Қазақстан 2018 адам қҰҚЫҚтары жөніндегі баяндама

 

 

 

 

 

   

 

 

 

 

 

 

 

 

еңбек ұйымдастырушыларын қудалауға мүмкіндік береді, яғни сот заңсыз деп таныған ере-

уілге  қатысқаны  үшін  жұмысшыларды  қылмыстық  жауапкершілікке  тартуға  жəне  үш 

жылға дейін бас бостандығынан айыруға болады. 

 

Еңбек   кодексі   жұмысшылардың жұмыс   берушілерге шағымдану  құқығын шектейді. 

Мысалы, 12-ші бапқа сəйкес, жұмыс берушілер жұмысқа қатысты  кез-келген іс-əрекетті 

жұмысшы өкілдерімен келісуге  тиіс.  Егер  бірнеше  ресми  өкілдер болса,  ұсынылған  

актіні  талқылау  үшін  бірыңғай  орган  құруға  бес  күн беріледі. Егер  топ  келісімге келе  

алмаса,  жұмыс беруші  актіні жұмысшылардың келісімінсіз  қабылдай алады. 52-ші бапта 

жұмыс беруші жұмысшыны жұмыстан шығара алатын 25 себеп көрсетілген. 

 

Кəсіподақтар мен  олардың  жұмыс берушілері  арасындағы  келіспеушіліктер үкімет өкіл-

дерінен,  кəсіподақтардан  жəне  жұмыс  берушілер  қауымдастығынан  тұратын  үш  жақты 

комиссияға    ұсынылуы    мүмкін.    Үшжақты    комиссияларға    мемлекеттік    жəне    

мемлекетке тəуелді кəсіподақтар  қатысады.  Үшжақты  комиссия  еңбек  қатынастарының  

көптеген  аспектілерін реттейтін жылдық келісімдерді əзірлеуге жəне қол қоюға жауапты.  

 

Шетелдік    жұмысшылар    кəсіподақтарға    қосылу    құқығына   ие,  бірақ    заң    шетелдік 

кəсіподақтардың  жұмыс  істеуіне  жəне  кəсіподақтарды  шетелдік  азаматтардың,  үкімет-

тердің жəне халықаралық ұйымдардың қаржыландыруына тыйым салады. Заңсыз мигрант-

тар  мен  елде  тұратын  өзін-өзі  жұмыспен  қамтыған  адамдар    заңнан      босатылған      жоқ.   

Тоғыз   миллион   экономикалық белсенді азаматтардың шамамен екі миллионы жылдың 

екінші тоқсанында өзін-өзі жұмыспен қамтыды. 

 

b. Міндетті немесе мəжбүрлі еңбекке тыйым салу 

 

Сот  үкiмi,  төтенше  немесе  соғыс  жағдайындағы  жəйттерді  есептемегенде,  заң  міндетті 

немесе мəжбүрлi еңбектiң барлық түрлерiне тыйым салады. 

 

Қылмыстық  кодексте  адам  саудасымен  айналысатындарға,  еңбек  етуге  күштейтін  жəне 

адам  саудасына  көмектесетіндерге,  мəжбүрлі  еңбекке  тарту  үшін  алаяқтық  жəне  жалған 

мəліметтер  беріп  жұмысқа  алатын  адамдарға,  паспорттар  мен  жол  жүру  құжаттарын 

тəркілеумен айналысатын жұмыс берушілерге не еңбек агенттеріне жаза қарастырылған.   

Еңбек  немесе  сексуалдық  пайдалану  үшін  адам  саудасымен  айналысатындар  15  жылға 

дейін  бас  бостандығынан  айырылады.  Еңбек  немесе  сексуалдық  пайдалану  мақсатында 

адам ұрлағаны жəне бас бостандығынан заңсыз айырғаны үшін мүлікті тəркілей отырып, 

10 жылға дейін бас бостандығынан айырады; мұндай жағдайлар жеткілікті болды. 

