Қазақстан қауіпсіздігі қҰрылымының

Регионалдық қауіпсіздік жүйесі, қауіпсіздік ауданыныњ географиялық немесе өркениеттілік анықтамаларына негізделмеуі керек. Жүйеге қатысуға арналған критерияны нақты жүзеге асырылуы қажет, түйсікті саясаттық ой ретінде бағалау қажет, яғни барлық мүдделі елдердіњ қауіпсіздігініњ жања сәулетін жасау: Қазақстанныњ, Қырғызстанныњ, Тәжікстанныњ, Түркіменстанныњ және ¤збекстанныњ, сонымен қатар Әзірбайжанныњ, Арменияныњ және Грузияныњ, Ауғанстанныњ, Иранныњ, Қытайдыњ, Пәкістанныњ және Ресейдіњ қатысуымен.

«Бұл жүйеніњ қамтамасыз етілуініњ негізгі принциптері: бірлік, қауіпсіздіктіњ барлық түрініњ өзара байланысы мен баланстануы, жағдайларға қарай олардыњ басымдылығыныњ өзгерісі; ұсынылатын міндеттердіњ нақтылығы».

Регионалдық қауіпсіздік жүйесі барлық мүмкіндікті қатерлерге жауап қайтаруы керек емес. Көптеген проблемаларды мемлекеттік немесе екі жақты дењгейде шешу тиімді. Қазіргі әлемде ұлттық қауіпсіздік ұжымдық қауіпсіздікпен тығыз байланысты, дегенмен ұлттық қауіпсіздік алғашқы, біріншілікті, ал ұжымдық қауіпсіздік және ынтымақтастықтыњ кез-келген басқа нысаны – келесі, екіншілікті. Олар осы елдіњ нақты мүдделері мен мақсаттары басқа мемлекеттердіњ мүдделерімен қаншалықты тікелей немесе жанама сәйкес келетін болса, соншалықтыға ғана пайдалы болады. Қауіпсіздіктіњ регионалдық стратегиясы дењгейінде, жалпы мемлекеттік мүдделерүшін және регионалдық органдар күштерімен бірлесіп шешу мүмкіндікті және тиімді болатын қатерлер туралы ғана сөз болуы керек. Бұл кезде акцент нақты, тәжірибелік шараларға жасалу керек.

Орталық Азияныњ регионалдық қауіпсіздік жүйесін жасанды, жылдамдатылған жолмен жасау мүмкін емес. Мәселелердіњ кешенін тек қана сатылы шешу және жүйеніњ құрама бөліктерін, объективті өзара толықтыру мен өзара тәуелділік негізінде қалыптастыру, регион елдерініњ алдымен оныњ жеке элементтерінде, содан соњ регионалдық қауіпсіздіктіњ барлық жүйесінде қатысуын қамтамасыздандыруға мүмкіндік береді. Бұл кезде жүйені құру қауіпсіздіктіњ бар элементтеріне сүйенуі керек.

Регионалдық қауіпсіздік элементі ретінде қарастырылатындар: ядролық қарудан еркін аймақты жасау бойынша бастамалар, Азиядағы сенімділіктіњ өзара әрекеті мен шаралары бойынша Кењес, сонымен қатар Орталық-азиялық және Кедендік одақтар, ұжымдық қауіпсіздіктер туралы Шарт, «Шанхай бестігі» және басқа ұсыныстар. Одан өзге, регионалдық қауіпсіздік жүйесі Б¦¦, ОБСЕ, ЭКО және бірқатар басқа халықаралық ұйымдардыњ әлуетін пайдалана алады.

Қазақстан Республикасыныњ Президенті Н. А. Назарбаевтыњ, азиялық қауіпсіздіктіњ бірыњғай жүйесін, Азиядағы мемлекеттердіњ ұжымдық органы ретінде құру туралы бастамасы, әскери-саясаттық мањызы бар мәселелерді, қарусыздану мен қарулануды бақылауды, қарулы жанжалдарды болдырмауды және олардыњ пайда болуыныњ тәуекелдік дәрежесін төмендетуді үйлестіруге арналған.

«СВМДА регион мемлекеттерініњ қатынастарыныњ жања жүйесі ретінде көрінеді, онда ұжымдық негізде олардыњ дербестігініњ кепілдігі, тұтастығы және қауіпсіздігі туралы келісім жасалынды, тығыз экономикалық ынтымақтастыққа, мәдени өзара байланыстыњ дамуына импульс берілді. Бірақ мәселе басына, түсінікті себептермен, Қазақстан қауіпсіздік проблемасы мен сенімділік шараларын қояды...»²

Әрине, қауіпсіздіктіњ тиімді жүйесін құру Азиялық мемлекеттердіњ басым көпшілігіне қажетті. Азиялық мемлекеттердіњ территориясы қанды соғыстардыњ, азаматтық тартыстардыњ, атомдық және химиялық шабуылдар агрессиясыныњ, әртүрлі әлеуметтік эксперименттердіњ аренасы болды. Қауіпсіздіктіњ азиялық жүйесін құру идеясы, жер шарыныњ осы бөлігіне, азап шегумен келді деп айтуға болады.

Келесі факті де көњілді алањдатады: Еуропадан кейін осы регион, ядролық қаруды қоса есептегенде, қарулы күштердіњ шоғырлануы бойынша ењ ірісі болып табылады. Бұл жерді көптеген регионалдық жанжалдар мен шиеленістер ошағы пайда болады, милитаризацияныњ бақыланбайтын процесі жалғасуда, саясаттық және экономикалық тұрақсыздықтыњ жоғары дәрежесі сақталуда.

«Азия, суық соғыс кезењіндегі сыртпен байланысты, ескішілдік пен мифтардыњ аманаты болып қалуын жалғастыруда. Қазір, дүниежүзін өзінікі мен бөтенге дәріптейтін, «әркім барлығына қарсы» принципін уағыздайтын, ғалами қарсы тұру кезењініњ беталыс психологиясынан бас тарту өте қажет. Ойлаймын, жања геосаясаттық реалияларда қауіпсіздіктіњ қамтамасыз болуы тањдаулылардыњ құдыреті болып табылмайды. Бұл жерде, олардыњ мөлшеріне, халқыныњ санына, жәнеде экономикалық потенциалына тәуелсіз, мемлекеттердіњ жалпы ортақ күш салуы қажет...»¹

Азия мемлекеттері дүниежүзілік саясатта мањызды роль атқарады. Және, ақырында, географиялық жоспарда бірлікті Азия, геосаясаттық ойда ондай емес. Барлық жерде, Азиядан өзге, ењ көкейтесті проблемаларды талқылауға арналған континенттік форумдар бар және әрекет жасайды. Еуропада - бұл Қауіпсіздік пен ынтымақтастық бойынша Кењес және бірқатар құрылымдар, Америкада – Америкалық мемлекеттер ұйымы, Африкада - африкалық бірлестік ұйымы.

Осыдан шығара отырып қорытнды жасауға болады, азиялық мемлекеттерге, олардыњ айрықшылықтарына қарамастан, халықаралық қатынастыњ осындай жүйесі керек. Бұл жүйе олардыњ арасындағы сенімділік пен өзара әрекеттесу жағдайларында, осы мемлекеттердіњ экономикасын табысты дамытып, өздерініњ халқыныњ тұрмыс жағдайыныњ дењгейін жоғарылатар еді. Мұндай жүйе, шақырылуы үшін Қазақстан Республикасы белсенді шығатын, Азиядағы сенімділіктіњ өзара әрекеті мен шаралары бойынша Кењес бола алар еді.

«СВМДА қатысушыларын географиялық қамту жеткілікті кењ. Бұл, өздерініњ ежелден тарихы мен дәстүрі, дамудыњ әртүрлі жолдары мен ерекше менталитеті, ұлттық мүдделерініњ кењ спектрі, регионалдық және дүниежүзілік проблемаларды шешуде өзініњ көзқарасы бар азия елдері.

