Қаржы менеджментінің теориялары

Инвестициялық қоржын теориясы

Капитал құрылымы теориясы

Активтердің табыстылығын бағалау моделі (үлгісі)

Дивиденттік саясаты теориясы

Арбитраждық баға белгілеу теориясы

Опциондардың баға белгілеу теориясы

3 сурет. Қаржылық менеджментінің негізін қалайтын теориялары.

• пайданы көбейту;

• қаржы тұрақтылығын ұстап тұру;

• тауарлар мен қызмет көрсетулер көлемдерін көбейту.

Кәсіпкерліктің басты мақсаты – алынған пайда көлемінің шығындардан асып түсуі. Тиімділік пен шығындар арасындағы айырым пайда түрінде білінеді. Сонымен, коммерциялық кәсіпорынның соңғы мақсаты оның қызметінен пайданы көбейту болып табылады. Әрине, кәсіпорын сол пайданың көбеюіне ұмтылады, бірақ бұл мақсатқа жету үшін күш-қуатының шоғырлануы келешекте келеңсіз жағдайларға әкелеуі мүмкін: өнімдер мен қызмет көрсетулер сапасының төмендеуіне, негізгі қорлардың тозуы мен моральдік ескіруіне, сатулар көлемі мен бәсеке қабілеттігінің түсуіне, нарық үлесін жоғалтуына, білікті қызметкерлердің кетуіне және т.б. Бұлар пайданы азайтып, шығындардың пайда болуына, тіпті банкроттыққа әкеліп соғады.

Басқарудың тағы да бір қарапайым және бәріне белгілі мақсаты: өндіріс және өткізу көлемдерін өсіре беру, арттыру. Көптеген менеджерлер өз жағдайларын (жалақысын, мәртебесін, қоғамдағы орнын) фирманың пайдалылығымен емес, көлемдерімен байланыстырады. Өсу мен оның әлеуеті кәсіпорындардың көптеген басшылары үшін табыс өлшемі, ал аналитиктер мен инвесторлар үшін зерттеу объектісі болып табылады. Бірақ өндіріс пен сату көлемдерінің өсуі пайдаланатын ресурстардың – шикізаттың, материалдардың, жұмыс кұшінің және т.б., сонымен бірге оларды қаржыландыру көздердің де өсуін ұйғарады. Басқа тең жағдайларда кәсіпорындардың өсуі қайта инвестицияланған пайданың көлемімен анықталады. Сонымен, өсуді ұлғайтудың мақсаты пайданы ұлғайтуда тұрады, оның кемшіліктерін қарастырдық. Қаржылық тұрақтылықты қолдауға бағдарлау өз кезегінде тәуекелді, бірақ жоғары табысты операциялардан қашуды, жаңа жобаларды іске асырудан және инновацияларды енгізуден (нәтижелері белгісіздіктің жоғары деңгейімен сипатталатын) бас тартуды, дамудың консервативтік (керітартпа) саясатын өткізуді ұйғарады. Қатал бәсекелестік, ғылыми-техникалық прогрестің үдемелі даму, жаңа өнімдер мен қызметтердің толассыз пайда болу жағдайларында бұндай саясат кәсіпорынның өмір сүруін қамтамасыз етуге қабілетті (тек қана қысқамерзімді келешекте).

Қаржы менеджерінің міндетіне фирманың қысқамерзімді және ұзақмерзімді даму мақсаттары араларындағы оңтайлы (ұтымды) ара қатысын табу кіреді. Қысқамерзімді қаржылық басқаруда пайданың көбеюі және акциялардың бағамдық құнын жоғарылатуы жөнінде шешімдер қабылданады. Ұзақмерзімді қаржылық басқаруда тәуекел мен белгісіздік факторлары есептеледі.