 

Еңбек жəне халықты əлеуметтік қорғау министрлігі жұмыс берушілердің еңбек заңнама-

сын бұзу фактілерін анықтауға, соның ішінде шетелдік жұмыс күшін пайдалануды тексе-

руге жауапты. Ішкі істер министрлігі мəжбүрлі еңбек жəне жыныстық қанаушылықтан за-

рдап шеккен адамдарды анықтауға жəне қылмыстық іс қозғауға жауапты. Көп жағдайда 

 

 

 

 

 

   

 

 

 

 

 

 

 

 

үкімет заңға бағынуды қамтамасыз етіп келді. Полиция мəжбүрлі еңбек құрбандарын табу 

үшін  ведомствоаралық  операцияларды  жүргізді.  2017  жылы  адам  саудасы  бойынша  101 

қылмыстық іс қозғалды, ал соттарда 29 адам саудагері, оның ішінде 20-сы сексуалды пай-

далану үшін, 8-сы еңбек етуге мəжбүрлегені үшін, ал біреуі басқа заңбұзушылық үшін сот-

талған. 

 

 

Еңбек  мигранттарының  көбі  міндетті  немесе  мəжбүрлі  еңбек қаупіне ұшырады. ХКҰ-

ның  2016  жылғы  дерегіне  сəйкес,  елде  шамамен    950    000    мигрант    болды,    олардың  

көпшілігі  Өзбекстаннан жəне кейбір бөлігі Тəжікстан мен Қырғызстаннан келді. Еңбек ми-

гранттары ең алдымен ауыл шаруашылығында жəне құрылыс саласында жұмысқа орнала-

сты. Еңбек жəне халықты  əлеуметтік  қорғау  министрлігі  еңбек  мигранттарымен  байла-

нысты  мəселелерді шешуге  жауап  береді.  2017 жылы үкімет 2017-2021 жылдарға ар-

налған  жаңа  көші-қон  саясатының  тұжырымдамасын  жəне  оны  іске  асыру  жоспарын 

қабылдады. Бұл өзгерістер Орталық Азияның басқа елдерінен біліктілігі төмен еңбек ми-

гранттарының келуінің артуы жəне білім деңгейінің төмендігі салдарынан экономиканың 

кейбір секторларында жоғары білікті жұмыс күшінің жетіспеушілігі сияқты ішкі жəне сыр-

тқы заманауи мəселелерді қарастырды.  

 

Сонымен    қатар  АҚШ    Мемлекеттік  департаментінің    Адам    саудасы  туралы  есебін 

www.state.gov/j/tip/rls/tiprpt/ сайтынан қараңыз. 

 

с. Балалар еңбегіне тыйым салу жəне жұмысқа алудың ең төменгі жас мөлшері 

 

Жалпы жұмысқа алудың ең төменгі жас мөлшері 16 жасты құрайды. Алайда ата-аналары-

ның    рұқсатымен,    14-16    жас    аралығындағы    балалар    денсаулығы    мен    білім  алуына 

кедергі  келтірмейтін  жеңіл  жұмыстарды  орындай  алады.  Заң  кəмелетке  толмағандарға 

қауіпті  жұмыстар  жасауға  тыйым  салады  жəне  18  жасқа  толмаған  қызметкерлер  үшін 

жұмыс күнінің ұзақтығын шектейді. 

 

Еңбек  жəне  халықты  əлеуметтік  қорғау  министрлігі  балалар  еңбегі  туралы  заңдардың 

орындалуына  жəне  айыппұлдармен  жазаланатын  əкімшілік  құқық  бұзушылықтарға  жау-

апты. Ішкі істер министрлігі қылмыстық құқық бұзушылықтарды тергеуге жəне қылмы-

стық полиция қызметкерлеріне балалар еңбегінің ең ауыр түрлерін тергеуді оқытуға жау-

апты. 

 

Заңды бұзғаны үшін тағайындалатын қылмыстық емес жазаларға жазбаша түрде ескерту, 

белгілі бір қызмет түрлері үшін алынған лицензияларды қайтару, тоқтата тұру немесе мүл-

дем тоқтату, əкімшілік айыппұлдар немесе айыппұлдар салу, сондай-ақ əкімшілік қамауға 

(кəмелет  жасқа  толмағандарды  тек  сот  үкімімен  15  тəулікке  дейін  қамау)  алу  жатады. 