Сондықтан СВМДА даму процесі, оныњ барлық қатысушыларынан көп біріккен күш салуды және ұзақ уақытты талап етеді. Сонымен қатар өкілеттіктіњ мұндай спектрі, бұл бастаманы жүзеге асыру процесініњ бірегейлігін анықтайды…»

Қазақстан СВМДА құруды өте мањызды деп есептейді және барлық Азия мемлекеттерін осы бастамаға қосылуға шақырамыз, оныњ мақсаты: азиялық мемлекеттер арасында, регионалдық қана емес, тұтас халықаралық қауіпсіздіктіњ, кењ халықаралық ынтымақтастығын бекіту.

Бейбітшілікті, қауіпсіздікті және тұрақтылықты қолдау саласында азиялық елдердіњ көкейтесті міндеттерін келесі себептермен түсіндіруге болады: біріншіден, супердержавалардыњ мүдделерініњ соқтығысуыныњ, дүниежүзіндегі қарсы тұру мен шиеленушіліктіњ тоқтатуын әкелетін, көп полярлы бейбітшілік заманныњ пайда болуы; екіншіден, ғаламдануға бетбұрыс капиталдыњ, ењбек және ой ресурстарыныњ және ақпараттыњ еркін қозғалысы үшін шекараларды ашты; үшіншіден, барлық азиаттық елдерде демократия мен нарықты экономика жағына ортақ даму өтеді.

Осымен қатарАзиядағы сенімділік атмосферасын бекітудіњ мањызды проблемаларыныњ бірі, территориялық мәселеніњ реттелмеуі болып табылады, бұл барлық азиялық елдерге қатысты және осы арқылы мемлекет аралық қатынастыњ шиеленісуі мүмкін.

Айту мањызды, континенттіњ әрбір бұрышындағы жанжалдық әлуеттілік жоғары дењгейде сақталуда. «Көп проблемалардыњ реттелмеуі Азиядағы жағдайды қиын күрделендіруге қабілетті. Региондағы шиеленісуді діни экстремизм, мемлекет аралық қарулы жанжалдар, ұйымдастырылған қылмыскерлік, есірткі бизнесі және бірқатар негативті құбылыстар жасайды. Корея түбегіндегі тынышсыз жағдай сақталуда, Ауғанстандағы 22 жылға созылған қан төгіс соғыс, сол елді терроризм көзі және барлық ислам әлеміне қатер ретінде қаратуда, Таяу Шығыстағы жанжалдыњ шешілмеуі мен кезењді шиеленісуі, Шешенстандағы жағдай, Дели мен Исламабадтыњ үзілді-кесілді жайғасымы...»¹

Азиялық мемлекеттерде қауіпсіздік пен ынтымақтастықтыњ берік құрылымын қалыптастыру қажеттігін түсінушіліктіњ, осы міндетті шеші мүддесінде бағытты мақсатта ынтымақтасуға дайындығыныњ өсуі, өте мањызды.

Сонымен, СВМДА қатысушы-мемлекеттерініњ барлық күшін бірге біріктірумен қортындыланатын, ғалами және регионалдық проблемаларды шешуге ұмтылудыњ алғы шартыныњ қазіргі кезде пісіп жетілгені туралы қорытынды жасауға болады.

«XXI ғасырда Қазақстанныњ стратегиялық мүддесінде, СВМДА бастамасын, өзгермелі әлемніњ сәйкес реалияларыныњ нақты мазмұнымен толықтыру. Бұл кезде қауіпсіздіктіњ регионалдық құрылымын қалыптастыруда, азия континентініњ біртексіздігі, экономикалық және саясаттық көп жүзділігі салдарын, белгілі бір уақытты талап ететінін және қиыншылықты болатынын ескеру қажет. Тер төгетін дипломатиялық жұмыс, шыдамдылық, ұстамдылық қажет болады...»

СВМДА қатысушы-мемлекеттерініњ саясаттық және экономикалық әлуеттілігі дүниежүзілік және регионалдық процестерге ықпал ете алатын қабілеті барын түсінуде өте мањызды, бұл кењесті дүниежүзіндегі регионалдық түзілімдердіњ мањыздыларыныњ бірі ретінде көрсетеді. Мойындау керек, ењ көкейтестілік, СВМДА таяу келешектегі қызметініњ негізгі бағыттары ретінде, сенімділік шараларыныњ қолданылуы мен қауіпсіздіктіњ жања қатерлеріне біріккен әрекетті әзірлеуді көрсететінін.

Бұл жоспарда СВМДА Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастықтыњ Кењесін (ОБСЕ) еске түсіреді, ол өзініњ қалыптасуы мен конституциялануында, әртүрлі дењгейлерде өткен, үш этапты болды. СВМДА шақыру процесі ОБСЕ типі мен мысалы бойынша, көптеген жылдарға созылатынын, болжауға болады.

Қазақстанныњ бұл бастамасыныњ негізгі мазмұны, Азияда құрылатын қауіпсіздік жүйесі өзініњ кез-келген қатысушысын қорғай алатын және оныњ қауіпсіздігі, Азиядағы әскери дайындық дењгейініњ нақты төмендеуіне бағытталған және халықаралық-құқықтық сипаттағы шаралардыњ толық кешенімен кепілдейтіндей болуымен қорытындыланады.

Мұндай жүйені жасау процесі, қарулануды бақылау, қарусыздану мен сенімділікті нығайту, жанжалдарды болдырмау механизмін жасау, пайда болу тәуекелдігініњ дәрежесін төмендету, тиімді бейбітшіл реттеу процестерініњ келіссөзі ретінде көрінеді. Мұндай қауіпсіздік жүйесініњ пайда болу келешегінен қандай тәжірибелік пайда шығатыны көрініп тұр. Дегенмен СВМДА тек қана әскери қауіпсіздік саласын қозғап қоймауы керек. СВМДА экономика, экологиялық қауіпсіздік, гуманитарлық ынтымақтастық сияқты халықаралық қатынастар саласында қамтиды деп болжанады.

Осыдан 10 жыл бұрын басталған бұл процесс, бүгінгі күні Азиядағы қауіпсіздік пен тұрақтылықты қолдау саласындағы әрекеттегі форум нысанын алып отыр, оныњ нәтижесі, Алматы қаласында сол жылы 14 қыркүйекте Кењеске қатысушы мемлекеттердіњ сыртқы істер министрлерімен қол қойылған СВМДА принциптерініњ Декларациясы болып табылады.¹

«Декларация, бір жағынан қарусыздану, сенімділік пен қауіпсіздік шаралары, гуманитарлық және экономикалық ынтымақтастық саласындағы еуропалық тәжірибеніњ, ал екінші жағынан Азия континентіне тән және шешімі регионныњ ерекшелігін ескеруді және айрықша тәсілдеме талап ететін, проблемаларға кењес мүшелерініњ көзқарасыныњ бірегей қорытпасын көрсететінін...»² , айта кету керек.

Онда халықаралық қатынасты реттейтін негізгі нормалар қабылданған, атап айтқанда, егемендікті сыйлау принциптері және территориялық тұтастықты сақтау, бір-бірініњ ішкі істеріне араласпау, айтыс-тартыстарды бейбіт жолмен реттеу, күш қолданудан бас тарту, қарусыздану және қарулануды бақылау, Б¦¦ өкілеттілігін және оныњ ауыстырылмайтын ролін сақтау.