Қаржы менеджментінің міндеті - әр түрлі бөлімшелердің шаруашылық мүдделері мен қаржыландыру көздерін таңдау араларында басымдықтарды анықтау және ымыраларды іздеп табу. Қаржы ресурстары ағынын басқару қаржы менеджментінде басты мәселе болып келеді. Біріңғай қаржы саясатының шеңберінде жаһанды ауқымда қаржы ресурстардың көздері мен фирма шеңберіндегі олардың үлестірілуі (бөлінуі) анықталады. Қаржы саясатын өткізудің негізгі түрлері мен әдістеріне жатқызуға болатындар: пайдаларды үлестіру мен қайта үлестіру; әр түрлі бөлімшелердің қызметін қаржыландыру және несиелеу; фирма ішіндегі қаржы операциялардың құрылымы мен сипатын және олар бойынша есептесулерді анықтау.

Менеджмент кәсіпорынның келешектегі нарықтық құнының өсуін және иегерлердің әл-ауқатын қамтамасыз ететін шешімдерді қабылдауға міндетті.

1.5. Қаржылық жоспарлау мен бақылау қаржы менеджментінің негізгі функциялары ретінде.
Басқару үдерістері әрдайым келешекке бағытталған, сондықтан қаржы менеджметінің негізгі міндеті – жоспарлау. Нарықтық экономика жағдайларында бұл міндеттің маңызы өзекті, себебі оны іске асыру тиімділігінен (нәтижелілігінен) кәсіпорынның оның иегерлері мен қызметкерлер құрамының игілігі (берекесі) тәуелді.

Жоспарларды жасау қажеттілігі көптеген факторлармен келісілген, олардың ең маңыздылары: келешектің белгісіздігі, фирманың әр түрлі бөлімшелерінің қызметін үйлестіру қажеттілігі, ресурстардың шектеулігі және т.б. Жоспарлау барысында отандық тәжірибесімен бірге, дүниежүзілік практикасының қазіргі замаңғы амалдары да алынады.

Қазіргі заманғы экономикалық орта жоғары жылдамдық пен өзгерістер үздіксіздігімен сипатталады. Бұл жағдайларда кез келген кәсіпорынның өзін-өзі сақтап қалуы, дамуы мен көркеюі көбінесе оның менеджментінің дер кезінде болуы мүмкін өзгерістерді болжап, олардың салдарына бейімделуге мүмкіндік беретін шешімдерді қабылдау қабілеттілігімен анықталады. Жоспарлаудың негізгі міндеттері:

• 
  кәсіпорынның болашағы бар даму бағыттарын анықтау;
  
• 
  барлық бизнес-үдерістердің, жеке бөлімшелердің, қызметтердің және қызметкерлердің мақсаттық бағдарлануы, шоғырлануы мен үйлесуі;
  
• 
  әлеуетті тәуекелдерді тауып, олардың деңгейін төмендету;
  
• 
  сыртқы экономикалық ортаның өзгерістеріне бейімделу, икемділікті жоғарылату.
  

• 
  активтердің әр түрлеріне қажет инвестициялар;
  
• 
  қаржы қорларға қажеттілік және оларды тарту көздері;
  
• 
  келешек табыстарды үлестіру; фирманың қаржылық тұрақтылығы мен операциялардың тиімділігі араларында ымыраны іздеп табу және т.б.
  

• 
  қойылған мақсаттарды нақты құндық көрсеткіштер түрінде білдіру;
  
• 
  кәсіпорынның әр түрлі бөлімшелерінің өзара-әрекеттестігін қамтамасыз ету;
  
• 
  фирманың әр түрлі даму түрлерін анықтап, талдау, инвестициялар көлемдерін және қаржыландыру тәсілдерін;
  
• 
  келеңсіз оқиғалардың болуы мүмкін жағдайға шаралар бағдарламасын әзірлеу.
  

Жоспарлар бірлігі экономикалық мақсаттардың - бірдейлігі мен жүйенің барлық элементтерінің өзара әрекеттестігін білдіреді. Элементтердің өзара әрекеттестігі тік жол бойынша ықпалдасу және саралау әдісімен, ал көлденең жол бойынша - құрылымдық бөлімшелердің жоспарларын үлестіру тәсілімен іске асырылады.