Əкімшілік   кодекс   бойынша,   кəмелетке   толмаған   баланы   еңбек   келісімінсіз   жұмысқа 

орналастырған жағдайда  жұмыс  берушінің   лицензиясы  тоқтатылып, айыппұл  салынады.  

Жалақы  уақытылы  немесе  дұрыс  төленбеген  жағдайда, демалыс бермеген жағдайда, 

 

 

 

 

 

   

 

 

 

 

 

 

 

 

жұмыс уақытын заңсыз ұзартқан жағдайда жəне жұмыс  орнында  дискриминация орын 

алған жағдайда айыппұл тағайындалады.  

 

Қылмыстық кодекс бойынша, балалар еңбегінің ең ауыр түрлерінің алдын-алу үшін қыл-

мыстық жазалау қарастырылған.   Жастары    жетпеген    балаларды    қауіпті жұмысқа 

орналастырғаны  үшін  бес  жылға  дейін  бас  бостандығынан  айырылады  немесе нақты 

бір жұмыс түрлерінде  үш  жылға  дейін  жұмыс  істеуге  тыйым салынады.  Кəмелетке  

толмағандарды порнографиялық  көріністерді  қамтитын  порнографиялық  шоу-бағдарла-

маларға  қатыстыру  немесе  кəмелетке толмағандардың порнографиялық суреттерін қамти-

тын  материалдарды    шығару  үшін    10    жылға    дейін  бас  бостандығынан  айыру  жазасы 

қарастырылған;  кəмелетке    толмағандарды    жезөкшелікке    мəжбүрлеу  үшін  12    жылға  

дейін    бас  бостандығынан  айыру  жазасы  қарастырылған;    кəмелетке  толмаған    баланы  

жұмысқа мəжбүрлеу мен  сату мақсатында  кəмелетке  толмаған адамды  ұрлау  немесе  

заңсыз  бас  бостандығынан  айыру үшін 15  жылға  дейін бас бостандығынан айыру жазасы 

қарастырылып, өмір бойы  балалармен  жұмыс  істеуге  тыйым  салынады.  2016  жылы  

полиция  балалар  еңбегінің  ең ауыр түрлерінің 13 жағдайын тексерді. Мұндай жазалар заң 

бұзушылықты болдырмау үшін жеткілікті болды.  

 

ҮЕҰ   балалар   еңбегінің   үй  жұмысы  деңгейінде,   нарықтарда,   құрылыс   алаңдарында   

жəне автокөліктерді жуу, көкөністерді өсіру жəне қайыршылық сияқты істерде пайдала-

нылғанын хабарлады.  Мысалы, 2017 жылы жанар-жағар май станцияларында жеті бала 

жұмыс істегені анықталды. Жергілікті үкіметтік емес ұйымдар мақта-мата өндірісіндегі от-

басылық  шаруашылықтарда  балалар  еңбегінің  əлі  де  қолданылатынын  жəне  2017  жылы 

мақта өрісінде кем дегенде бір бала жұмыс істейтінін мəлімдеді. БАҚ 2017 жылы 16 жасар 

бала  мақта  өрісінде  мақтаны  тиеу  барысында  алған  жарақаттан  қайтыс  болғанын  хабар-

лады. 

 

Балалар        еңбегінің        ең        ауыр        түрлері        туралы        Еңбек        бөлімінің        есебін 

www.dol.gov/ilab/reports/child-labor/findings/

 сайтынан қараңыз.  