Бұл азиялық қауіпсіздіктіњ зањды негізі болып табылды. Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев айтқандай, «жања геосаясаттық реалияларда қауіпсіздікті қамтамасыздандыру тањдаулылардыњ айрықша құзыреті болып табылмайды. Бұл жерде, олардыњ мөлшерлеріне, халқыныњ санына, жәнеде экономикалық әлуетіне тәуелсіз мемлекеттердіњ жалпыға ортақ күш салуы қажет... Декларация – көптеген елдер дипломаттарыныњ тер төккен жұмысыныњ жемісі. Бұл, біздіњ елдеріміз бен халықтарымыз үшін ењ қауіпсіз әлемді жайластыру қажеттіліг туралы азиялық мемлекеттердіњ келісілген пікірі... »³

Мањызы бойынша, СВМДА регионалдық конференция болып табылатынына қарамастан, өәткені онда Азия мемлекеттері ғана қатысады, бұл қатањ шектеу болып табылмайды. Бұл келесі себептермен түсіндіріледі: СВМДА мүдделерініњ аймағына қазірде, келешектеде, басқа региондарға жататын шектес және басқа мемлекеттер кіре алады. Бұл, азиялық қауіпсіздік ұғымыныњ кењею мүмкіндігі туралы айтады. Бұған айқын мысал ОБСЕ бола алады, оныњ толық құқықты мүшелері тек қана еуропалық мемлекеттер болып табылмайды, сонымен қатар Солтүстік Америка мемлекеті (АҚШ) және Орталық Азия мемлекеті (Қазақстан) болады.

Мойындау керек, толық бағалы жалпы азиялық халықаралық ұйымды құру, алыс келешектіњ ісі, кейбір белсенді қатысушы-мемлекеттер СВМДА процесі арқылы, қауіпсіздіктіњ регионалдық ұйымын Б¦¦ Жарғысыныњ VIII тарауыныњ мәні бойынша және Еуразияныњ кењ байтақ кењістігінде ОБСЕ толықтырушы ретінде көргісі келетінін жасырмайды.

2002 жылдыњ 4 маусымында Алматы қаласында СВМДА-ныњ бірінші саммиті өзініњ жұмысын бастады. Оны осы форумныњ төрағасы Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев ашты.

Азиядағы сенімділіктіњ өзара әрекеті мен шаралары бойынша Кењестіњ жоғары дењгейде шақырылуын, Азияныњ бүкіл территориясыныњ 90 % алатын мемлекеттер қолдады. Олардыњ тұрғындары үш миллиардқа жуық адамды құрайды – жер шары тұрғындарыныњ жартысын, – деді өзініњ сөзінде Н. Назарбаев. Сонымен қатар, ол СВМДА мүше-елдерініњ дүниежүзінде алдыњғы жайғасымды алатынында атады, атап айтқанда, барлық мұнай қорыныњ 40 % солардікі болады, бірақ регионныњ экономикалық дамуы қамтамасыз ету және оныњ қауіпсіздігін қорғау механизмінсіз мүмкін емес. Сондықтан өтіп жатқан саммит, тек регион мемлекеттері үшін ғана төтенше мањызды тарихи жағдай емес,-деп тұжырымдады Қазақстан Президенті.

Саммите, халықаралық терроризммен күрестегі бірлескен әрекеттер туралы Мәлімдеме мен Алматылық Акт қабылданды, ол мақсатқа – регионныњ тұрақты дамуын қамтамасыз ету – жету жолындағы нақты қадам болады. Осы істегі Азия мен дүниежүзініњ ірі мемлекеттерініњ,- Қытайдыњ, Ресейдіњ, Индияныњ және басқа елдердіњ,- мањызды ролін атай отырып, төрағалық жасаушы азия континентіндегі қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі Б¦¦ үйлестіру ролінеде ерекше көњіл аударды.

Құрылғанына он жыл толған, 10 мемлекетті бірлестіретін СВМДА, жања мүшелер үшін ашық, деді Н. Назарбаев. Ол Жапония, Малайзия, Вьетнам, Индонезия, Таиланд және Оњтүстік – шығыс Азияныњ басқа елдерініњ бақылаушылар тобынан шығып, СВМДА толық құқықты мүшесі болатынына сенім білдірді.

Ауғанстан аумағындағы жағдай мен оныњ қайғы жұтқан халқыныњ тағдары, СВМДА бірінші саммитінде Президент Нұрсұлтан Назарбаев көтерген өзекті проблемалардыњ бірі болды.

Қуантатын бір жайт, ол барлық азиялық елдердіњ халықаралық терроризмге, ғалами акт ретінде, шешімді қарсы шығуы, - деп атап айтты Н. Назарбаев. Ол, АҚШ бастаған халықаралық коалицияныњ антитеррористік операцияларыныњ табыстарын қанағаттана атап өтті. Бұл Ауғанстанды созылған соғыс күйінен шығуына және азаматтық бейбітшіл құрылыс үшін жағдай жасауға мүмкіндік берді. Сонымен қатар, деді Қазақстан Президенті, егер Ауғанстандада, Орталық Азиялық региондада қауіпсіздікті қамтамасыздандыру проблемасы толық шешілді деп есептеу ањғырттық болар еді. ¤кінішке орай,- деді СВМДА бірінші саммитініњ төрағасы,- жауаптарға қарағанда сұрақтар өте көп. Мысалы, ірі дүниежүзілік базасы Ауғанстан болып табылатын, есірткілерді тарату проблемасы өзініњ шешімін алған жоқ. Бұл елдегі белгілі уақиғалардан соњ, наркотрафик көлемі қысқарған жоқ, керісінше, жоғарылады. Бұл – бүкіл азия континентініњ қауіпсіздігіне қатал шақыру және бұл – біздіњ мемлекеттеріміздіњ ерекше көњіл аударатын нәрсесі,- деп атады Қазақстан басшысы.

Азия континентінде, өкінішке орай, қарудыњ зањсыз саудасыныњ масштабы тұрақты түрде өсуде. Жағдайдыњ тұрақсыздығыныњ тағыда бір қатерлі салдары болып, атап айтқанда, Ауғанстан айналасында, региондағы жања қатердіњ пайда болуы, бұл зањсыз көшіп-қону табылды. Оныњ күннен-күнге артқан масштабы, наркотрафик, экстремизм және қарудыњ зањсыз айналымы сияқты негативті құбылыстармен біріктесуі өрей туғызады. Осы саладағы келісетін мемлекеттермен, осы қатерге тиімді қарсы тұру үшін сәйкес халықаралық ұйымдардыњ айқын үйлесімін әзірлеудіњ қажеттігі туды. Халықаралық терроризмді болдырмауға бүкіл дүниежүзілік ынтымақтастықтыњ саясаттық, қаржылық және интеллектуалдық күштері бағытталуы керек, - деді Н. Назарбаев.

«Қазақстан көптеген халықаралық саяси бастамалардыњ пайда болған жері ғана емес, сонымен қатар олардыњ жүзеге асырылған жері болғанынада мақтана алады. Оны осында, Азия регионыныныњ 16 ірі мемлекеттерініњ және басқа дүниежүзі елдерініњ басшыларыныњ, жәнеде беделді халықаралық ұйымдардыњ өкілдерініњ жиналуы, сонымен қатар регионалдық және ғалами қауіасіздікті ары қарай беріктендіруге бағытталған мањызды құжаттардыњ қабылдануы куәлендіре алады. Ењ бастысы – сенімсіздік тосқауылын жоюдыњ бірінші қадамы жасалды», - деп атады Президент.¹

Сонымен, егер Азия әлдеде, меншікті қауіпсіздік механизмі жоқ жалғыз континент екенін ескеретін болса, осы ұсыныстыњ болу құқығы бар екені айқындалады, бұл ҚР Сыртқы Істер Министрі Е. Ыдырысовтыњ 2001 жылғы 2 наурыздағы Азиядағы сенімділіктіњ өзара әрекеті мен шаралары бойынша Кењестіњ қатысушы-мемлекеттерініњ елшілерімен және бақылаушыларымен кездесу барысында айтып ескертілді.²

Пайда болған геосаясаттық жағдайды ұғыну, ұлттық сепаратизмді, діни экстремизмді және халықаралық терроризмді қоса отырып, қауіпсіздіктіњ жања қатерлерімен күресті күшейту қажеттігін талап етеді.

