| 6.4 «Ауыз әдебиеті үлгілерінде қалыптасқан экспрессивтік стилистиканың құралдары мен тәсілдері». Экспрессивтік стилистиканы қалыптастырудағы ауыз әдебиеті үлгілерінің мән-маңызы ерекше. Мәдени-ұлттық шығармашылықтың өзекті саласы болып табылатын ауыз әдебиеті ауызша шығарылып, ауызша тараған көркем әдеби туындылардың жиынтығы ретінде айрықша экспрессивті қызмет атқарады.
Қазақ халқы негізінен сөз өнерін ұлттың өзіндік белгісі ретінде таныта білген. Ұрпақтан ұрпаққа діл арқылы, тіл арқылы жеткізіліп келе жатқан халық шығармашылығы, халық поэзиясы бүгінде ұлт тарихын баяндайтын еңбектерде толығымен көрініс алып, ұрпақ тәрбиелеуде, тіл мәдениетін дамытуда, тіл мен әдебиет туындыларын зерттеудегі ғылымның қайнар көзіне айналып отыр. Себебі ауыз әдебиеті халықпен бірге жасасып келе жатқан салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, наным-сенім, сондай-ақ түрлі көркемөнерді (поэзия, музыка, би, ою-өрнек, тоқыма өнері т.б.) толығымен қамти отырып, тілдік тұрғыдан жан-жақты сипаттайтыны жөнінде зерттеу еңбектерде кеңінен айтылып жүр. Әсіресе, ертегі, тарихи жырлар, батырлар жыры, дастандар, айтыс өнерінің экспрессивтілік құралдары тілдің қолданыс аясын кеңейтуде өз орнымен ерекшеленеді.
Халықтың тарихы мен мәдени өмірін сипаттайтын экспрессивті сөздер мен тіркестерді таныту қолданыстағы мағынасын анықтауды қажет етеді. Осы орайда қазақтың сөз өнеріндегі мәдениетін тіл арқылы анықтап, келер ұрпаққа жеткізу – төл тіліміздің ерекшелігін таныту болмақ. Тіліміздегі экспрессивті қолданыстар ауыз әдебиетінің қайнар бұлағы деп танылса, қазір де экспрессивті қолданыстар тілімізде белсенді қолданылып, көркем әдебиетте, ауызекі тілде, диалектілік лексикада, мақал-мәтелдерде т.б. жиі кездесіп, өзіндік сөз өрнектерімен айшықталады.
Көшпелі қоғам мәдениетінде тыңдаушысын тәнті еткен өлең, жырлар өте көп. Экспрессивтілік белгілері бойынша өте жоғары бағаланған. Мысалы: Қайратқа мінген Қабанбай, Садақ жетер жерлерді Тартып кетіп барады, Қырып кетіп барады «Қобыланды жырынан». Қазақ ауыз әдебиетінің көне жанры – «Батырлар жыры» – экспрессивті лексиканың кені. Өйткені осы жырларда әр ғасырдың тарихи-әлеуметтік жағдайы, ата-бабаларымыздың елдік, ерлік салты, мәдени-рухани ғұрпы, тағдыры айрықша сөз өрнектерімен берілген. Мұны зерттеушілер: «Батырлар жыры қазақ мәдениеті мен дүниетанымының энциклопедиясы»,- деп тұжырымдап, тарих пен мәдени өмірінің көне дәуірдегі белестерін бүгінде қазіргі ұрпаққа тек ауыз әдебиеті мұралары ғана жеткізе алатынын көрсетеді.
Ауыз әдебиеті жанрлық құрамы жағынан сан алуан. Олар тұрмыс-салт өлеңдері (еңбек-кәсіп, аңшылық, үйлену, жерлеу салты, наным-сенім, т.б.), ертегілер, аңыздар, әпсаналар, мифтер, эпостық жырлар, тарихи өлең, қара өлең, лирик, өлең, өтірік өлең, мақал-мәтелдер. Жұмбақтар, айтыс, шешендік сөздер, жаңылтпаштар, драмалық үлгідегі шығармалар… т.б. Бұлардың негізгі құралы – экспрессивті сөз. Сондықтан ауыз әдебиеті, ең алдымен, сөз өнері. Ауыз әдебиетіне жататын шығармалардың көркемдік, эстетикалық қызметі, тәрбиелік мәні, негізінен, бейнелі экспрессивті сөзге негізделген. Соның бірі – шешендік сөздер.
Мақал-мәтелдердің экспрессивті стилистика тұрғысынан қолдану ерекшеліктері әрқашан өз белсенділігін, өзектілігін жоймайды.
Ол ұлттық менталитет ерекшелігінің негізінде қалыптасып, көріктеу, әсерлеу жағынан шығарма тіліне мәдени ұлттық сипат береді. Мақал-мәтелдер өзіндік ерекшеліктерімен тілдік қолданыста бейнелілігін, мәнерлілігін, өткірлігін ұштай түсетін тілдік құрал болып табылады.
Халық ауыз әдебиетінің үлгілерінен ұлттық болмыстың әрқилы сипатын экспрессивті сөз өрнектері арқылы тануға болады. Бұл тұрғыда ұлттық болмыстың нышандарын танытатын тіл деректерінің ана тілі құндылықтарын тілші-ғалым, академик Р.Сыздық өз еңбектерінде жан-жақты талдап көрсеткен. Автор бұл жөнінде: «Қазақтың бай ауыз әдебиеті мен өткен ғасырда өмір сүрген ақын-жыраулардың тілінде, жырларда ескі тұрмыс- салтқа байланысты сөздер мен сөз тіркестерінің кездесуі табиғи құбылыс. Сондай сөз тіркестерінің сырын біліп, қолданылған жердегі мағынасын түсіндіру, олардың түп-төркінін танып отыру қажет»,- деп көрсетеді [25, 51].
Достарыңызбен бөлісу: |