Қазіргі заманғы фирманың жоспарлау сызбасы 4 суретте көрсетілген. Жоспарлау үдерісі фирма миссиясының тұжырымынан басталады. Миссияға кіретіндер:

• 
  фирманың бар болуының (өмір сүруінің) мақсатын тұжырымдау;
  
• 
  қызмет аясын, сонымен бірге ұсынылатын өнімдер мен қызмет көрсетулерді сипаттау;
  
• 
  корпоративтік «құндылықтарды», көзқарастар мен қағидаларды ашу;
  
• 
  әлеуметтік-қоғамдық міндеттемелер және т.б.
  

Орындауды бағалау,

жоспар тапсырмаларын түзету

Кәсіпорынның миссиясы

Сыртқы және ішкі ортаны талдау

Стратегиялық жоспарлау

Тактикалық жоспарлау

Ағымдағы жоспарлау

4 сурет. Кәсіпорындағы жоспарлау үдерісі.

Бұндай зерттеудің ажыратылмайтын бөлігі – кәсіпорынның қаржы қызметінің жағдайларын зерделеу және оларды жоспарланған кезеңде өзгерту мүмкіндігі. Бұл кезеңде қаржы нарығының коньюнктурасы талданып, кәсіпорын қызметіне олардың ықпалының болжамы жасалады.

Ішкі және сыртқы орта элементтерін талдаудың соңғы нәтижесі – кәсіпорынның келешек қызметіне олардың оң және теріс ықпалын табу. Алынған нәтижелер бизнестің даму стратегиясының мүмкін нұсқаларын әзірлеу үшін пайдаланады.

Стратегиялық жоспар кәсіпорынның қызмет бағыттарының, мақсаттары мен міндеттерінің тұжырымын білдіреді.

Кәсіпорынның ағымдағы қаржылық жоспарлауы оның өндірістік инвестициялық және коммерциялық қызметін жоспарлауымен тығыз байланыста. Қаржылық жоспарлаудың негізгі әдісі – бюджеттеу.

Бюджеттеу – негізгі бағыттар, аялар мен бөлімшелер бойынша алдыңғы кезеңге жоспарлық тапсырмаларын әзірлеу үдерісі. Кез келген деңгейдегі қаржылық жоспарды әзірлеу – күрделі, көп кезеңді үдеріс.

1.6. Фирманың ұйымдастыру құрылымындағы қаржы қызметі.
Қаржы қызметінің ұйымдастыруы, ең алдымен кәсіпорынның ауқымы мен қызмет сипатына байланысты. Тек қана қызмет сипаты қайсыбір коммерциялық құрылымының қаржылық ерекшеліктерін анықтайды.

Бұл ерекшеліктер келесі факторлармен анықталады:

1) Мемлекетпен, көбінесе салық салу жүйесімен қаржылық өзара қатынастарымен;

2) Капиталдың қалыптасу шарттары мен әдістерімен;

3) Үлестіру қатынастарымен және акционерлер алдында қаржылық жауапкершілігімен.

2 мен 3 факторлардың кәсіпорынның қалыптасуы мен жойылу барысында ерекше маңызы бар.

Фирманың ауқымы мен қаржылық ерекшеліктеріне қарай оны ірі, орташа және шағын бизнес санатына жатқызады. Шағын фирмаларда маңызды салық жеңілдіктері бар, олардың дамуын мемлекет әрдайым қолдап отырады. Жеке және отбасылық фирмаларда және шағын бизнес кәсіпорындарында қаржылық басқаруды иегердің өзі іске асырады.

Шағын кәсіпорындарда қаржылық басқару функциялары көбінесе бухгалтерияға немесе жоспарлау-қаржылық бөліміне жүктеледі. Ал қаржы қызметінің жалпы басқаруын бас бухгалтер іске асырады,ол, сонымен бірге, қаржы директоры болып табылады.

Тәжірибеде акционерлік қоғам түріндегі ұйымдастыру – құқықтық форма кең таралғандықтан бұндай кәсіпорынның қаржы қызметін ұйымдастыруын қарастырайық. Кәсіпорынның қаржы қызметі екі бөлімнен тұрады: қазынашылық бөлімі мен бақылау бөлімі.