СВМДА қатысушы-мемлекеттер басшыларыныњ алда болатын кездесулеріне үлкен сенім артылады, олар «мүше-мемлекеттер екіжақты және көпжақты негізде сенімділік шараларын тањдау және қолдану құқығы болатын, сенімділік каталогын әзірлеуге келісті...»³

Қатысушылар СВМДА ролініњ Азия регионында күшеюіне мүдделі, бұл СВМДА институционализмдену қажеттігін және мемлекеттер мен үкімет басшылары дењгейінде және сыртқы істер министрлері І-Іа дењгейінде жүйелі түрде кездесулердіњ шақырылуы қажеттігін талап етеді. «СВМДА елдерініњ саясаттық және экономикалық әлуеті, олардыњ дүниежүзілік және регионалдық процестерге ықпал ету қабілеттілігі, кењесті дүниежүзіндегі регионалдық түзілімдердіњ әлуетті мањыздыларыныњ бірі етеді...»³

2001 жылдыњ 11 қыркүйегіндегі Нью-Йорктегі және Вашингтондағы қайғылы уақиғалар, халықаралық терроризммен күрес барлық мемлекеттерден тұрақты және өзара келісімді әрекеттерді талап ететінін айқын көрсетті .

«Қазір сірәде белгілі болды, тек қана бүкіл дүниежүзілік ынтымақтастық күштерініњ бірігуі, тұрақтылыққа, демократия мен прогреске нақты қатер төгетін терроризм мен экстремизмге қарсы тұруда табысты қамтамасыз ете алатынын...»⁴.

Күнәсіз мыњдаған адамдардыњ өмірін әкеткен, АҚШ-тағы жағдай, дүниежүзілік ынтымақтастықтыњ терроризммен күрестегі әрекеттерін үйлестіру көкейтестілігі туралы айтады. Жәнеде бұл жағдайда, «СВМДА идеясын қолдаушы саясаткерлер сыртынан, регионда «бейбітшілік пен тыныштық аймағын» орнықтырумен ешқандай келіспейтін заттар болып жатты»...»⁴

Айта кету керек, «қазірдіњ өзінде СВМДА қатысушылармен, региондағы ењ мањызды проблемалар бойынша шарттарды әзірлеуде нақты әрекеттенуші механизм ретінде мойындалады. СВМДА шењберіндегі алдағы ынтымақтастықтыњ лейтмотиві, Кењеске қатысушылармен қойылған мақсат жүзеге асатын жағдайлардағы, азия регионында сенімділік пен өзара сыйластықты егу болуы қажет. Азия қауіпсіздігі жүйесініњ сенімділік дәрежесі регионалдық ұйымдардыњ мүмкіндікті үлкен санымен ынтымақтасумен анықталады. Жүйе негізінде мүдделердіњ өзара тәуелділігі мен өзара толықтандырылуы жатуы керек...»¹

Әрине, қиын шешілетін проблемалардыњ күрделі шумаққа шиеленіскен жері, Азия сияқты регионда қауіпсіздік саласындағы мәселелердіњ барлық спектрі бойынша келісімге келуге болады деп болжау, ањғырттық болар еді. Дегенмен, соњғы жылдардыњ тәжірибесі көрсеткендей, «СВМДА процесініњ табыстық тењдеуі алға қарай үдемелі, қарапайымнан күрделіге қозғалумен қорытындыланады. Барлығы үшін көкейтесті проблемаларға шоғырлану қажет, содан соњ талас туғызатын мәселелерге көшу керек. Декларация – көптеген елдер дипломаттарыныњ тер төккен жұмыстарыныњ жемісі. Бұл азия елдерініњ барынша қауіпсіз әлемді орнату қажеттігі туралы келісімді пікірі...»²
2.3. Оратлық-азиялық қауіпсіздік жүйесін қалыптастырудағы ШОС қызметі мен ролі.
«‡шінші мыњжылдықтыњ басталуы ғалами тұрақтылықтыњ жаршысы болмады. Дүниежүзін әлдеде бұрынғыша регионалдық және этникалық жанжалдар шайқалтуда. Халықаралық қауіпсіздік мүдделерінде бізге көп полярлы бейбітшілікті құруға келісімді күштерді арттыруды жалғастыруымыз қажеттігі айқындала түскендей. Бізге күштер орталығынсыз және бөлуші бағыттарсыз, тайталассыз және қарсы тұрусыз бейбітшілік керек. Сыйластық және өзара мүдделерді есептеу, ынтымақтастық пен серіктестік, диалогтар мен компромистер осыныњ бәрі, берік қауіпсіздік жағдайларында өмір сүргісі келетін барлық мемлекеттердіњ жетекшілікке алуын қажет ететін критериялар».³

1995 жылғы 22 қазандағы Б¦¦ Бас Ассамблеясыныњ 50-ші мерейлі сессиясыныњ арнайы мәжілісінде Президент Н. А. Назарбаев осы ұйымныњ жањартылған ролін өзініњ көзқарасымен айтып берді, ол былай деді: «Қазақстан, оны, бейбітшілік пен халықаралық қауіпсіздікті қолдаудыњ, әлеуметтік-экономикалық дамудыњ беріктігін қамтамасыз етудіњ, адам құқығы мен еркіндігі кепілдігініњ, дүниежүзіндегі демократия мен шындықтыњ бекітілуініњ мањызды құралы ретінде бекітілуін қолдайды».¹

Азиядағы қауіпсіздік пен бейбітшіліктіњ сақталуы, Қазақстанныњ, Қырғызстанныњ, Ресейдіњ және Тәжікстанныњ Қытаймен шекаралас аудандардағы сенімділік шаралары туралы дүниежүзілік тәжірибеде үміткерлер болмаған бағыныштылық етілді.

«Шанхай бестігініне» қатысушылардыњ мақсаты: ортақ күштермен ғалами және регионалдық қауіпсіздікті бекіту, еуразиялық кењістіктегі күйзеліс құбылысын болдырмау және жењу. ‡ш жыл бұрын Шанхайда басталған, бес елдіњ қауіпсіздік саласындағы бірегей ынтымақтастығы, өзініњ өміршењдігін бекітті.

«Шанхай бестігі» бір жағынан Қытаймен, екінші жағынан ССРО ыдырағаннан кейін пайда болған және Қытаймен ортақ шекаралары бар мемлекеттермен (Қазақстан, Қырғызстан, Ресей және Тәжікстан), жақтар арасындағы шекаралық мәселелерді шешу үшін құрылды. «Бестік» форматыныњ негізінде екі келісім жатты - «Шекара ауданындағы әскери саладағы сенімділік шараларын бекіту туралы» (Шанхай, 26 сәуір 1996 жыл)² және «Шекара ауданындағы әскери күштерді өзара қысқарту туралы» (Мәскеу, 24 сәуір 1997 жыл).³ Бұл құжаттар қатањ анықталған нақты әрекеттердіњ бірқатарын болжайды: келісімдердіњ географиялық шектерін орнықтыру; келісіммен қамтылатын қарулы және әскери техниканы, келісіммен анықталған жүз километрлік аймақ шегінен тысқа шығару немесе жою, жеке құрамдар санын қысқартуды жүргізу тәртібі; ақпараттармен алмасу, келісімніњ орындалуын бақылау және тексеру шаралары.

«Шанхай бестігі» форматыныњ кењеюі қарастырылатын және шешілетін проблемалар шењберініњ кењеюімен, шењберден тысқа тек шекаралық мәселелердіњ шығуымен басталды. 1998 жылы 3 шілдеде Алматы қаласында Қазақстанныњ, Қытайдыњ, Қырғызстанныњ, Ресейдіњ және Тәжікстанныњ мемлекет басшыларыныњ, РФ сыртқы істер министрі Е.Примаковтыњ қатысуымен, кездесуі болып өтті. Алматы кездесуіне қатысушылардыњ Біріккен мәлімдемесіне, Сыртқы істер министрлері қол қойды. Құжат келесі шарттануды бекітті: «Орталық Азияда және тұтас Азиялық континентте қауіпсіздікті қамтамасыздандыру мен ынтымақтастықты кењейту мәселелерін қарастыру үшін, эксперттер дењгейінде сыртқы істер министрлерініњ, үкімет басшыларыныњ және мемлекет басшыларыныњ кездесулерін, қажеттілік шамасына қарай, шақыру туралы»⁴.