 

d. Жұмыспен қамту жəне кəсіпке қатысты дискриминация 

 

Заңдар  мен  нормативтік  актілер  жынысы,  жасы,  мүгедектігі,  нəсілі,  ұлты,  тілі, тұрғы-

лықты   жері,   діні,   саяси   көзқарасы,   руы   немесе   сатысы,   қоғамдық бірлестіктері   

не  мүлігі,   əлеуметтік   не   ресми лауазымы бойынша  жұмысқа  жəне  кəсібіне  қатысты  

кемсітуге  тыйым  салады. Заң  мүгедектікке, жыныстық  бағдарға,  гендерлік  сəйкестікке,  

АҚТҚ-позитивті  мəртебесіне  немесе басқа да жұқпалы ауруларға негізделген дискрими-

нацияларға арнайы тыйым салмайды. Үкімет заңдар  мен  нормативтік  актілерді  тиімді  

қолданады.    Дискриминация    -    бұл    481    000    теңге  (1,332  АҚШ  доллары)  мөлшерінде 

айыппұл салынатын əкімшілік құқық бұзушылық болып табылады.  Кейбір  жағдайларда  

жүктілікке,  мүгедектікке  немесе  азшылыққа  байланысты еңбек келісімшарттарын заңсыз 

тоқтату қылмыстық құқық бұзушылық болып саналады жəне заңмен жазаланады: айыппұл 

 

 

 

 

 

   

 

 

 

 

 

 

 

 

салынады, 50 күнге дейін қамауда ұсталынады, белгілі бір лауазымды иеленуге немесе бел-

гілі бір кəсіппен айналысуға тыйым салынады.  

 

Алайда мүгедектер, жетім балалар жəне бұрынғы сотталғандарды жұмыспен қамту жəне 

жұмысқа тұрғызу барысында дискриминация  орын  алды.  ҮЕҰ  мəліметі бойынша,  үкімет  

қанша  жағдай  жасаса  да,  мүгедектерге  жұмысқа  орналасу  қиынға  соқты.  Заң  əйелдерге 

жəне ерлерге тең еңбек үшін бірдей еңбеқақыны талап етпейді. ҮЕҰ айтуынша, бірде бір 

үкіметтік  емес  орган  дискриминацияға  қарсы  заңнаманы  жүзеге  асыру  үшін  жауап-

кершілікті  өз  мойнына  алмағанын  жəне  гендерлік  кемсітушіліктің  заңнамадағы  анықта-

масы халықаралық стандарттарға сəйкес келмейтінін мəлімдеді. Ер адамдарға қарағанда 

əйелдер өздерінің білім деңгейіне байланысты өзін-өзі жұмыспен қамтыған немесе жұмыс-

сыз болды. 

 

e.  Жұмыс шарттарының тиімділігі 

 

Жыл  ішінде  ұлттық  ең  төменгі  айлық жалақы  айлық  күнкөріс  деңгейіне  тең  болды.  

Тамыз  айында  9  миллион  жұмыс  күшінің  1,3  миллионы  жұмысбасты  немесе  жұмыссыз 

ретінде тіркелмеген еді, яғни олар бейресми экономикада жұмыс істеуі мүмкін. Бұл жұмыс-

шылар  бөлшек  сауда,  көлік  қызметтері,  ауыл  шаруашылығы,  жылжымайтын  мүлік, 

сұлулық  салондары  жəне  шаштараздар,  кір  жуу  жəне  химиялық  тазалау  орындарында 

шоғырланған. Шағын кəсіпкерлер мен олардың қызметкерлері көбіне денсаулық, əлеумет-

тік немесе зейнетақылық төлемсіз жұмыс істейді. 

 

Заңда  қалыпты  жұмыс  аптасы  40  сағаттан  аспауы  керектігі,  ауыр  қол  жұмысы  немесе 

қауіпті  жұмыс  ұзақтығы  аптасына  36  сағаттан  аспауы  керектігі  қарастырылады.  Заңда 

жұмысты күніне екі сағат артық істеуге немесе ауыр жұмысты күніне бір сағат артық істе-

уге рұқсат етілген жəне кемінде 50% сыйақы  төлеуін  талап  етеді. Заң  қауіпті жұмыстарда  

міндетті  артық  жұмыс істеуге жəне  жұмыс  уақытын   ұзартуға   тыйым   салады.   Заң   

еңбек      келісімшарттарында      жұмыс  уақыты,    мереке    күндерінің    ұзақтығы    жəне    əр  

қызметкерге  жыл  сайынғы  ақылы  еңбек демалысы  болуын   ескертеді.     

