«Қазақ тілі мен әдебиеті» және «Ұлағат» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің ай сайын шығатын Республикалық

36
2) Ер жүрек –                                   лезде, тез, жылдам
3) Тайға таңба басқандай –            ерінді
4) Мойыны жар бермеді –              анық
5) Бармағын тістеу –                       жолы болу
6) Тасы өрге домалау –                   момын
7) Қой ауызынан шөп алмас –       өкіну
Тапсырма №3.  Сурет бойынша жұмыс: «Кім көп біледі?»
Тұрақты сөз тіркесін табыңыз. 
А)  Ағашты  балтамен  шапты;  Ә)  Ағаштың  тамырын 
шапты; Б) Тамырына балта шапты;  В) Оспан ағашты шапты; 
Г) Ағаштың бұтағын шапты.
Суреттерге қарап тұрақты тіркестер ойлап табыңыздар.
ІІІ. Толғаныс. Тұрақты сөз тіркестерінің мәнін аш.
Қас  пен  көздің  арасында  (лезде).  Қара  қылды  қақ  жару  
(әділ).  Төбе  шашы  тік  тұрды  (шошыды).  Тайға  таңба 
басқандай (анық). Ауызына құм құйылды (үндемеу). Көзге 
түртсе  көргісіз    (қараңғы).  Тонның  ішкі  бауындай  (тату). 
Бет моншағы үзілу  (ұялу). Жарғақ құлағы жастыққа тимеу   
(мазасыздану). Күн тигізбей өсірген  (мәпелеу).
Венн диаграммасы
Тұрақты тіркес
Ұқсастығы
Сөз тіркесі
1. Сөз тіркесіне ұқсас 
болғанымен, құрамы 
тұрақты, басқа сөзбен 
алмастыруға келмейді.
2. Тұрақты тіркестер бірнеше 
сөзден тұрғанымен, бір 
ғана мағынаны білдіріп, бір 
сұраққа жауап береді.
3. Сөзбе-сөз аударылмайды.
    Кем 
дегенде 
екі сөздің 
тіркесінен 
тұрады. 
1. Сөз тіркесінің 
құрамындағы 
сөздердің әрқайсысы 
толық мағыналы 
болады.
2. Әрбір сыңары 
жеке сұраққа жауап 
береді.
3. Сөзбе-сөз 
аударылады.
Үйге  тапсырма.  Тұрақты  тіркестерді  қатыстырып,  кез 
келген тақырыпқа шағын әңгіме құрастырыңдар.
Қорытынды кезең:

37
Бүгінгі  сабақтан  сен  қандай  әсер  алдың?  Сабақ  саған 
ұнады  ма?  Несімен  ұнады?  Сабақта  мақсатымызға  жеттік 
пе?
Бағалау.  Әр  оқушының  бағасын  сипаттау,  жақсы 
жақтарын атап өту.
Ұлман БЕКЕТОВА, 
Қызылорда қаласындағы
№ 264 мектеп-лицейдің 
мұғалімі.
ТҮБІР МЕН ҚОСЫМША
Сабақтың  мақсаты:  білімділік  –  қазақ  тіліндегі 
қосымшалардың  түбір  сөзге  жалғану  заңдылықтары, 
ерекшеліктері  туралы  ұғым  беру;  «қосымша»  терминін 
саналы түрде меңгерту; жұрнақ пен жалғауды ажырата білуге 
үйрету; 
дамытушылық  –  фонетика,  лексика  тараулары 
бойынша  бастауыш  сыныптарда  меңгерген  білімдеріне 
сүйене отырып, тілдік нормалар туралы түсініктерін дамы-
ту;  сауатты  жазу,  оқу  дағдыларын  жетілдіру,  оқушылар-
дың  белсенді  ойлау  қабілеттерін  дамыту; 
тәрбиелік  – 
оқушылардың пәнге деген қызығушылықтарын ояту, әдеби 
тілде  көркем  сөйлеуге,  Абайдың  нақыл  сөздері  арқылы 
адамгершілікке, сауаттылыққа, еңбексүйгіштікке тәрбиелеу. 
Түрі:  жаңа  білім  беру.  Әдісі:  түсіндіру,  сұрақ-жауап, 
танымдық  ойындар  («Моншақ  тізу»,  «Кім  жылдам?»), 
репродуктивті  түрдегі  өзіндік  жұмыстар.  Көрнекілігі:  
интербелсенді  тақта,  тақырыпқа  арналған  кесте,  тірек- 
сызба, семантикалық карта.