1999 жылдыњ 24-25 тамызында Бішкекте бес мемлекет басшыларыныњ саммиті өтті, мемлекет басшыларыныњ Бішкектік Декларациясына қол қойылды, сонымен қатар үш мемлекеттіњ мемлекеттік шекараларыныњ түйісу нүктелері туралы Қазақстан Республикасы, Қытай Халық Республикасы және Қырғыз Республикасы арасындағы Келісім жасалды.

2000 жылдыњ 5 шілдесінде Душанбе қаласында «Шанхай бестігініњ» қатысушы – мемлекеттер басшыларыныњ кезекті бесінші кездесуі өтті. Бірінші рет форум жұмысында Тәжікстан Президенті Э. Рахмоновтыњ шақыруымен ¤збекстан Республикасыныњ Президенті И.Каримов қатысты. Кездесудіњ қорытынды құжаты ретінде Душанбелік Декларацияға қол қойылды, онда қатысушы – мемлекеттер арасындағы қатынастыњ даму дењгейі қанағаттанарлық деп қабылданды және «Шанхай бестігін» әртүрлі саладағы көп жақты ынтымақтастықтыњ, регионалдық құрылымына айналдыру бойынша жақтардыњ ұмтылысы байқалатыны айтылды».

2001 ж. 15 маусымда Шанхайда Қазақстанныњ, Қытайдыњ, Қырғызстанныњ, Ресейдіњ, Тәжікстанныњ және ¤збекстанныњ президенттерініњ қатысуымен «Шанхай бестігі» мемлекеттері басшыларыныњ саммиті өтті, оныњ барысында Ынтымақтастықтыњ Шанхай ¦йымын құру туралы ШОС)¹ Декларацияға және терроризммен, сепаратизммен және экстремизммен күрес туралы Шанхай Конвенциясына қол қойылды.² Бұл жердегі мањызды шешім болып табылатындар: терроризммен және экстремизммен күрес бойынша ұжымдық органды қалыптастыру туралы жақтардыњ принципиалдық келісім (Антитеррористік орталық), оныњ міндеті терроризмніњ. сепаратизмніњ және экстремизмніњ көкейтесті мәселелері бойынша ақпараттармен алмасу, бірлестірілген деректер қорын қалыптастыру, оперативтік әрекеттер бойынша біріккен шараларды әзірлеу болуы керек.

Күн бұрын ¤збекстанныњ «Шанхай бестігіне» қосылуы туралы, мемлекеттер басшыларымен, біріккен мәлімдеме қабылданды, онда ¤збекстанныњ толық құқықтық қатысуы әскери саладағы сенімділікті бекіту туралы (Шанхай, 1996 ж.) және шекара ауданында қарулы күштердіњ өзара қысқартылуы туралы (Мәскеу, 1997 ж.) келісімдер принциптерініњ сақталуын, жәнеде «Шанхай бестігі» шењберінде қол жеткен басқада шарттасулардыњ сақталуын қарастыратыны көрсетілді. Ресми «бестік» алты жақты «ынтымақтастық ұйымына» айналды. Көптеген бақылаушылар мен эксперттер ұйым жања шењберлермен және жања мазмұнмен толықтырылды деп айтуға асықты.

Қаралатын проблемалар шењберініњ мұндай кењеюі форумныњ қатысушылары саныныњ кењеюініњ мәселесін көкейтесті етті – Орталық-азиялық қауіпсіздік жүйесін, ¤збекстанныњ қатыспауымен құру туралы айту үстірттік. Дегенмен, «шанхай бестігі» қатысушыларына бұл неге керек болды?

¤збекстан Республикасы Конституциясыныњ баптарына сәйкес әскери-саясаттық блоктарға ¤збекстанныњ кіруі мүмкін еместігін уәждей отырып, әртүрлі қорғанысты топтарға мейлінше сақтықпен қарайтын Ислам Каримовтыњ Шанхай форумына қосылуға шешім қабылдауын немен түсіндіруге болады?

Қағидаға сай, өздеріне қойған мақсаттары «И. Каримовтыњ режимін құлату және ¤збекстан территориясында Ислам халифатын құру» болатын әртүрлі «халықаралық террористер» мен «діни экстремистерден» оныњ жеке өзіне және ¤збекстан Республикасына төнетін қатер түсіндірме ретінде көрсетіледі.¹ Логика әрине айқын: қатер «халықаралық» болса, онда онымен бірлесе күресу керек. Әрине бұл жерде ¤збекстанныњ ішіндегі күрделі жағдайларда ескерілмей қалмайды (экономикалық, демографиялық және басқада проблемалар).

¤збекстан үшін «шанхай бестігініњ» ДКБ-дан ерекшелігі неді? Әрине, бұл форумныњ ықпалдылығы және онда шешімдерді жүзеге асырыдыњ нақты нысандары мен әдістерініњ болуы, жәнеде осы шешімді жүзеге асырудағы бақылаудыњ болуы. Бұл форумныњ нақты проблемаларды нақты шешуге бағыты (шекаралық), және «қауіпсіздіктіњ жања қатерлеріне» белсенді көњіл аудару. Дегенмен ењ бастысы – «бестікте» Орталық Азиядаүстем болуға ұмтылатын екі державаныњ – Ресей мен Қытайдыњ – бірден қатысуы. Олардыњ арасындағы бәсекелестік тәуекелдікті түсіруге мүмкіндік береді, форум мүдделерді жүргізіп және регионнан тыс күш орталығыныњ басым жағдайын қамтамасыз етеді. Бұл жерде ескеретін мәселе, ¤збекстанныњ Қытаймен байланысы (әрине, тәуелділігіде) Ресеймен байланысына қарағанда көп әлсіз. Қытайдан келетін шақырыстар мен тәуекелдер ¤збекстан үшін, қазіргі кезде, ынтымақтастықтыњ Шанхай ұйымыныњ басқа қатысушыларына қарағанда, соншалықты мәнді емес. «ТМД төрт елініњ Қытай шекарасы бойындағы өзара сенімділік шарттары туралы және осы шекара бойындағы қарулы күштерді қысқарту туралы Кењестіњ принциптерініњ жолын ұстауды декларциялай отырып, Ташкент нақты өзіне ешқандай тікелей міндеттемелер алмайды: ¤збекстан Қытаймен шкаралас емес. Одан өзге, кез-келген халықаралық келісімнен үлкен жењілдікпен шығып кетуге болады, кіруге қарағанда ...»²

Дегенмен Ынтымақтастықтыњ Шанхай ұйымы сияқты форумға қатысу ¤збекстанға келесі мүмкіндіктерді береді: 1) өзініњ регионалдық саясатын белсендірілдіруге; 2) Орталық Азиядағы қауіпсіздікті қамтамасыздандырудыњ ұжымдық процесінен бас тартунан кінәлеуді алып тастауға; 3) Ресей мен Қытай мүдделері арасындағы оњтайландыруды жүзеге асыру ғана емес, сонымен қатар региондағы Ресей мен Қытайдыњ саясатына ењ болмаса жанама ықпал ету және бақылау.

Осылай, ¤збекстан «шанхай бестігі» жұмысына қосылуда тек қана қажеттіліктен емес, «сүйіспеншіліктенде» мүдделі болды. Бұл үшін басты кедергі болған форум форматы болды, ол осы кезге дейін қатысушы елдерден өзге, басқа елдердіњ қатысуын қарастырмаған еді жәнеде форумда қаралатын проблемалардыњ негізгі спектрі болды.