 

Үкімет    еңбек   гигиенасы жəне    қауіпсіздік техникасы стандарттарын    белгілейді.    Заң    

жұмыс    берушілерден    жұмысшылардың    өмірі    мен денсаулығына қауіп төндіретін 

жұмысты тоқтатуға жəне жұмысшыларға кез-келген зиянды немесе қауіпті еңбек жағдай-

лары туралы, кез келген кəсіптік аурулар туралы ескертуді талап   етеді.   Заң   жұмысшы-

ларға      денсаулығына      немесе      қауіпсіздігіне      қауіп  төнген  жағдайда  жұмыстан  кетіп  

қалуға  арнайы  құқық  береді, бұл  нəрсе олардың жұмыстарына  кері əсерін тигізбеуге 

тиіс. 

 

Мереке күндері жұмысқа шығу жəне жұмыстан кейін қалып жұмыс істеу үшін ақы тұрақты 

жалақыдан 1,25 есе артық төленуге тиіс. Төлемақы туралы шешім жұмыс беруші тарапынан 

 

 

 

 

 

   

 

 

 

 

 

 

 

 

немесе ұжымдық шартқа сəйкес қабылданады, ал еңбек ақысының мөлшері өнеркəсіптік 

келісімдерде қарастырылған салалық жалақы мультипликаторларына негізделеді. 

 

18 шілдеде Жоғарғы сот Қытай ұлттық мұнай-газ корпорациясына тиесілі Қытай ұлттық 

мұнай-газ  корпорациясы  -  Ақтөбемұнайгаздың  пайдасына  шешім  қабылдады,  олар  2017 

жылдың ақпан айында экологиялық қауіпті Арал теңізі аумағында тұратын 403 жұмыскерге 

төленетін  экологиялық  жəрдемақыны  50%-дан  20%-ға  қысқартты.  Еңбек  жəне  халықты 

əлеуметтік қорғау министрлігінің қолдауымен,  компания Арал теңізі аймағында тұратын 

жəне жұмыс істейтін қызметкерлер ғана 50% жəрдемақы алуға құқылы екенін айттты. Арал 

маңында тұратын, бірақ басқа жерде жұмыс істейтіндер 20% жəрдемақы ғана ала алады. 

 

Еңбек жəне халықты əлеуметтік қорғау министрлігі ең төменгі жалақы,   жұмыс уақытын  

шектеу,  артық  жұмыс  уақыты  мен  еңбек  қауіпсіздігі, денсаулықты қорғау  стандартта-

рының   орындалуын   қадағалайды.   Заң бойынша,  еңбек   инспекторлары   заң  бұзушы-

лықтарды  анықтау  үшін  жұмыс  орындарына жария жəне жария емес тексеріс  жүргізуге   

құқылы.  Алайда екі жағдайда да жазбаша ескерту болуға тиіс. Қауіптілік деңгейін бағалау 

бойынша есептерге негізделген тексерулер тексеріс басталғанға дейін кем дегенде 30 күн 

бұрын жазбаша түрде хабарланады. 2014 жылдан бастап жария тексерулерге президенттік 

мораторий  енгізілді.  Жоспарсыз  тексерулер  тексеріс  басталғанға  дейін  кемінде  бір  күн 

бұрын хабарланады. Еңбек инспекторларының ресурстары шектеулі. Министрліктің  ин-

спекторлары  жұмыс  берушілерді    тексерді.  Наурыз  айынан  бастап  инспекторлар  1364 

тексеріс жүргізіп, 2 104 еңбек заңнамасы бұзушылығын анықтады жəне жалпы сомасы 64,3 

млн.  теңгеге  (шамамен  178  000  АҚШ  доллары)  365  айыппұл  салды.  2017  жылы  ми-

нистрлікте 258 еңбек инспекторы болды. 

