасыз етудіњ мањызды факторы болып региондағы интеграциялық процестердіњ терењдеуі табылады.

ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев өзініњ Қазақстанныњ, Қырғызстанныњ, Тәжікстанныњ және ¤збекстанныњ мәдениет және ғылым қайраткерлерімен кездесуіндегі сөйлеген сөзінде былай деді: «Егер біздіњ, ұлттық мүдделердіњ келісу жүйесін құруға саясаттық жігеріміз болмаса, онда, сөзсіз, біздіњ мемлекеттеріміздіњ ұлттық мүдделері арасында жанжал туады. Біз мұны болдырмаймыз. Орталық Азия елдері басшыларыныњ мүдделерді келістіруде осындай еріктері бар».²

Орталық Азиядағы интеграциялық процестер экономика шегінен алыс шығады. Жања аспектілер пайда болады: саясаттық, құқықтық, гуманитарлық және ақпараттық. Әрине түсінікті, регионалдық дењгейде әлдеде жеткілікті бірікпеген Орталық Азия елдері, жылдам қарқында дүниежүзілік нарықта бірігуге ұмтылады. Екінші жағынан, осы этаптағы интеграциялық процеске деген регионныњ кейбір елдерініњ ерекше қатынасы, табысқа жетуге ықпал ете алмайды. Минералдық, энергетикалық ресурстардыњ барлық түрлерініњ едәуір қорыныњ және оларды игеру жопарыныњ болуы, ОА-ныњ, геосаясаттық көзқараста, мањызды региондардыњ біріне айналуға және оған дүниежүзілік ынтымақтастықтыњ әртүрлі елдері жағынан мүдделердіњ артуына алғы шарт жасайды.

Сондықтан біздіњ елдеріміздіњ экономикасыныњ өзара тәуелділігі мен өзара толықтырылуы, шаруашылықты және көліктік байланыстардыњ интегралдануы, алдағы жақындасудыњ басымдылығын және олардыњ арасындағы экономикалық, әскери-саясаттық және гуманитарлық салаларда, екіжақты ынтымақтастықтыњ терењдеуін анықтайды.

Бұл контексте регион ОА, ұлттық нарықтыњ бытыраған, қаржылық және технологиялық ресурстардыњ ұлттық экономикалардыњ тар шењберінде шектелген жағдайларында, мәнділігі бойынша, мемлекеттердіњ регионалдық интеграцияға ұмтылуыныњ баламасынсыз.

Бүгінгі күні ОА – дүниежүзініњ бірыњғай геоэкономикалық және геосаясаттық регионы, Батыс пен Шығыс арасындағы ірі «делдал», және оныњ келешегі – тек қана бірлескен дамуда.

Региондағы суды, отын – энергетикалық ресурстарды пайдалану, көлік пен коммуникацияны дамыту және т.б. мемлекет аралық шешімдерді талап етеді. «Бірыњғай энергетикалық жүйені құру регионныњ энергетикалық тәуелсіздігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді және осы арқылы оныњ қауіпсіздігін беріктендіреді. Энергетика саласындағы интеграциядан зањды алынатын, су ресурстарын бірігіп бақылау регионныњ ішкі қауіпсіздігін беріктендіруге мүмкіндік береді, өйткені көптеген жанжалдар әлуетті су ресурстарыныњ жетіспеуінен шығады. Бұл жағдайда қауіпсіздік факторы, интеграциялық процестіњ контекстінде барынша көрінеді. Ары қарай, региондағы интеграциялық процесс, экономикалық, гуманитарлық және басқа проблемаларды шеше отырып, сол арқылы Орталық Азиядағы регионалдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша сенімді және берік негіз жасай отырып, кењ саланы қамтуы және біртіндеп терењдеуі керек...»¹

Орталық Азиядағы регионалдық қауіпсіздік жүйесініњ қалыптасуыныњ негізгі факторы болып Ауғанстандағы жағдай табылады. Бұл жүйеніњ басты принципі мен міндетті шарты — ауған жанжалыныњ аймағын және оныњ салдарларын оқшаулау. Қазіргі кезде Ауғанстан — регионға төнетін басты қатерлер көзініњ бірі. Есірткіні өсіру, өндіру және өткізу – елдіњ өміршењдігін қамтамасыздандыру негізі. Оларды сатудан түскен қаражаттыњ үлкен бөлігі, олардыњ саясаттық бағыттарына тәуелсіз, қарулы құрамаларды жарақтандыруға жұмсалады. Соғыс әрекеттерініњ жалғасуымен, халықаралық оқшаулаумен, экономиканыњ күйзелісімен байланысты, әрекеттіњ бұл түрі жаппай ұйымдастырылуға өтуде. Жәнеде есірткілік заттардыњ ағымы қарқынды өсуде. Ауғанстан, героин өндірісі бойынша дүниежүзінде бірінші орынға шықты – 70 % асады. Героин Ауғанстанмен шекаралас елдердіњ барлығы арқылы экспортталуда, жәнеде транзит дайындалған, аз шығынмен жүзеге асуда».²

Ауғанстандағы жағдайды реттеуге болады, егер бұл процеске, қарсы тұратын күштерге жәрдем көрсететін, барлық мемлекет қатысатын болса. ¤зекті проблема - Ауғанстан осындай бірлікті сақтай алама: оныњ ыдырауы региондағы мемлекет аралық шекаралардыњ қайта қаралу процесіне ынтагерлік білдіруі мүмкін. Жәнеде бұл кезде, билікке кім келседе , ењ бастысы ауған шекарасында тәртіптіњ болуы жайғасымынан қарау керек. Елдегі азаматтық соғыс – ауған халқыныњ аса ішкі ісі.