38
Сабақ барысы.
І. Ұйымдастыру.
1)  Оқушылармен  сәлемдесу,  түгелдеу.  2)Сыныптың 
сабаққа әзірлігін тексеру. 3)Зейіндерін сабаққа аудару.
ІІ. Үй тапсырмасын пысықтау:
1. Сөз тұлғасына нелер жатады?
2. Сөз тұлғасы қандай қызмет атқарады?
3. 44-жаттығудың орындалуын тексеру.
ІІІ. Жаңа білімді меңгерту
 
Түбір 
 
Сөздің мағынасы бар ең бастапқы бөлшегі 
Негізгі түбір 
Туынды түбір 
Түбірлес сөздер 
Еш қосым-
шасыз түбір 
күйіндегі сөз: 
мектеп, қала 
Жұрнақ 
арқылы 
жасалған сөз: 
білімпаз 
Бір түбірден 
тараған сөздер: 
Біл-білім
-білгіш, 
т.б. 
Жұрнақ 
 
Сөздің мағынасын өзгертеді
 
1)сөз 
тудырушы; 
2)сөз 
түрлендіруші.
 
Көк. Қандай? 
Көк+шілтім. 
Қандай?
 
 

39
ІV. Оқулықпен жұмыс.
49-жаттығу.  Берілген  сөздерден  жұрнақ  арқылы 
туынды сөздер жасау: күзеу, күздік, қыстық, көктемшілік,   
сауықшыл, оттық, темірдей, тәрбиелеу.
50-жаттығу. Қарамен жазылған сөздерді құрамына қарай 
талдау, қосымшаның түрін ажырату.
Есті: ес – зат есім, ті – зат есімнен зат есім тудырушы 
жұрнақ.  Білгені:  біл  –  етістік,  ген  –  жұрнақ,  і  -  тәуелдік 
жалғаудың    3-жағы.  Білімді:  біл  –  етістік,  ім  –  жұрнақ,  ді 
–  жұрнақ;  Адамға:  адам  –  зат  есім,  ға  –  барыс  септігінің 
Қосымша 
 
Түбірге жалғанатын бөлшектер
 
Жалғау 
 
Сөз бен сөзді байланыстырады
 
Көптік 
жалғау
 
Тәуелдік 
жалғау
 
Септік 
жалғау
 
Жіктік  
жалғау
 
3 жақта,  
2 түрде 
тәуел-
денеді.
 
Атау 
Ілік 
Барыс 
Табыс 
Жатыс 
Шығыс 
Көмектес  
 
3 жақта,  
2 түрде 
жіктеледі. 
 
-лар, -лер, 
-дар, -дер, 
-тар, -тер 
Кітап+тар
 
 

40
жалғауы. 
51-жаттығу.  Берілген  сөздерге  қосымша  жалғап                 
сөйлем құрау.
52-жаттығу. Жұрнақ арқылы туынды сөз жасау. 
Үк-кіш,  үйрету-ші,  түйін-деме,  түйін-шек,  заң-гер,  бой-
шаң, талап-ты, талап-кер, талап-шыл, сарап-тау, сарап-шы, 
әрлеу-ші, салым-шы, баспа-хана, тәлім-гер, зият-кер, іс-кер.
Қосымша тапсырма.
Семантикалық карта
Мысалдар
Жұрнақ 
Жалғау 
Сөз ту-
дырушы
Сөз түрлен-
діруші
Көптік
Тәу
елдік
С
ептік 
Жіктік 
Мектептер 
+
Оқушы
+
Ұстазбын 
+
Кітабым 
+
Дәптерге 
+
Сандықша 
+
Семантикалық карта
Алаң-
қай 
Тау-
лы 
Орын-
дықтар 
Оқу-
шы-
мын 
Да-
ла-
да 
Дәп-
те-
рім
Сөз туды-
рушы
+
Сөз түрлен-
діруші
+
Көптік
+
Тәуелдік
+
Септік
+
Жіктік
+
Танымдық ойындар
1. «Келісіп пішкен тон келте болмас».
Берілген сөздерге қосымша жалғап, мақалды құра.