Қазынашылық қызметтің ішінде келесі бөлімшелерді айыруға болады:

- қолма-қол ақшаны және қысқармерзімді салымдарды басқару бөлімшесі;

- қаржылық талдау мен жоспарлау бөлімі;

- инвестицияларды басқару бөлімі;

- тәуекелдерді басқару бөлімі және т.б.

Директорлар Кеңесі

Президент

(Атқарушы директоры)

Өндіріс жөніндегі Қаржы жөніндегі Өткізу жөніндегі

вице-президент вице-президент вице-президент

- жоспарлау мен болжамдау - қаржылық есеп

- қаржылық талдау - басқарушылық есеп

- қаржылық инвестициялары - есептерді жасау

- ақша құралдарын басқару (есеп берулерді)

- несие саясаты - ішкі аудит

• қаржы есебі мен салық салу бөлімі;

• басқарушылық есеп бөлімі;

• қаржы бақылау бөлімі және т.б.

Отандық кәсіпорындарында қаржы директорының лауазымы соңғы 5-7 жылда пайда болды, оның міндеті – фирманың қаржы және басты стратегиясын әзірлеу, түзету және бақылау. Қаржы басқарушылары енді жалпы басқарумен де айналысады. Қаржы менеджерінің әрдайым назарында болуға тиісті:

• фирмалар араларындағы күннен-күнге өсіп келе жатқан бәсекелестік;

• маңызды салымдарды талап ететін технологиялық жетілдірулер;

• инфляцияның ықпалы;

• салық заңнамасының өзгеруі;

• дүние жүзіндегі экономикалық тұрақсыздық және т.б.

Қазіргі заманғы жағдайларда қаржы директоры басқарма немеса директорлар Кеңесінің мүшесі болып келеді де басқару лауазымдық сатысында жетекші орындардың біріне ие. Бас директормен бірге ол акционерлер алдында тікелей жауапты инвесторлар мен бизнес иелеріне қаржы нәтижелерін баяндайды. Әдетте қаржы директорының кандидатурасы директорлар Кеңесімен бекітіледі. Дамыған бизнес – құрылымдарда операциялық стратегиялар қаржы қызметінен өтеді. Басты міндет – фирманың барлық бөлімшелерінің операциялық стратегиясының және акционерлердің ұзақмерзімді мақсаттарының шоғырлануында.

Сонымен, қаржы директоры үш бағытта (функционалдық, корпоративтік және басқарушы) қызмет жасап, кез келген кәсіпорында ерекше рөл атқарады. Сондықтан, қазіргі заманғы қаржы менеджері көзқарасы кең, шығармашылық тұрғыдан ойланатын, білікті маман болуға тиісті.

1. «Қаржы менеджменті» деген ұғымға түсініктеме беріңіз.

2. Қаржы менеджментінің қажеттілігі неде?

3. Қаржы менеджментінің міндеттерін атап айтыңыз.

4. Қаржы менеджментінің әдістері қандай?

5. Қаржы менеджментінің стратегиясы мен тактикасына анықтама беріңіз.

6. Қаржы менеджменті стратегиясының негізгі бағыттары қандай?

7. Қаржы менеджменті тактикасының қандай бағыттарын айырады?

8. Қаржы менеджеріне қойылатын біліктілік талаптарды атап айтыңыз.

9. Фирманың ұйымдастыру жүйесіндегі қаржы менеджментінің құрылымын сипаттаңыз.

2.2. Ақшаның уақытша құны, тәуекел активтердің құны;

2.3. Қаржылық менеджментінің теориясы мен практикасында пайдаланатын негізгі көрсеткіштер.
2.1. Активтер, міндеттемелер, капитал, табыстар, шығындар, қаржы құралдары мен тәуекелдер, бағалау әдістері, капитал тұжырымдамалары санаттарын анықтау.
Қаржы менеджменті ғылыми пән ретінде теориялық білімдер, тұжырымдамалар, үлгілер (модельдер) жүйесі және олардың негізінде әзірленген әдістер, тәсілдер мен құралдар жүйесі болып табылады. Әр түрлі санаттарды пайдалана отыра қаржы менеджері кәсіпорынды қажет қаржы ресурстармен қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін басқарудың оңтайлы құрылымын қалыптастырады. Қаржы жағдайын өлшеумен байланысты санаттарға активтер, міндеттемелер мен капитал жатады.