 

Адам  құқықтары  жөніндегі  комиссияның  хабарлауынша,  инспекторлардың  саны  жет-

кіліксіз болды. Сонымен  қатар, 2015 жылғы Еңбек кодексі жұмыс берушінің  деклараци-

ясын  енгізді. Жаңа жүйе бойынша,  еңбек  инспекторлары    еңбек    заңнамасының    та-

лаптарына        сəйкес        келетін  кəсіпорындарға      сенім      сертификатын      ұзарта      алады.   

Сертификатталған   кəсіпорындар   үш жылдық   кезеңде   еңбек   инспекцияларынан   боса-

тылады.      Еңбек  құқығын  қорғау      белсенділерінің  пікірінше,  мұндай  тəжірибе  еңбек 

жағдайларының нашарлауына əкеліп, проблемаларды жасыруы мүмкін. Заң бойынша, кез 

келген кəсіпорын немесе компания еңбек қауіпсіздігі мəселелерін шешу үшін жұмыс бе-

руші жəне қызметкерлер өкілдерінен құралған өндірістік кеңесті құра алады. Бұл кеңестер 

қызметкерлердің  еңбек  жағдайларын  тексеруге  құқылы.  Қаңтар  айында  елде  12855 

өндірістік кеңестер жұмыс істеді. 17 914 ерікті еңбек инспекторларының ішінен 10 952-сі 

ресми оқудан өтті. 

 

Кейбір      жұмыс      берушілердің      еңбек      гигиенасы  мен  қауіпсіздік  техникасы      туралы 

ережелерді елемегені   жайлы   айтылды.   Құрылыс, өнеркəсіптік   жəне   аграрлық   сала-

лардағы еңбек гигиенасы мен қауіпсіздік техникасы көбінесе  стандарттарға  сай  келмеді.  

 

 

 

 

 

   

 

 

 

 

 

 

 

 

Фабрикаларда жұмыс  істейтін  жұмысшыларға  кейде  сапалы  қорғаныс  киімдері  жетіс-

педі,  кейде  жарығы нашар  жəне  желдетілмейтін  жерлерде  жұмыс  істеді.  Қыркүйекте 

үкімет  жұмыс  орындарында  975  жарақат  болғаны  туралы  хабарлады,  оның  133-і  өлімге 

əкелді. Үкімет жұмыс орындарында орын алған көптеген өлім-жітім себептеріне ескірген 

жабдықтар,  зиянды  еңбекпен  айналысатын  жұмысшылардың  кəсіби  ауруларын  анықтау 

мен  алдын-алудың  жеткіліксіздігі,  сондай-ақ  қауіпсіздік  ережелерін  сақтамау  фактілерін 

жатқызды. Өлім қаупі жоғары кəсіптерді сараптау нəтижесінде, ең қауіпті жұмыстар қата-

рында  тау-кен  өнеркəсібі,  құрылыс,  мұнай  жəне  газ  саласы  болды.  Еңбек  жəне  халықты 

əлеуметтік қорғау министрі 2017 жылы 370 мың адам қауіпті жағдайда еңбек еткенін ха-

барлады. 

 

Кейбір  компаниялар  жарақат  алған қызметкерлерге өтемақы төлеуден жалтарды. Сыншы-

лардың пікірінше, жұмыс берушілер, ҚРКФ жəне Еңбек жəне халықты əлеуметтік қорғау 

министрлігі бюрократияға көбірек мəн беріп, өндірісте болған жазатайым оқиғалардың са-

нын азайту бойынша шаралар қабылдаудың орнына, жазатайым оқиғалар туралы есептерді 

толтырумен  əлек  болған.  Еңбек  қауіпсіздігі  талаптарын  болмашы  бір  деңгейде  сақта-

маудың өзі компанияның өндірістік жарақат үшін өтемақы төлеуден бас тартуына əкелуі 

мүмкін.  Осындай  жағдайлардың  30  пайызында  жұмысшылар  еңбек  гигиенасы  мен 

қауіпсіздік техникасы ережелерін бұзғаны үшін айыпталды.