«Шанхай бестігініњ» форматын кењейтуде, тәжірибе жүзінде, барлық оныњ орталық-азиялық қатысушылары мүдделі. «Қазақстан мен Қырғызстанныњ жайғасымдары, олардыњ өздерініњ қауіпсіздігін Ресейменде ¤ытайменде сенімді түйісусіз қамтамасыз ете алмауында. Екінші жағынан, Қазақстан, әсіресе Қырғыстан мен Тәжікстан регионныњ басқа мемлекеттерімен байланыстарын әлсірете алмайды (бірінші кезекте ¤збекстанмен). Сондықтан олар Орталық Азиядағы қауіпсіздікті қамтамасыз етудіњ моделін ұсынады, ол регионнан тыс әртүрлі онда қатысуын болжайды және онда қатысуы арқылы бір жағынан олардыњ арасындағы балансты қамтамасыщдандырады, ал екінші жағынан ¤збекстанныњ әскери әлуеті мен регионалдық басымдылығын тењестіреді».¹

¤зініњ саммиттегі сөзінде Президент Н. А. Назарбаев атап айтты: «Шанхай бестігі регионалдық тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыздандыруға зор үлес қосты, ол бірлесудіњ негізінде жатқан принциптермен шартталынды: сенімділікпен, әскери әрекеттіњ транспаренттігімен, шекара ауданындағы қарулы күштердіњ қысқартылуымен, тењдікпен, бірізділікпен, өзіне алған міндеттерді орындаумен».

13-14 қыркүйекте 2001ж. Алматыда Ынтымақтастықтыњ Шанхай ұйымыныњ қатысушы-мемлекеттер басшыларыныњ бірінші кездесуі өтті, оныњ барысында ШОС қатысушы-мемлекеттері арасында регионалдық экономикалық ынтымақтастықтыњ негізгі мақсаттары мен бағыттары туралы және сауда саласындағы оњтайлы жағдайды жасау процесін жіберу туралы Меморандум қабылданды.

Сонымен қатар, ШОС қатысушы-мемлекеттерініњ үкімет басшыларыныњ Мәлімдемесі қабылданды, онда терроризммен, сепаратизммен және экстремизммен күрес туралы, регионалдық антитеррористік құрылымдар құруды тездету туралы Шанхай конвенциясыныњ қабылдануы туралы көрсетілді.

«Ынтымақтастықтыњ Шанхай ұйымыныњ (ШОС) қатысушы-мемлекеттерініњ премьер-министрлерініњ кездесуі, бұл регионалдық ұйымға жањаша қарауға мүмкіндік береді. Дегенмен, АҚШ-тағы қайғы мен Ауғанстандағы уақиға саммиттіњ күн тәртібін біршама түзеткенімен, шешу үшін премьер-министрлер жиналған басты сұрақ екінші қатарға кеткен жоқ. ШОС қызметініњ экономикалық құрамасы өзініњ зањды бекітуін алды. Бұл қадамды тарихи деп атауға болады, өйткені ол, қол жеткізу үшін «шанхай бестігі» құрылған тар мақсаттарды қорытындылап қоймай, сонымен қатар Орталық Азияда міндеттері регионалдық қауіпсіздікті қамтамасыз етудіњ шењберінен тыс шығатын жања регионалдық бірлестіктіњ пайда болғанын айтады...»¹

Қол қойылған меморандумдағы көњіл аударытын бірінші мәселе, -қол қоюшы мемлекеттердіњ ДС¦-ныњ нормалары мен ережелеріне бағдарлануы. Жәнеде олардыњ бәрініњ ішінен бұл ұйымныњ мүшесі болатын тек қана Қырғызстан. Мұндай тәсілдеме толық ақталады, өйткені, бір жағынан, дүниежүзілік ынтымақтастықта қабылданған ережелер бойынша ойнай алмайтын регионалдық экономикалық бірлестік туралы айтылады. Ал екінші жағынан – ШОС барлық қатысушы- мемлекеттері ДС¦ кіруге өздерініњ көњілдеірн білдірді.

Екіншіден, меморандумдағы экономикалық тақырыптыњ басымдылығына қарамастан, онда геосаясаттық аспектілерде бар. Кіріспесініњ өзінде-ақ айтылған, «ынтымақтастықтыњ Шанхай ұйымы қатысушы-мемлекеттердіњ өзара тиімді және көп профильді ынтымақтастығын дамытуға кењ және зор әлуетті толық қолдануға мүмкіндік береді, сонымен қатар шындықты және тиімділікті халықаралық экономикалық тәртіпті орнатуға ықпал етеді...»². Дипломатиялық тілден қарапайым тілге аударғанда, бұл соњғы онжылдықта «Солтүстік-Оњтүстік» бағыты бойынша қарсы тұру жалғасады, және регион елдері «сыртта қалғысы» келмейді және «алтын миллард» мемлекеттерініњ гүлденуіне өзіне залалды әсер тигізбейді.

‡шіншіден, ШОС қатысушы – мемлекеттердіњ регионалдық экономикалық ынтымақтастығыныњ дамуыныњ анықталған мақсаттары соншалықты кењ және әр алуан, шынындада осы ынтымақтастықты әњгімелер мен декларациялар саласынан тәжірибелік жазықтыққа шығаруға мүмкіндік береді.

Ақырында, меморандумда сауда мен инвестиция үшін қолайлы жағдай жасаудыњ бірқатар нақты механизмдері қарастырылады; сыртқы экономикалық қызмет үшін жауап беретін, ШОС қатысушы-мемлекеттер министрлерініњ кездесулерініњ механизмдерін қалыптастыру болжанады; ынтымақтастықтыњ басымдылықты бағыттары белгіленді.

Егер осы ережелердің барлығы қарапайым декларация боып қалса (өкінішке орай, мұндай тәжірибе Орталық Азия регионындағы6 мемлекеттерде бар), онда Орталық Азиядағы, мәселелердің кең спектрі бойынша, ынтымақтастықтың регионалдық ұйымының қалыптасу процесінің басталуы туралы айтуға болады, экономикадан бастап қауіпсіздіктің қамтамасыздануымен аяқтала отырып. Жәнеде бұл ұйымныњ, сөзсіз, екі артықшылығы бар. Біріншіден, бұл, АҚШ-тыњ қатысуынсыз және региондағы АҚШ үстемдігіне балама бола алатын, Азияда құрылған бірінші халықаралық ұйым. Екіншіден, жаңа мүшелерді қабылдау үшін ашық ынтымақтастықтың Шанхай ұйымы, қазірдің өзінде кеңеюге бетбұрыс жасауда. Оған кіру туралы өзініњ өтінішін Пәкістан, Монғолия, Түркменстан және Индия сияқты елдер білдірді. Бұл бетбұрысты тек қана сәйкес құжаттың болмауы кідіртуде - ынтымақтастықтың Шанхай ұйымының Хартиясы. Осы құжатқа қол қоюмен, региондағы қазіргі бетбұрысты ескергенде, ШОС жаңа мүшелердің кіруін және оның регионалдық форумға айналуын күтуге болады.