Активтер - өткен оқиғалардың нәтижесінде болашақ экономикалық пайдалар күтілетін ресурстар.

Активтегі экономикалық пайда – субъектіге ақша құралдарының немесе оның баламаларының түсуіне тура немесе жанама түрде мүмкіндік жасау.

Пайданың өлшеуімен тура байланысты болып келетіндер – табыстар мен шығындар:

Қаржы менеджментінде келесі тұжырымдамалар негіз болатындар деп саналады: ақша ағымы тұжырымдамасы, ақша ресурстарының уақытша құны, тәуекел мен табыстылық араларындағы ымыра тұжырымдамасы, капитал құнының тұжырымдамасы, капитал нарығының тиімділігі тұжырымдамасы, агенттік қатынастар тұжырымдамасы, балама шығындар тұжырымдамасы.

• 
  ақша ағынын, оның ұзақтығы мен түрін теңестіруін;
  
• 
  оның элементтерінің шамасын анықтайтын факторлардың бағалауын;
  
• 
  осы ағынмен байланысты тәуекелді және оны есептеу тәсілін бағалауын;
  

Тұжырымдаманың мәні келесіде: бүгінгі ақша бірлігінің және біраз уақыттан кейін күтілетін ақшаның құндылығы бірдей емес. Оның себептері: инфляция, күтілген соманы толық алмау тәуекелі, айналымдылығы.

Нарық қатысушыларын хабардар етудегі бұндай сәйкесссіздіктің болуы, (ақпаратты бірдей бермеушілігі симметриялық еместік болып табылады). Дәл осы симметриялық еместік капитал нарығының өмір сүруіне мүмкіндік жасайды.

Мысалы, бизнесте капитал иегерлері мен басқарушы шешімдерді қабылдауын жалдаған менеджерлерге (агенттерге) тапсырды. Бірақ, менеджерлер өз жұмыс орындарын сақтау, мансабын дамыту, жалақысын өсіру және т.б. мақсаттарында тек қана оларға пайдалы шешімдерді қабылдауы мүмкін ( бизнес иегерлерінің мүдделеріне қайшы). Экономистер «принципал - агент» қатынастарынан пайда болатын дауларды агенттік мәселелері немесе агенттік даулар деп атайды. Агенттік қатынастар теориясы осындай (жанжалдардың) даулардың мәні мен себептерін зерделейді.

Қаржылық шешім балама нұсқаларын салыстыру нәтижесінде қабылдану керек. мысалы, материалдарды өз көлігімен жеткізу немесе арнайы ұйымды тарту. Балама шығындар/нәтижелер жиынтық деңгейі емес, ресурстарды пайдаланудың басқа нұсқасын таңдап, шығындарда үнемдеуді көрсетеді.

Компанияны құрғанда құрылтайшылар әдетте стратегиялық қағидаларға сүйенеді. Дәл осы болжамдық – аналитикалық жұмысты өткізуге мүмкіндік береді. Ол тұрақтылық негізі болып, ұзақмерзімді инвестициялаудың кепілі ретінде көрінеді.

Ақшаның уақытша құндылығы қағидасы қаржы менеджментіндегі негізгілердің бірі болып келеді. Осы қағидаға сәйкес уақыттың әр сәттерінде қолымызға ұстаған ақшаның құндылығы әр түрлі.

Мысалы, қазіргі таңдағы теңгенің құндылығы біраз уақыттан кейін түсетін теңгеден көбірек, себебі оны ағымдағы қажеттеліктерге ұстауға немесе келешекте қосымша табыс алу үшін салуға (инвестиция жасауға) болады. Болашақ сомалардың қазіргі заманғы немесе ағымдағы құнын бағалау үшін қаржыгерлер арнайыы әдістемені пайдаланады – ақша ағындарын дисконттау).

