Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар

1.Педагогика ғылымындағы дүниетанымның төрт құрамды бөлігіне мазмұндық сипаттама жасаңыз?

2.ХУ-ХУІІ ғасырлардағы қазақ халқының қоршаған орта туралы дүниетанымына шығарма құрстырыңыз?

3.Қазақ халқының уақыт пен кеңістік туралы түсінігіне сипаттама беріңіз?

4.Қазақтардың нақтылы уақыт туралы таным-түсініктері қандай?

5.Қазақ халқының аспан әлеміне байланысты еңбек тәрбиесіндегі дүниетанымдық наным-сенімдеріне өзіңіздің көзқарасыңыз қандай?

1.Серікқалиұлы З. Дүниетану даналығы. Ғылыми және көркемдік таным ерекшеліктері. – Алматы, 1994. – 224 б. 2. Календарные обычаи и обряды в странах зарубежной Европы. Исторические корни и развитие обычаев. – М., 1983. – С. 57. 3. Сейдімбеков А. Қазақ әлемі. – Алматы, Санат, 1998. – 464 б. 4 Календарные обычаи и обряды у народов Восточной Азии. Новый год. – М., 1985. – С. 45. 5. Цыбульский В.В. Лунно-солнечный календарь стран Восточной Азии. – Киев, 1988. – С. 3-15.

1. Қазақ халқының дүниетанымындағы «кеңістік» пен «уақыт» ұғымдарының мәнін анықтап оларға мазмұндық сипаттама жасаңыз. 2. Аспан әлемі туралы дүниетанымдық көзқарастың еңбек тәрбиесімен байланысын ашып көрсетіңіз. 3. Қазақ халқының мал шаруашылығына байланысты дүниетанымдық көзқарасының еңбек тәрбиесіндегі ролін анықтаңыз. 4. Экологиялық меженің мәнін анықтаңыз. 5. Қазақ халқының дүниетанымындағы жыл мезгілдерінің еңбек тәрбиесімен байланысына мазмұндық сипаттама беріңіз.

• 
  2.2. Қазақ халық педагогикасы идеяларының бүгінгі еңбек тәрбиесіндегі көрінісі
  

• еңбекке оқыту барысындағы нақты мүмкіншілік пен демеуші демократиялық қатынастың жоқтығы, оның мазмұны мен түрлерінің және іске асыру әдістерінің жеткіліксіздігі;

• оқушылардың өздерін әр түрлі шығармашылық әрекетте сынау талабы мен оны қазіргі оқу-өндіріс құрылымында іске асыру мүмкіншілігінің

жоқтығы, еңбекке оқытудағы көшірмешілік (репродуктивтік) сипат пен үйірмелік жұмыстың алшақтығы;

• оқушы жастардың субъективті түрде мамандық таңдау талабы мен қоғамның кадр жағынан объективті қажеттілігі арасындағы алшақтық;

• көптеген мамандықтар бойынша істелетін жұмыстың күрделенуі және сол мамандықтар бойынша мектепте оқуға жағдайдың жоқтығы;

• оқушылардың таңдаған мамандығы бойынша іс жүзінде өз мүмкіншілігін байқау талабы мен жалпы білім беретін мектептердегі оған қажетті мүмкіндіктің жоқтығы.

Жоғарыда аталған кемшіліктер мен қарама-қайшылықтарды шешу үшін тұжырымдамада Қазақстан Республикасының егемендік алуы, нарықтық экономикаға көшуімен байланысты болып жатқан өзекті өзгерістерге сай оқушы жастардың еңбекке дайындығын теңдесі жоқ биіктікке көтеру талап етілді. Бәсекелік механизміне негізделген нарық еңбек адамына ерекше іскерлік, шеберлік, белсенділік пен істегі тәртіптілік, жауапкершілік, екпінді еңбекке жарамдылық, т.б. белсенді іс-әрекетке дайындық сияқты өте жоғары талаптар қояды. Еңбекке даярлау, оқыту мен тәрбиелеу жүйесі, тек бүгінгі талапқа сай, жаңа экономикалық жағдайда жаңа еңбек адамының тұлғасын қалыптастыруға арналған біртұтас Тұжырымдама негізінде ғана іске асырыла алатындығы айқындалды. Тұжырымдамада оқушыларды еңбекке даярлау мынадай құрама бөліктерден тұратындығы белгіленді:

• оқу еңбегі;

• еңбек сабағы оқу пәні қатарында;

• кәсіптік оқу;

• қоғамға пайдалы өнімді еңбек;

• сабақтан, мектептен тыс түрлі еңбек әрекеттері;

• кәсіптік бағдар беру.

Балалар мен жасөспірімдерді еңбекке даярлау ісі жасына, өзіндік мүмкіншілігіне, психикалық өрісіне және әлеуметтік мәртебесіне сай көпсалалы бағытта құрылып, мына талаптарға жауап беруі керектігі анықталды:

• еңбекқорлыққа, еңбекті қажеттілік ретінде танып, оған саналы және шығармашылдық тұрғысынан қарауды тәрбиелеу;

• оқушылардың еңбекке қажет психофизикалық мүмкіншілігін, жалпы және арнайы қабілетін өрістету;

• балаларды шамасына сай еңбекке қосып, оларға жалпы адамшылдық, имандылық қазынасының есігін ашу;

• жаңа экономикалық білім беру, жаңа экономикалық ой қалыптастыру.

Еңбекке даярлаудың жаңарған түрі төмендегі шарттарды орындауға тиістілігі белгіленді:

• әр оқушының өз қалауына, мүмкіншілігіне, икеміне сай кәсіпке орнығуына бағытталған еңбек пәнінің өскелеңдігін қамтамасыз ету;

• оның мазмұнын жетілдіру;

• оқу бағдарламаларына икемді құрылым енгізу, осы мақсатта оларға вариативті түр беріп, жергіліктік, аумақтық, ұлттық ерекшелік, өндірістік қоршау, оқушылар контингентінің сипаты сияқты жәйттерді ескеру;

• қосалқы экономикалық дайындықпен байланысты күшейту;

• бағдарламаларға менеджмент элементтерін, маркетинг, дизайн, халық кәсібін, фермерлікті, үй шаруасын басқару, экология, тағы басқа тіршілік әрекеттерін енгізу;

• оқушыларға техникадан және түрлі заттар өңдеу технологиясынан, адамзат қоғамының басқа да тіршілік қажеттіліктерінен оларды қызықтыратын қосымша мағлұматтар беру;

• мектептердің өндіріс орындарымен экономикалық әріптестік негізінде жаңа арақатынасқа көшуіне жетекшілік ету.

Сонымен қатар оқушыларды еңбекке даярлауды ұйымдастыру құрылымы мына принциптерге негізделетіндігі айқындалды:

• еңбекке оқыту мен тәрбиелеу ісінің барлық сатыда біртұтастығы мен өзара байланыстылығы;

• оқу-тәрбие жүйесінің мақсаты, мазмұны, оқыту әдісі, амал мен ұйымдастыру түрлерінің оқу кезеңінің барлық сатысындағы өзара сабақтастығы;

• ұлттық дәстүрлерді, аймақ ерекшеліктерін қамти алатын өсіңкі білім құрылымының әртүрлі болуы;

• еңбекке оқыту мен тәрбиелеу ісін адамның жас мөлшеріне,

психофизикалық ерекшеліктеріне, қоғамның бүгінгі таңдағы және болашақтағы сұрамына сай, әркімнің шығармашылық талабының өсіп өркендеуіне, өмірде тұрақтануына бейімдеу. Жалпы еңбекке, кәсіпке оқыту мазмұны мына типті жүйелі құрылымдарда іске асырылады делінген:

1. І–IV және V–XI сыныптарға арналған оқу шеберханалары.

2. Мектеп және мектепаралық оқу-өндірістік шеберханалары.

3. Еңбекке оқытып, кәсіптік бағдар беретін мектепаралық оқу-өндіріс комбинаттары.