Әрине сөзсіз, өткен саммит регионалдық қауіпсіздіктің проблемаларына көңіл аудармай кете алмады. «Солтүстік альянс басшысы Ахмад Шах Масудтың өлуі мен АҚШ қайғысы, онсызда региондағы күрделі жағдайды одан әрі шиеленістірді. Бұл жағдайдың шиеленісуі “алтылықты” беріктікке және оның келісімді шешімдер қабылдауға, үйлесімді әрекеттенуге сынады».¹

Бұл ең алдымен халықаралық терроризммен, діни экстремизммен, ұлттық сепаратизммен, ұйымдастырылған қылмыспен, есірткі және психотропты құралдардың засыз айналысы, заңсыз көшіп-қону және т.б. мәселелерге қатысты. Біріккен коммюникеде атап айтылды, «жақтар екіжақты негіздеде, ынтымақтастықтың Шанхай ұйымының шеңберіндеде, терроризммен, сепаратизммен және экстремизммен біздің елімізде және регионда тұтастай бейбітшілікті қамтамасыз ету үшін біріккен күресте өзара әрекеттесуді күшейту». Дүниежүзілік саясат үшін екінші маңызды мәселе – 1972 жылғы ПРО бойынша Шарттың маңыздылығы. Америкадағы қайғы АҚШ-тың халықаралық терроризмнен ұлттық ПРО ұйымымен оқшаулануы, нәтиже бермегеніне қарамастан, Қазақстан мен Қытай, Қытай мен Ресей сияқты, Біріккен коммюникеге қол қоюшылар тағыда көрсетті, «1972 жылғы ПРО бойынша Шарт халықаралық қауіпсіздік пен стратегиялық тұрақтылықтың маңызды тасы болып табылады» және шарттың қазіргі түрінде сақталуы үшін айтты.

Бүгінгі күні бүкіл күшті дүниежүзіндегі стратегиялық тұрақтылықтың балансын қолдауға ықпал ететін, келісімді қайта қарауға емес, халықаралық терроризм бірінші қатарында тұратын жаңа қатерлерге қарсы әрекетті іздеу жолдары болады. Түсіну қажет, мемлекеттер арасындағы келіспеушілік қаншалықты үлкен болса, соншалықты мемлекетке қарсы күштер нығая түсетінін. Және егер біз бүгін өзімізден, келіссөздер столына отыруға саясаттық күш таппасақ, онда ертеңгі күні террор бүкіл әлемді басып алады.

Сонымен, «Ынтымақтастықтыњ Шанхай ұйымына айналған "Шанхай бестігі", кењ байтақ региондағы тұрақтылық пен қауіпсіздікті, әртүрлі саладағы көп жақты ынтымақтастықты дамытуды қамтамасыз ететін нақты құрал болады. Жања ұйымныњ беделініњ артуы, оған деген басқа мемлекеттердіњ мүдделілігініњ жоғарылауыменде мақұлданады».¹

Қазақстан Ресеймен және Қырғызстанмен өмірлік достық туралы келісімге қол қойды, Қытаймен стратегиялық серіктестік туралы декларацияға қол қойды, Тәжікстанмен достық пен өзара көмек туралы шартқа қол қойды. Бұлардыњ барлығын экономикалық ынтымақтастық байланыстырады. Қазақстан Қытай мен Ресейдіњ сепаратистік және экстремистік күштерініњ әрекеттерін ауыздықтау бойынша жүргізетін жұмыстары мен салатын күштерін толығымен қолдайды.

«Регионалдық қауіпсіздік туралы айтқанда, біз ұйымдастырылған қылмыс пен есірткі бизнесінің кеңеюі, діни экстремизмнің күшеюі сияқты проблемалардың бар екеніне көңіл аудармай кете алмаймыз. Бұл қатермен күрестегі ынтымақтастық әмбебапты және ортақты болуы қажет...»²

Ауғанстандағы реттеу процесіне, онымен тікелей шекаралас мемлекеттер ғана белсенді қатыспайды, сонымен қатар біздің регионның тағдарына мүдделі елдерде қатыса алады. Барлық көңілді екі мәселенің блогіне шоғырландыру керек. Біріншісі - регионалдық қауіпсіздік мәселелері. Бұл проблематикаға ұйымдастырылған қылмыс, терроризм, есірткінің заңсыз айналысымен күресу бойынша жалпы шараларды әзірлеу жатады. Екіншісі – регионалдық экономикалық ынтымақтастықты терењдету, нығайту.

«Өткізілетін кездесулер ғалами қауіпсіздікті бекітуде бағасыз үлес қосады. Әлем соғыс пен жанжалдардан шаршады. Халық берік даму жолында ынтымақтасқысы келеді. Сондықтан бізде тұрақтылықты, қауіпсіздікті және өзара сенімділікті ары қарай бекітуге бағытталған, біздің өзара әрекетімізгдің келешегіне оптимизммен қарауға барлық негіз бар ».³

Айтуға болады, СВМДА процесі және «Шанхай бестігінің» қызметі азия регионындағы тұрақтылықты қамтамасыз ететін өзара толықтырушы процестері болып табылады, оның ішінде Орталық Азияда. “Бестік” шеңберіндегі заңдылықтар салдарында әскери-саясаттық жүйелер, оған басқада мүдделі елдердің енгізілуімен, келешекте экономикалық ынтымақтастыққа өседі. Қазақстанныњ ХХІ ғасырдағы Еуроазиялық сыртқы саясаты әртараптандырылған сипаттамалы және дүниежүзініњ барлық елдерімен өзара тиімді қатынасты дамытуға бағытталған.

1. Барынша күрделі жағдайларда Қазақстан жетекшілеріне қауіпсіздік проблемаларын бірнеше деңгейлерде шешуге тура келді: Достастық шеңберінде ұжымдық қауіпсіздік, стратегиялық қауіпсіздік және ядролық қару, ішкі (ТМД) және сыртқы шекаралар қауіпсіздігін қамтамасыздандыру, армияны және тиімді күштер құрылымын құру, этникалық және әлеуметтік тұрақтылықты сақтау, Қазақстанның мүддесін Орталық-азиялық регионда қамтамасыз ету, азиялық қауіпсіздік идеясын дамыту (АӨӘШК).

2. Қазақстанның қауіпсіздік проблемаларына тынышсыздануы мемлекеттік сипатты қабылдады. Бұл Қазақстанның жеке қауіпсіздігіне түсетін ықпал мен олардың халықаралық маңызын түсінуімен байланысты. Қазақстан өте оңтайлы сыртқы саясатты жағдайларда орын алады. Республика барлық ядролық державалардан қауіпсіздік кепілдігін алды, 1992 жылғы Ташкент Шарты негізінде әскери – саясатты блоктың қатысушысы болып табылады, еуропалық және азиялық елдермен қатынасын белсенді түрде дамытуда.

3. Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігінің геостратегиялық қатері болып табылатындар: республиканың өзінің геосаясаттық орналасуы және басқа мемлекеттердің өздерінің дербес ұлттық мүдделерін қамтамасыздандыруға бағытталған әрекеттері. Оның жайғасу орынынан шығатын, Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігіне геостратегиялық қатер, бәрінен бұрын Қазақстан республикасының екі ядролық державаның – Ресей мен Қытайдың арасында орналасуымен байланысты. Әскери қатынас бойынша екі өте күшті мемлекеттермен, Қазақстан территориясы, бір-біріне қарсы келу жағдайында соғысу әрекеттерінің театры ретінде қарастырылады.

