Атты аймақтық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары 16 ақпан 2018 жыл

 
238 
«ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ БІЛІМ БЕРУ ҮРДІСІНЕ ЕНДІРУ-САПАЛЫ БІЛІМ НЕГІЗІ» 
атты аймақтық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары 
16 ақпан 2018ж 
 
 
 
ыл 
 
 
researchers, both theoretical and practical. 
Key words: perception, memory, attention, cognitive processes. 
Когнитивтік үдерістерді дамыту - бұл ойды қабылдау, есте сақтау, көңіл бөлу сияқты 
ойлау процестерін дамыту. Онсыз баланы мектепте сәтті оқыту мүмкін емес. Сондықтан сіз 
балалардың  танымдық  қабілетін  қалыптастыру  дәрежесін  бағалауға,  ойын,  сабақ, 
жаттығулар  көмегімен  дамуы  мүмкін  деген  ойларды,  көңіл  бөлуді,  есте  сақтау  туралы 
ақпаратты  білуіңіз  керек.  Көптеген  жылдар  бойы  психикалық  дамуы  мен  адамның  жеке 
басын  қалыптастыру  мәселесі  көптеген  теориялық  және  практикалық  зерттеушілердің 
назарын  аудартты.  Зерттеушілер  адамның  жеке  басының  қалыптасуы  мен  дамуына  назар 
аударады.  Олар  көптеген  сұрақтарды  және  жеке  тұлғаның  когнитивтік  үрдісімен  бірге 
жүретін  психикалық  үрдістің  әр  түрлі  бағыттарын,  олардың  пішінін,  ерекшеліктерін, 
функцияларын, негізгі өзгерістерін зерттейді.  
Біздің  сезім  мүшелеріміз  қабылдаудың  негізгі  қызметін  атқарады.  Қабылдау  -  бұл 
шындыққа  сезімтал  әрекеттің  басты  когнитивтік  процесі,  оның  объектілері  мен 
құбылыстары, олар тікелей сезімге әрекет етеді.  
Бұл  ересек  адам  мен  баланың  негізгі  ойлау  және  практикалық  қызметі,  адамның 
айналасындағы  әлемдегі,  қоғамдағы  негізгі  бағыты.  Адами  қабылдау  негізінде  адам 
арасындағы қарым-қатынас орнатылады. Қабылдау құрылымында негізгі инфрақұрылымдар: 
белсенділік  түрлері  және  қабылдау  қасиеттеріне  бөлінеді.  Қабылдау  түрлері:  қарапайым, 
күрделі  және  арнайы.  Арнайы  қабылдауға  қоршаған  ортаны,  уақытты,  қозғалыстарды 
қабылдау жатады. Қарапайым қабылдау түрлеріне шаманы қабылдау, заттардың формаларын 
және олардың түстерін қабылдау жатады.  
Қабылдаудың қасиеттері: көлем, тұтастық, үлгісі, мағыналылығы.  
Қабылдауды интеллектуалды үрдіс ретінде қабылдау керек. Оның негізі болып заттың 
келбетін қалыптастырудың белсенді беліглерін іздеу жатады.  
Бұл үдерістің реті келесідей: 
1. көптеген  информациялардың  ішінен  белгілі  бір  сигнал  тобын  айқындап  алу  және 
сол сигнал белгілі бір затқа байланыстылығын айқындау; 
2. жадыда  сақталған  ерекшелікті  іздеп,  содан  кейін  қабылданған  тақырыппен  оны 
салыстыру; 
3. келесі  ретте  сол  затқа  қосымша  ерекшеліктер  іздеп,  қабылданған  нәтиженің 
дұрыстығын немесе бұрыстығын дәлелдеу.  
Кіші мектеп жасындағы балалардың қабылдау ерекшеліктері. Кіші мектеп жасындағы 
балалардың  қабылдауы  әдетте  затты  тану  және  атын  білумен  ғана  шектеліп  қалады.  Оқу 
үрдісінің  басында  оушылар  заттың  бөлшектерін  мұқият  қарай  алмайды.  1-2  сынып 
оқушыларының  саралап  қабылдауы  әлсіз.  Бірінші  сынып  оқушылары  бір  біріне  ұқсас 
заттарды  көп  шатастырады.  Мысалы,  6  және  9  санын,  З  және  Э  әріптерін  және  т.б. 
Суреттердің, әріптердің және пішіндерді аударып қарағандағыдай қателіктер болып жатады. 
Бұндай  қателіктердің  орын  алмауы  үшін  балаларды  ең  басында  ұқсас  заттарды  бір  бірімен 
салыстырып,  айырмашылықтарын  табуға  үйрету  қажет.  Өсе  келе  бала  заттардың  әр  түрлі 
бөлшектерін, әр түрлі ерекшеліктерін ажырата білу керек және тыңдау, көру мен қабылдау 
техникасын игере білуі керек. Орта буын оқушыларының қабылдауы мақсатты бағытталған, 
басқарылған,  саналы  болады.  Ерікті  қабылдауды  дамытатын  сөз.  1  сынып  оқушыларының 
қабылдауы тек қана сөз. Заттың атауын айтқаннан кейін олар оны бөлшектеп қарастрмайды. 
2-3  сынып  оқушылары  заттың  атын  айтып,  оны  сөзбен  суреттеп  береді.  Егер  1-2  сынып 
оқуышлары  затты  көріп  қалбыдаса,  ендігі  кезде  3-4  сынып  оқушылары  үшін  ол  қиындық 
тудырмайды.  Кіші  сынып  оқушыларына  геометриялық  фигуралардың  атын  және 
айырмашылығын  анықтау  дәлдігі  артады.  Бірақ  олар  одан  көлемі  үлкенірек  пішіннің  атын 
атауда  қиындық  туады.  Формаларды  және  қоршаған  ортаны  қабылдауда  дүниетану,  еңбек 
және дене шынықтыру сияқты сабақтардың алатын орны ерекше.  