Ақшаның уақытша құны ақша ресурстарының объективтік сипаттамасы болып табылады. Оның мәні келесіде: бүгін қолда бар ақша бірлігі мен біраз уақыттан кейін алынатын ақша бірлігі бірдей емес. Бұның себептері: инфляция, күтілген соманы толық алмау және айналымдылық.

Инфляция кез келген экономикаға тән. Инфляция жағдайларындағы ақшаның құнсыздануы бір жағынан, оларды бір жерге (бірдемеге) салуын ынталандырады (инвестициялық үдеріс), екінші жағынан, қазіргі уақытта қолдағы ақша мен күтілетін ақша құндылығы әр түрлі екендігін көрсетеді. Айырмашылықтың екінші себебі - күтілген соманы алмау тәуекелі. Үшінші себеп – айналымдық.

Оның мәні: біраз уақыттан кейін алуын күтіп отырған сома қазіргі сондай сомадан асып түсуі керек. Компания қызметі оның қаржыландыру көздерінің бар болуында ғана мүмкін. Олардың экономикалық негізі, қағидалары мен пайда болу тәсілдері, іске жұмылдыру әдістері мен мерзімдері, өмір сүру ұзақтығы, басқарылу деңгейі бойынша контрагенттерге тартымдылығы тұрғысынан айырмашылықтары бар. Қаражаттар көздерінің маңызды сипаттамасы ретінде капиталдың құны болып келеді. Капитал құны тұжырымдамасының мәні келесіде: қайсыбір қаражат көзіне қызмет көрсету компанияға бірдей болмайды, себебі әр қаржы көзінің өз құны бар. Капитал құны осы қаражат көзін қолдау бойынша шығындарды жабуға және залал кешпеу үшін қажет табыстың ең аз деңгейін көрсетеді. Капитал құнының сандық бағалаудың инвестициялық жобаларды талдауда және компания қызметін қаржыландырудың баламалық нұсқауларын таңдауда маңызы зор.

Ақшаның бүгінгі құнын анықтау үшін ақша ағынының диконттауы қолданады. Мысалы, 1 жылға иевестицияланған, сонан соң алынуы жоспарланған 1000 т. 15% дисконттау мөлшерлемесі бойынша қазіргі 869,57 теңгеге тең; 2 жылға инвестицияланған 1000 т. (15% дисконттау мөлшерлемесі бойынша) қазіргі 756,14 тт. тең; 3 жылға инвестицияланған 1000 т. (15% дисконттау мөлшерлемесі) – қазіргі 657,52 тг. тең.

(2.1)

PV – ағымдағы құн

r – дисконттау мөлшерлемесі (табыстылық мөлшерлемесі).

Инвестицияларды алу мерзімі неғұрлым ұзақ және дисконттау мөлшерлемесі неғұрлым жоғары, соғұрлым ағымдағы құны аз.

MVA = P x N – S (2.2)

N – айналымдағы қарапайым акциялардың саны;

S – акционерлік капиталға инвестициялар.

Экономикалық қосылған құн – EVA (economical value added). EVA тұжырымдамасы менеджментінің үш негізгі аяларына кешенді амалда негізделеді:

1. Іргелі (негізгі) бюджетті құрау;

2. Бөлімшелердің немесе тұтастай алғандағы компанияның қызмет нәтижелілігін бағалау;

3. Менеджменттің сыйақы (сыйлық) берудің оңтайлы әділ жүйесін құру.

EVA тұжырымдамасының негізгі ережесі – инвестор үшін құнды құру.
EVA = EBIT (1-T) – Kw * C (2.3)
EVA – экономикалық қосылған құн;

EBIT – салықтар мен пайыздарды төлеу алдындағы табыс мөлшері;

Т – салық салынатын табыс мөлшерлемесі;

С – капитал мөлшері;

Kw – фирма капиталының орташа өлшенген құны.
Активтерді басқару тиімділігінің көрсеткіштері.