4. Қазақстан бейбітшілік сүйгіш сыртқы саясаттың принциптерін қатаң ұстануға өзінің дайындығын мақұлдады, қалыптасқан дүниежүзілік тәртіптің және халықаралық қауіпсіздік проблемаларына келу жауапкершіліктерінің болмысына түсінушілік танытты. Президент Н.Ә. Назарбаев жалғыз сенімді шешім қабылдады – ол ядролық қарудан бас тарту, бұл біздің елімізге тілектестік қатынасты, халықаралық танылуды, қауіпсіздіктің кепілдігін және келешектегі саясаттық сенімнің үлкен несиесін қамтамасыз етті. «Ядролық қаруды сақтай отырып, тек қана беделге көңіл аударсақ, біз бірден дүниежүзінің стратегиялық державаларының бестігіне кіретін едік және басымдылығымызды көрсетіп, уақыт өткен сайын өзіміздің өлімдік атомдық арсеналымызды таныту үшін тағдырларды шешушілерге айналар едік. Бірақ бізді ешқандайда ішкі және сыртқы жағдайлар осындай «ядролық» жолмен жүруге мәжбүр ете алмайды. Ал қазір, арада он жылдай уақыт өткен кезде, мен өзіміздің сол тарихи маңызды шешімімізді дұрыс қабылдағанымызға көз жеткіземін...»¹

5. Барлық талдамалы ойлар мен болжауларға қорытынды жасай отырып, барынша анықтап айтуға болады: Қазақстан мен Ресейге келешектеде нәтижелі ынтымақтастықта болу бұйырған. «Қазақстан мен Ресей бір-біріне өркениеттілік жоспарындада жақын. Халықаралық аренадада біздің мүдделеріміз жалпы. Қазіргі ғаламданудың ұлғаюы және жалпы экономикалық интеграцияның, тығыз саясаттық өзара әрекеттің, мәдениет пен өркениеттің өзара өтуі артып жатқан жағдайда, өмірдің барлық аясындағы қатынаста ары қарай динамикалық даму мен үйлесуге, бізден өзге кім, бағытталуы керек...»¹

6. Өзінің мөлшері бойынша Қытай Қазақстанға қатер төндіре алатын мемлекет бола алады. Бұлда өткен күндерде қалды. Ертеме, кешпе, әйтеуір Қытай Қазақстанның Шығыс бөлігінің территориясына кірәрат – талап қояды деген қауіп барлық уақытта болды. «Қазақстан шекараны ҚХР пайдасына қайта қарау бойынша Қытайдың потенциалдық үзілді – кесілді талабына өз бетіншеде, ұжымдыда қарсы тұра алмайды. Дегенмен қазіргі кезде Қазақстанға арасында «қысылып» отырған мемлекеттермен – Ресеймен және Қытаймен – өзінің қатынасының сипатын анықтауы қажет...»²

7. Қазақстан Республикасы ТМД елдерінің әскери – саясаттық интеграциясына үлкен көңіл бөледі – бұл Достастық шеңберінде оның сыртқы шекараларының, сонымен қатар тұтас геосаясаттық кеңістіктеде ұжымдық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің ең маңызды факторы. «Өзекті проблеманы шешуде – жауапкершіліктің ғалами жүйесін қалыптастыру арқылы бейбітшілікті сақтау – ТМД шеңберінде тұрақтылықтың регионалдық белдігін құру маңызды роль атқара алады...»³. Қазіргі кезде «ТМД шеңберінде қол жеткен келісімдер Қазақстанның ұлттық мүдделеріне жауап бере алады және біздің мемлекетіміздің егемендігі мен тәуелсіздігіне сенімді кепілдік береді...»⁴ Сондықтанда Қазақстан Достастық шеңберінде көп тарапты және екіжақты ынтымақтастықтың дамуына бағытталған саясатты біртізбекті жүргізуде, оның ішінде көп ярусты интеграция негізіндеде.

8. Орталық Азияның бірде-бір мемлекеті қауіпсіздіктің дербес кешенін көрсете алмайды. Осының бәрі ұжымдық қауіпсіздіктің жаңа жүйесінің қалыптасуын региондағы тұрақтылықтың нақты кепілдігін іздеуді актуалды етіп көрсетеді. Жүйеге қатысуға арналған критерияларды саналы саяси ой ретінде бағалау қажет, оны нақтылыққа айналдыру керек, яғни барлық мүдделі елдердің қауіпсіздігінің жаңа архитектурасын құру қажет: Қазақстанның, Қырғызстанның. Тәжікстанның, Түркіменстанның және Өзбекстанның, сонымен қатар Әзербайжанның, Арменияның және грузияның, Ауғанстанның, Иранның, Қытайдың, Пәкістанның және Ресейдің қатысуымен. Тек қана мәселенің объективті өзара қосылу және өзара тәуелділіктері негізіндегі жүйенің құрама бөліктерін қалыптастыру мен сатылы шешілуі регион елдерінің алдымен оның жеке элементтерінде, содан соң регионалдық қауіпсіздіктің барлық жүйесінде қатысуын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Жәнеде бұл кездегі жүйені құру қауіпсіздіктің келесі қолданудағы элементтеріне сүйенуі керек. Регионалдық қауіпсіздік элементі ретінде, ядролық қарудан еркін аймақты құру бойынша бастамаларды қарастыруға болады. Азиядағы өзара әрекеттесу мен сенімділік шарттары бойынша Мәжіліс, сонымен бірге Орталық-азиялық және Кедендік одақтар, ұжымдық қауіпсіздік туралы Шарт, «Шанхайлық бестік» және басқада ұсыныстар. Одан өзге, регионалдық қауіпсіздік жүйесі БҰҰ, ОБСЕ, ЭКО және бірқатар басқа халықаралық ұйымдардың потенциалдарын қолдана алады.

9. Пайда болған геосаясаттық жағдайды түсіну, қлттық сепаратизммен, діни экстремизммен және халыөаралық терроризммен қоса, қауіпсіздіктің жаңа қатерлерімен күресті күшейту қажеттігін талап етеді.

10. Азиялық регионда АӨӘШК ролінің күшеюі АӨӘШК институтталу қажеттігін талап етеді және мемлекеттер басшылары мен үкіметтері және сыртқы істер министрлері деңгейінде тұрақты түрде кездесулер өткізілуін талап етеді. АӨӘШК елдерінің саясаттық және экономикалық потенциалы, олардың ең маңызды дүниежүзілік және регионалдық процестерге ықпал ету қабілеттілігі мәжілістерді дүниежүзіндегі маңызды регионалдық түзілістердің бірі етеді...».¹ Әрине, Азия сияқты, көптеген қиын шешілетін мәселелер шиеленіскен жіптей жиналған мұндай регионда, қауіпсіздік саласындағы мәселелердің барлық сұрағы бойынша келісімге келуге болады деу аңғырттық болар еді. Дегенмен, соңғы жылдардың тәжірибесі көрсеткендей, «АӨӘШК процесінің жемістік теңдеуі қарапайымдылықтан күрделілікке қарай алға қозғалудың ұмтылысымен ғана қорытындыланады. Барлығы үшін актуалды проблемаларға шоғырлану қажет, содан соң тадас туғызатын мәселелерге көшу керек. Декларация - бұл көптеген елдердің тырнақтап жиған жұмысының жемісі. Бұл азиялық елдердің қауіпсіз дүние құру қажеттілігі туралы келісілген пікірі...»²

11. ынтымақтастықтың Шанхай ұйымына айналған, "Шанхай бестігі" кең региондағы тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыздандырудың, әртүрлі салады көп тарапты ынтымақтасуды дамытудың нақты құралына айналуда. Жаңа ұйымның көтеріліп бара жатқан беделі оған басқа мемлекеттердің қызығушылығының артуымен мақұлданады. Өткізілген кездесулер ғалами қауіпсіздікті бекітуде өте бағалы үлес қосады. Әлем соғыс пен жанжалдан шаршады. Халықтар тұрақты даму жолындағы ынтымақтастықты қалайды. Сондықтан біздің тұрақтылықтың, қауіпсіздіктің және өзара сенімділіктің ары қарай беріктенуіне бағытталған өзара қатынасымызға сеніммен қарауға барлық негізіміз бар».¹

12. АӨӘШК процесі мен «Шанхай бестігі» қызметтері азия регионындағы, оның ішінде Орталық Азиядағы тұрақтылықты қамтамасыз етуге бағытталған, өзара толықтырушы процестер болып табылады деп айтуға болады. «Бестік» шеңберінде пайда болған заңдылықтың салдарындағы, сенімділіктің әскери – саясаттық жүйесі келешекте оның экономикалық қоғамдастыққа артып жалғасу мүмкіндігі бар, жәнеде оған басқада мүдделі елдерді қосып алумен. Қазақстанның Еуроазиялық сыртқы саясаты XXI ғасырда дифферециалды сипатта болады және дүниежүзінің барлық елдерімен өзара тиімді қатынасты дамытуға бағытталады.