Қазақ тіл білімі тарихы алматы, 2016

Р. Сыздық еңбектерімен толық танысыңыз.

Р. Сыздықтың қазақ әдеби тілін жүйелеу туралы пікірі.

Р. Сыздық Абайтанушы ғалым.

Р. Сыздық Қ. Жалайританушы ғалым.

Р. Сыздық Иасауитанушы ғалым.

Р. Сыздық еңбектерінің қазақ тіл біліміндегі маңызы.

Адамзат дамуының тегершігі болып табылатын тіл – әрі қоғамды дамытатын, әрі сол арқылы өзі де дамып келе жатқан күрделі де кешенді құбылыс. Тілдің дамуының негізгі көрсеткіші – көркем әдебиет деп есептесек, тілдің даму және қалыптасу жолдарын ғылыми тұрғыдан кең түрде зерттеудің де маңызы ерекше болары анық. Ал тіл дамуының жолдарын жүйелі қарастыра отырып, грамматикалық құрылымындағы өзгешеліктер мен өзгерістерді, сөз мағынасының өзгеруіндегі негізгі фонетикалық, морфологиялық, семантикалық заңдылықтарды ашып, тіл тарихын қарастырған ғалымдардың еңбегін зерделеудің де өзектілігі анық.

Әлемдік тіл білімі ғылымының дамуы мен зерттеу тәжірибелері көрсеткендей,  тілді тек детальді, формальды сипатта анықтау толық нәтиже бермейді, сондықтан тіл білімінде семантикалық аспектіде зерттеу пайда болды. Соның нәтижесінде тіл бірліктерінің мазмұндық, мағыналық жағына назар аударыла бастады. Семантикалық зерттеулер қазақ лингвистикасында ХХ ғасырдың 80-90 жылдарында терең жүргізіле бастады. Бұл саланың басында профессор Мейірбек Оразовтың ғылыми еңбектері тұрады. Жалпы осы саланың қазақ тіл білімінде орнығуына, ғылыми-теориялық тұрғыдан негізделуіне ғалымның қосқан үлесі айрықша екенін айту керек. Филология ғылымдарының докторы, профессор Мейірбек Оразов еңбектерінің семантикалық аспектіде жазылуы қазақ тіл біліміндегі жаңа ғылыми белес болды.

Сөз тану теориясын жасап, сөз табиғатын, оның мағынасы мен мазмұнындағы негізгі сапалық, мәндік ерекшеліктерді бағалаудың теориялық жүйесін қалыптастыру да М. Оразов зерттеулерінде жүзеге асырылды. Қазіргі семантикалық теориялардағы зәру мәселе ойлаудың бейнелеудегі мәні мен қабілеті, қоғамдық қатынастағы  атау жасаудың  жүйелілігі, сөздің жасалу, қалыптасу тарихы ойлаумен, таныммен байланыстырыла отырып, когнитивтік аспектіде зерттелді. Сөздің құрылымын тұлғалық және мағыналық деңгейде қарастыра отырып, мағыналық белгіленуіндегі  ұғымның, танымның рөлі мен маңызын анықтау, ондағы  негізгі заңдылықтарды  тілдің кешенді  дамуы  бойынша тарихи бағытта қарастыру бұл ғалымның қаламынан туған еңбектердің негізгі теориялық тұғыры болды десек қателеспес едік.

Кандидаттық ғылыми тақырыбым семантикаға қатысты болғандықтан, қазақ тіл білімінің сирек (мүмкін жалғыз!) маманы ретінде, Ташкент қаласында Әлішер Науаи институтында профессорлық қызметте жүрген Мейірбек ағайды Р. Авакова екеуміз іздеп бардық. Сабырлы, салмақты қалпынан жазбай, Алматы қаласынан келген біздерді (аспиранттарды) жылы жүзбен қарсы алып, уақытын бөліп, консультация беріп, жазған кітаптарын ұсынғаны есте. Осыдан бастап ғалым ағаның қаламынан шыққан ғылыми мақалалары мен зерттеулерін іздеп оқып, тереңіне үңілуге талаптандық, білімдарлығы мен біліктілігіне бас идік.