4. Мектеп зауыты.

5. Өндірістегі оқу цехтары мен бөлімшелері.

6. Ауыл оқушыларын еңбекке баулитын, шаруашылық базасында ұйымдасқан оқу-өндіріс учаскелері (комплекстер).

7. Мектептің оқу-өндіріс шаруашылығы, оқушылар кооперативі, шағын кәсіпорын, т.б. шаруашылық есептегі оқушылар бірлестігі.

Бұл оқу жоспары бойынша 1–11-сыныптарда еңбекке үйрету пәніне аптасына 28 сағат бөлінген, ал сондай-ақ география пәніне 8 сағат, биология пәніне 12 сағат, физика пәніне 14 сағат бөлінген. Бұл көрсеткіш «Еңбекке үйрету» пәніне зор мән берілгендігін көрсетеді, сонымен қатар оқу жоспарында еңбек практикасына 5–10-сыныптарда күн есебімен 110 күндік практика қарастырылған, бұл да еңбекке оқыту мен тәрбиелеуге аса зор көңіл бөлінгендігін көрсетеді. Сонымен қатар кейінгі жылдары оқу процесіндегі демократияландыруға байланысты оқу орындарында негізгі (вариативті) оқу жоспарымен қатар, инвариативті-эксперименттік оқу жоспарлары да қатар пайдаланып келеді. Бұл оқу процесіндегі бәсекелестікке жол ашты және де оқу процесінде жоғары сапалы оқу жоспарларын пайдалануға мүмкіндік туғызды, мектеп мұғалімдері мен оқушыларға өз таңдаулары бойынша белгілі оқу жоспарымен ұлттық бағытта жұмыс істеу мүмкіндігі пайда болды. Бұған дәлел ретінде төмендегі оқу жоспарын келтіріп, оны жоғарыдағы негізгі оқу жоспарымен салыстыра отырып, еңбекке оқыту мен тәрбиелеудегі ұлттық басымдылығын анықтап көрейік, өйткені оқу жоспарларына байланысты оқу бағдарламалары мен оқулықтардың мазмұны анықталатыны бізге мәлім.

Жоғарыда көрсетілген вариативті қазақ (ұйғыр) тілінде орта білім беретін мектептердің оқу жоспары мен оқу-өндірістік комбинаттардың жанынан ашылған еңбекке тереңдетіп даярлайтын мектептерге арналған инвариативті-эксперименттік оқу жоспарларын салыстыра отырып, біз мынадай тұжырым жасауды жөн көрдік:

Біріншіден, бірінші сыныптан он бірінші сыныпқа дейінгі вариативті оқу жоспарында жалпы білім беретін 25 пән түгелдей қамтылады, олардың ішінде «Еңбекке үйрету» пәні 1-ші сыныптан 11-сыныпқа дейін бір ғана атаумен жүргізіледі, 1 сыныптан 7-сыныпқа дейін апталық сағат саны 2 сағат болса, ал 8-сыныптан 11-сыныпқа дейін апталық саған саны 3-4 сағатқа жетеді. Сонымен қатар бұл оқу жоспарларында 5 сыныптан бастап 10 сыныпқа дейін жылына 10-16-20 күндік еңбек практикасы «Қоғамдық пайдалы өнімді еңбек» деп қарастырылады.

Ал инвариативті-эксперименттік оқу жоспарында жалпы білім беретін 25 пәннің 10-ғана беріледі, сонымен қатар бұл 10 пән 8 және 11-сыныптарда ғана аптасына 18 сағат мөлшерінде жүргізіледі, қалған уақыттың көпшілігінде профильдік қазақ ұлттық пәндер циклы аптасына 19-20 сағат мөлшерінде жүргізіледі.

Екіншіден, бұл екі оқу жоспарының біздің зерттеу тақырыбымызға сәйкес бір-бірінен айырмашылығы неде деген сауалға былай деп жауап беруге болады.