 
 
239 
 
«ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ БІЛІМ БЕРУ ҮРДІСІНЕ ЕНДІРУ-САПАЛЫ БІЛІМ НЕГІЗІ» 
атты аймақтық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары 
16 ақпан 2018 жыл 
 
Кіші жастағы оқушыларда сюжетті картинкаларды қабылдау жақсатрылады. Балалар 
бұл  кезде  енді  картиналардағы  кеңістіктерді  бір  бірімен  байланыстыра  алады.  Неміс 
психологі В.Штерн балалардың қабылдауының 3 кезеңін атап көрсетті:  
 санау (2-5 жас) 
 сипаттау (6-10 жас) 
 түсіндіру (9-10 жастан кейін) 
Бұл кезеідер негізінен баланың даму және қабылдау ерекшеліктеріне байланысты.  
суретті қарау кезінде үлкендердің балаға қалай қарағаны өте маңызды.  
Егер  "Картинада  не  берілген  ?"  деген  сұрқ  қойылса,  бала  сол  суреттегі  заттарды  атай 
бастайды.  Егер  "Картинада  қандай  оқиғалар  бейнеленген  ?  "-  деген  сұрақ  қойылса,  одан  да 
күрделірек түсініктеме, қабылдаулар керек болады. Оқушылар бастауыш мектеп жасында оқыту  
"қабылдау үрдісі ойлау" болып табылады(Эльконин Д.Б.).  
Қабылдау:  
1. талдауы жоғарырақ; 
2. әртүрлі; 
3. ұйымдасқан сипат алады; 
4. заттар мен құбылыстардың сөздік қабылдау рөлі өзгереді. 
Даму  және  қабылдау  өздігінен  жүрмейд.  Құбылыстардың,  заттардың  құрамын, 
ерекшеліктерін 
анықтауды 
үйретуде, 
мұғалімдердің, 
ата-аналардың 
рөлі 
ерекше. 
Психологтардың зерттеулерінің нәтижесі бойынша қабылдауды реттеудің және байқағыштыққа 
тәрбиелеудің басты әдісі ол салыстыру. Қабылдау тереңдей түседі және қателіктер азаяды[1].  
Бастауыш  сынып  оқушылары  уақытты  дұрыс  қабылдай  алады.  Минутты  қабылдау 
сыныптан  сыныпқа  көшу  барысында  дұрыстала  бастайды.    Психолог  Н.С.Шабалинның 
анықтамасы  бойынша  көптеген  оқушылар  минуттың  нақты  ұзақтығын  төмендетеді,  бірақ 
мұндай  10-15  минут    аралығындағы  ұзақтықты  көп  көреді.  Бұндай  уақыт  аралықтарын 
оқушыларға ай, апта, тәулік, сағат  сияқты қабылдауды үйрету керек.  
Ойнау  және  оқу  барысындағы  қабылдау  нәтижесі  өздігінен  тәуелсіз  қызметке  көшеді. 
Бастауыш  сынып  жасындағы  баланың  бақылауы  схемалық,  тұтас  сипатта  болады.  Жасөспірім 