Сөздің мағынасын бөлек талдамай, оны аталатын затпен, құбылыспен және ұғыммен байланыстыра қарастыру жалпы тіл білімінде Еуропа ғалымдары К. Огден мен И. Ричардстың семантикалық  үшбұрышы негізінде қалыптасып, кейін әртүрлі бағытта дамығаны белгілі. Осы семантикалық үшбұрыш теориясын қазақ тіл білімінде дамытқан М. Оразов зат пен атау арасында болатын байланысты былайша  пайымдайды: «Сөз бен затты байланыстырып тұратын ұғым бар. Дыбыстық комплекс пен мағына ұғымды жалпыланған бейне  арқылы обьективтік дүниемен, ондағы заттармен, құбылыстармен байланыстырып жатады». Автор референт пен атау (сөз)  арасындағы тікелей байланысты мойындамайды, бірақ олардың арасын жалғастырушы ұғымның бар екенін ескертеді. Зат бар жерде, ол туралы түсінік, ұғым қалыптасады. Ұғым – заттың тікелей көрінісі. Ұғым заттың дәл өзін айқындай алмайды, оның ерекше белгілері арқылы санада зат туралы түсінік негізделіп, алғашқы номинация жасалады.

Номинациялық процесс нәтижесінде жасалған атаудың екі жақтығына, яғни оның дыбыстық жамылғышы мен мағынасына (ұғымның бейнесі) сәйкес, тіл білімінің негізгі салалары қалыптасады. Атаудың өзін сөз ретінде – лексикология, сөздің дыбыстық құрылымы мен оның бір-біріне ықпалын фонетика, атаудың бір-бірімен байланысқа түсуін, ойды жеткізуін грамматика зерттейді. Атаудың ішкі мағыналық сипаты мен даму жүйесін, жолын – семантика қарастырады. Мағына» туралы айтылған алуан түрлі пікірлер бар (К. Аханов, А. Ысқақов, Ә, Болғанбаев, І. Кеңесбаев т.б.) Мағына – ұғымның тілдегі бейнесі, когнитивтік процесс нәтижесі. Шындық өмірдегі зат пен құбылыстың негізгі, ерекше қасиеттерінің адам санасындағы бейнеленуі арқылы ұғым қалыптасса, сол ұғым негізінде  сөздің мағынасы жасалады. Ұғым заттың көрінісі десек, мағына – ұғымның көрінісі. М. Оразов мағына туралы былай деп жазады: «Лексикалық мағына дегеніміз белгілі бір дыбыс не дыбыстар тізбегі мен шартты, тарихи және әлеуметтік байланысқа түскен объектив дүниедегі заттардың, амал-әрекеттердің, түрлі құбылыстардың адам санасындағы жалпыланған, дерексізденген бейнесі  [1, 45] .

Қазақ тілі білімінде «парадигма» терімсөзі әртүрлі аспектіде қолданылып келгенімен, оны семантикалық жүйеде алғаш зерттеу объектісі еткен ғалым Мейірбек Оразов болды. Ғалым «Қазақ тілінің семантикасы» атты еңбегінде парадигмалық мағына, лексика элементтері арасындағы парадигмалық қатынастар жөнінде талдаулар жасап, орыс ғалымдарының еңбегіне сүйене отырып, парадигма мен оның семантикалық түсінігін орнықтырды. «Семантикалық парадигма дегенде біз белгілі бір топтағы сөздердің өзара мағыналық жақындығымен, сыбайластығымен байланысты топтастырылып, араларындағы семантикалық байланысты белгілеуді айтамыз», — дей келіп, автор парадигмалық мағыналық ерекшеліктерін көрсетіп берді [1,134-135]. Семантикалық  парадигма арқылы тұлғалар арасындағы парадигмалық мағынаны айқындауға болады. Парадигмалық мағына негізінде парадигмалық байланыс түзіледі.

Сөздер немесе тұлғалар арасындағы парадигмалық байланысты айқындау үшін, семантикалық құрылым бірлігін, яғни олардың парадигмалық байланысын білу шарт. Морфемалардың парадигмалық байланысы вертикаль түзу арқылы түсіндіріледі. Яғни бір-біріне валенттілігі мен байланысуы жағына тәуелсіз, мағыналары бір-біріне жақын, мәндес, ыңғайлас тұлғалардың шектестігі парадигмалық байланысты айқындайды. Синтагматикалық байланыс – жүйелі құбылыс. Тілдік құрылымды жүйелеп, сөздердің, морфемалардың бір-бірімен семантикалық, синтаксистік, стилистикалық байланысын құрылымдық не тұлғалық заңдылықтар негізінде реттеп отыратын осы синтагматикалық байланыс. Синтагматикалық байланыс  заңына бағынбай жалғанатын тілде бірде-бір мүше болмайды. Яғни тілдік бірліктер бір-бірімен байланысуы үшін, ең алдымен,  олардың ішкі семантикалық құрылымы мәндес ыңғайлас болуы шарт. Екіншіден, олардың тұлғалық жағы сингармонизм  заңына лайықталып, позициялық бағыныштылықта болуы шарт. Үшіншіден, стилистикалық жағынан жатық, «сылдырлап өңкей келісім, тас бұлақтың суындай» болып, келісті келуі шарт. Бұл негізгі үш шарттылық фонетикаға лексикологияға, семантикаға, синтаксиске, сондай-ақ сөзжасамға да қатысты. Синтагмалық мағынаны М. Оразов: «Сөздердің сөйлеу не жазу кезінде бірінен кейін екіншісінің келіп байланысуы негізінде анықталады» деп жазады [1,151].