Вариативті оқу жоспарында оқушыларға жалпы білім беру мақсаты басым көзделеді, сонымен қатар «Еңбекке үйрету» сабағына да айтарлықтай көңіл бөлінеді. Ал инвариативті-эксперименттік оқу жоспарында негізгі мақсат жалпы еңбекке тереңдетіп даярлауға бағытталады.

Үшіншіден, вариативті мектептердің оқу жоспарына қарағанда инвариативті оқу жоспарларында қазіргі заман талабына сай, мектеп қабырғасында тәрбиеленіп жатқан ұрпақты ұлтымыздың көнеден келе жатқан салт-дәстүрі, өнерімен, соның ішінде қолданбалы өнердің қыр-сырымен таныстыру, оның әдісі, тәсілдерін орынды пайдалану арқылы еңбек сабағында балалардың икемділігі мен шеберлігін қалыптастыру, өнерге деген сүйіспеншілігін, қызығушылығын арттыру – ұлт мектептерінде ұлттық идеяны сабақтастырудың басты міндеті болып қарастырылады. Бұл міндетті шешуде бүгінгі күні қазақ мектептерінде пайдаланып жүрген бағдарламалар қомақты үлес қоса алады деп айтуға болады. Бұл ойымызды профильдік пәндер циклына енгізілген мына пәндердің атауларымен және олардың мазмұнымен дәлелдеуге болады. Мысалы, мәдениеттілікке, тәртіпке үйрету (8 және 11-сыныптарда аптасына 7 сағат бөлінеді), тігін жұмыстары, тоқуды үйрету (8 және 11-сыныптарда аптасына әр пәнге 2 сағаттан бөлінеді). Аталған пәндердің мазмұнында ұлттық кілем тоқуда кездесетін ою-өрнек түрлерімен таныстыру, олардың эскиздерін орындауға үйрету жақтары қарастырылған. Мысалы, «Бастырмалау» тарауы әр түрлі материалдарды (қағаз, картон, кептірілген жапырақтар, өсімдік дәндері, мата, тері, жүн, мақта, т.б.) пайдалана отырып, қолдану мағынасына қарай және орындалу әдістеріне байланысты бұйымдарды бастырмалап әзірлеуді көздейді. Жасалу әдісіне қарай бастырмалаудың мынадай түрлері бар екенділігі айтылады:

• жазықтық бетінде;

• дөңес бетте;

• көлемді бастырмалау. Ал мазмұнына байланысты:

• ою-өрнекті;

• бір затты;

• мағыналы тақырыпты;

• әріптік бастырмалау болып келетіндігі көрсетіледі. Бастырмалау жұмысын орындау барысында оқушылардың композиция жайында, түстердің және материалдардың үйлесімділігін таба білуде білімдері мен біліктіліктері арта түседі, конструкторлық ойлау қабілеттері дамиды. Сол сияқты, бағдарлама бойынша «Құрақ құрау» тарауында мұғалім оқушыларды ұлттық жастық пен көрпеше құрақ түрлерімен таныстыра отырып, олардың түстерінің үйлесімділігін табу жолдарын үйретеді. Құрақ құрау өнері бұрыннан келе жатқан өнер екендігі айтылады. Оны алғашында тері, көннен, киіздерден құрап, бұйым жасаса, кейінірек мата қалдықтарынан құрақ құрап, жастық көздерін, көрпеше тыстарын қаптап, қажеттеріне жаратқандығы сөз етіледі. Құрақтың жасалуына қарай жастық құрақ, көрпеше құрақ деп екіге бөлінетіндігі түсіндіріліп, жастық құрақтың мынадай түрлері бар екендігі әңгімеленеді:

• тырна қатар;

• жұлдыз құрақ;

• қайшы құрақ;

• қаттама құрақ;

• бота көз;

• тістеме құрақ. Ал, көрпеше құрақтың мынадай түрлерге бөлінетіндігі айтылады:

• алма құрақ;

• мүйіз құрақ;

– оқушылардың жеке тұлғасының еңбекке мотивтік сапаларын дамыту;