шағында заттарды бақылау ішкі қарым-қатынастың негізінде жүзеге асады, бала қабылдағанын 
түсіндіруге үйренеді.  
Жады – таным процесінде ең негізгі рөлді ойнайды. Тақырып маңызды, себебі адамның 
санасы тек тікелей көрініс формалары бойынша ғана шектелмейді. Нақты әлемнің көрсетілетін 
әсері оқушылардың есте сақтауының негізі болып табылатын өзіндік бейнесін қалдырады, оған 
жаңа  ақпарат  алуға,  кәсіби  дағдыларды  үйренуге  және  меңгеруге  мүмкіндік  береді.  Бастауыш 
сынып оқушыларының есте  сақтауы мектепке  дейінгі оқушылардың  есте  сақтауына қарағанда 
саналы, ұйымдасқан, бірақ кейбір кемшіліктері бар.  
Кіші  мектеп  оқшыларының  есте  сақтауы  мағыналық  жағынан  емес,  көрнекі-бейне 
түрінде дамыған. Жағдайды, түсті, фактты, бейнені, затты өте жақсы есте сақтайды. Бұл бірінші 
сигналды  системаны  игеруіне  байланысты.  Бастауыш  сынып  оқушыларының  есте  сақтауын, 
байқағыштығын дамтыу үшін нақты материалдар беріледі. Бірақ бастауыш сыныпта балаларды 
орта  білім  деңгейіне  дайындау  үшін  олардың  логикалық  есте  сақтауын  дамыту  керек. 
Оқушыларға  анықтауды,  дәлелдеуді  және  түсіндіруді  есте  сақтау  керек.  Балаларды  логикалық 
есте сақтауға үйрету барысында оқытушы олардың ойлау қабілеттерін де дамытады. Кіші сынып 
оқушыларының  есте  сақтау  қабілеттерінің  кемшіліктеріне  дұрыс  ұйымдастырылмаған  есте 
сақтау,  материалдарды  жеке  топтарға  дұрыс  жіктей  алмауы,  логикалық  схемаларды  дұрыс 
пайдалана  алмауы  жатады.  Кіші  сынып  оқушылары  сөйлеу  қабілеттерінің  жетіспеушілігінен 
тура мағынада ғана есте сақтайды. Мұғалімдер мен ата-аналар мағынасыз есте сақтаумен күресу 
қажет  және  олардың  мағынасын  кеңейтуі  керек.  Балалардың  есте  сақтау  қабілетінің  сыни 
еместігі  және  материалдарды  атау  барысында  сенімсіздікті  атап  өтуге  болады.  Осы  себептен 
бастауыш сынып оқушылары әңгімелеу кезінде сөздерді тура жаттап алады.  
Сыныптан  сыныпқа  көшу  барысында  есте  сақтау  қабілеті  жақсара  бастайды.  Білім 
көбірек болған сайын көптеген жаңа байланыстарды үйрету мүмкіндігі болады және есте сақтау