Сөзжасамдық синтагматикалық байланыс дегеніміз — туынды сөз құрамындағы себепші негіз бен сөз тудырушы тұлғалардың жүйелі байланысуы. Себепші негіз бен сөзжасамдық тұлғалар арасындағы жүйелі байланыс қазақ  тілі білімінде әзірге зерттеле қойған жоқ. Лексика-семантикалық жүйені дәлелдеуде парадигматикалық қатынастың мәні ерекше. Парадигматикалық қатынас лексикалық бірліктерді мағыналық жақындығына, біртектілігіне қарай байланыстырады. Мәселен, лексема мағыналарының бір-біріне қарама-қарсылығы антонимдік парадигматикалық қатынасты, лексема мағыналарының бір-біріне мәндестігі, жақындығы синонимдік, гиперонимдік парадигматикалық қатынасты анықтайды. Қазақ тіл білімінде парадигмалық қатынас, парадигмалық мағына туралы да терең ғылыми зерттеу жүргізген ғалым – М. Оразов.

Ғалым еңбегінің басты ерекшелігі деп, өзіне дейінгі және өз кезіндегі ғылыми әдебиеттерге терең талдау жасай отырып, үлкен ғылыми-теориялық негіз (база) қалыптастырғаны дер едік. Білімдар зерттеуші “Сөздерді белгілі бір парадигмалық қатынаста деп лексико-семантикалық топтың қатарына енгізгенде, біріншіден, сөздердің дербестігін мойындаймыз, екіншіден, сол семантикалық топқа енетін сөздердің өзара байланысып жатқан семантикалық белгілері болумен бірге, оларды жеке сөз етіп тұратын өзіндік ерекше семантикалық элементтердің де барлығын мойындаймыз, үшіншіден, лексикадағы парадигмалық қатар сөздердің лексикалық мағынасына сүйенеді, төртіншіден, сөздердің системадағы қатынасы, байланысы мағынаны белгілемейді, керісінше, мағына системадағы байланысты белгілейді” – деп терең ғылыми тұжырым жасайды [1, 173].

Бұл пікірдің мәні терең, автор сөздің жеке тұрғандағы дербестігін мойындайды, яғни лексикалық жүйелілікті мойындайды деген сөз, екіншіден парадигмалық қатардың арасындағы байланыстың негізгі тірегі мағына деген тоқтам айтады; жүйедегі сөздердің байланысы, қатынасы мағынаны белгілемейді, керісінше, мағына жүйедегі байланысты белгілейді деген пікірі  толғамды.

Шынында да, сөздердің байланысуында, тіркесуінде олардың ішкі валенттілігінің, мағынасының рөлі маңызды, мұны жоққа шығаруға болмайды, әр сөз өзінің ішкі мағыналық құрылымы сәйкес келетін сөзбен ғана тіркесіп келіп, сөз тіркесін, сөйлемді, лебізді құрай алады. Дей тұрғанмен, сөз арасындағы байланыстың да мәтіндегі ойға, сөздің ішкі мағынасына ықпалы бар екенін айту керек. Егер байланыстың, қарым-қатынастың әсері болмаса, онда сөздің көпмағыналылығы да, абстрактілік мағынасы да қалыптаспаған болар еді.

Синтагматикалық қатынас орындалу үшін валенттілік заңының да маңызы ерекше. Бұл туралы жалпы тіл біліміндегі озық ойларға сүйене отырып, М.Оразов жақсы пікірлер айтқан. Зерттеуші ғалымдардың пайымдауынша, (М.Д. Степанова, Н.Д. Арутюнова), валенттілікті сипатына қарай былайша үшке бөлуге болады:

1. 
   Логикалық валенттілік;
   
2. 
   Семантикалық валенттілік;
   
3. 
   Синтаксистік валенттілік.