Экстремизм қатері – бұл көп жағдайда Орталық Азияныњ жас мемлекеттерініњ ішкі проблемаларыныњ салдары. Одан ары, «Ауғанстандағы қатањ діни жайғасым мен қалпына келтіру, пуштундардыњ басымдылығы – бұл, шамасы, елдіњ территориясын қарсы күресетін топтармен бақыланатын аймақтарға бөлінуімен күресу әдісі және жалғыз құрал. Әрине, ұзаққа созылатын қарсы тұрудан соњ, жанжалға қатысқан этникалық аз ұлттарды жәбірлеу қауіпі тууы мүмкін, бұл елді бейбітшілік пен тұрақтылықтан тағыда көптеген жылға айырады».¹

Қазақстанныњ, Қырғызстанныњ, Тәжікстанныњ, Түркменстанныњ және ¤збекстанныњ қауіпсіздіктерініњ қатері мен мүдделерін талдау, Ауғанстандағы уақиғалардыњ мањыздылығына қарамастан, басты проблемалар (қазіргі кезде және көрінетін келешекте) осы елдердіњ әлеуметтік-экономикалық және саясаттық салаларына жиналған. Регионалдық қауіпсіздік жүйесін құруды іркуші негізгі фактор, - бұл Орталық Азия мемлекеттерінде оныњ қалыптасуына бірыњғай тәсілдеменіњ болмауы.

«Көбінесе бұл экономикалық, саясаттық және әскери реформалар барысындағы айрықшалықтармен, ұлттық экономиканыњ өзара толықтыруыныњ әлсіздігімен, және экспорт құрылымыныњ ұқсастығымен; ұлттық қауіпсіздік қатерін бағалау айрықшылықтарымен; сыртқы саясаттық басымдылықтармен және әртүрлі күштер орталығына бағатталумен; региондағы жетекшілік үшін күреспен және мемлекеттер басшыларыныњ жеке амбицияларымен; территориялық-шекаралық мәселелердіњ шешілмеуімен және мемлекеттік шекаралардыњ халықаралық- құқықытық аяқталмауымен байланысты…»²

Сонымен, жанжалдар, тіпті олар бір ғана мемлекеттіњ шекараларында пайда болсада, жалпы регионалдық проблема болып табылады. Қарсы күресуші жақтардыњ босқындары мен жауынгерлері көрші мемлекеттердіњ территориясына өтеді. Тәжірибе жүзінде, кез-келген әлуеттік жанжалға тартуға болатын этникалық топтар, бірнеше мемлекеттіњ территориясында өмір сүреді. Бұл елдердіњ арасындағы шекаралар ашық, олардыњ ұлттық қауіпсіздігініњ мүдделері осыны талап етеді. Бұрынғы әкімшіліктік шекаралардыњ, өзініњ сәйкес инфрақұрылымымен мемлекеттік шекараларға айналуы бюджет үшін өте қымбатқа түседі. Одан өзге, демаркация шекаралас аудандарда тұратын, этникалық қоғамдастықтардыњ бөліну мүмкіндігі болатын, жања жанжалдарға әкелуге қабілетті.

«¤збекстанныњ Тәжікстанмен, Түркіменстанмен, Қырғызстанмен қатынасын су ресурстарыныњ тапшылығыда шиеленістіруі мүмкін. Одан өзге, ¤збекстан мен Қазақстан халқыныњ арасында шекаралас өрісті пайдаланумен байланысты келіспеушілік бар. Егер шекаралас аудандарда пайдалы қазбалар табылып, оны өњдеу басталатын болса, жанжалдыњ болу мүмкіндігін теріске шығару қиын...»¹

Трансшекаралық экологиялық проблемалардыњ мањызы одан төмен емес. Ядролық және жаппай жою қаруларыныњ басқада түрлерін тарату, оларды өндіру технологиялары және регионмен шектес елдерге жеткізу құралдары сұсты қатер көрсетеді.

Арал күйзелісі регион шењберінен баяғыда шығып, ортақ планеталық мањызға ие болды. Оныњ зарарлы ықпалдары бүгінгі күні климаттыњ өзгеруінде, биологиялық баланстыњ өзгеруінде, халықтыњ денсаулығында, осы жерде тұратын адамдардыњ қазіргі және келешектегі генофонынан сезіледі.