Меншік капиталы тиімділігінің коэффициенті (Return On Equity, ROE) – компанияның таза табысының акционерлік капиталдың орташа жылдық шамасына қатысты. Бұл көрсеткіш бизнестің оның иегері үшін табыстылығын сипаттайды (несие бойынша пайыздарды алғаннан кейін).

ROE = _____Таза табыс_______________ * 100% (2.4)

Орташа жылдық акционерлік капитал
Осы көрсеткішті есептеудің басқа да нұсқалары бар, мысалы, есепте таза пайданың орнына салық алдындағы пайда алынады. Сонымен бірге, ROE орнына қарапайым акционерлік капитал тиімділігінің көрсеткіші пайдаланылады. (Return On Cotton Ecuity ROCE).
ROCE= Таза пайда – Артықшылық берілген дивидендтер *100%

Орташа жылдық қарапайым акционерлік капитал (2.5)

Бұл коэффициент компания жетекшілігінің пайда алу үшін активтерді тиімді пайдалану қабілетін сипаттайды, сонымен бірге, капиталдың барлық көздеріне алынған орташа табыстылығын көрсетеді.

ROA = Таза пайда + пайыздар (1- салық мөлшерлемесі) * 100%

Орташа жиынтық активтер (2.6)

Сатып алу бағасы

ROIC=NOPLAT/IC ( 2.8)

NORLAT – таза операциялық пайданың орташа (нормаланған) деңгейі.

IС – инвестицияланған капитал;

NORLAT – компанияның таза операциялық пайдасының көрсеткіші (салықтарды алып тастағанда).

IС – негізгі қызметіндегі айналымдағы қаражаттар, таза негізгі құралдар мен басқа таза активтер сомасы болып келеді.

Дамыған елдерде инвестициялардың нәтижелілігін бағалау кәсіпорынның ақша ағындарын анықтауында негізделеді (cash flow), яғни шынайы (нақты) ақша түсімдері мен ақша шығындарында. Экономикалық талдаудың басты мақсаты – ақша ағындарын талдау. Демек, ең маңызды мақсаты ретінде болашақ ақша ағындарын дәлдіктің жеткілікті деңгейінде анықтауы мүмкін болатын бизнес тиімділігінің тұжырымдамасын әзірлеу болып келеді.

Шаруашылық қызметі қаржы нәтижелерінің жинақталған көрсеткіштері.

Салықтар мен пайыздарды төлемей тұрып алынған пайда (Earning Before Interest and Nfx, EBIT) – пайдаға салынған салықты және несиелер бойынша есептелген пайыздарды төлемей тұрғанда компания пайдасының көрсеткіші.

N - өнім бірлігінің саны;

F – үнемі шығатын (кететін) шығындар;

а – негізгі түсімде бағадағы ауыспалы шығындар шамасы;

Практикада салықтарды төлемей тұрғандағы пайданы сипаттайтын ЕВТ көрсеткіші пайдаланады. Бұл көрсеткіштер көптеген қаржы коэффициенттерді есептеу барысында және қаржылық талдауда да дербес қолданады.

Акцияға пайда (Earning Per Share,EPS) – компанияның үлестіруге қолжетімді таза пайдасының қарапайым акциялардың орташа жылдық санының қатысына тең көрсеткіші. Акцияға түсетін пайда қор нарығының компанияны бағалау үшін пайдаланатын негізгі қаржы көрсеткіштерінің бірі болып табылады.

EPS = Таза пайда –Артықшылық берілген дивидендтер

Қарапайым акциялардың орташа саны (2.10)
EPS дұрыс есептеу үшін құрамында бір жылдың ішінде болған барлық өзгерістерді ескере отыра бөлгіште пайдаланатын акциялар санын анықтау маңызды. Жыл бойы айналымда болған акциялар толық көлемінде есепке алынады. Ал жылдың бір кезеңінде ғана айналымда мерзіміне шамалас үлесінде есептеледі. Егер қосымша акциялар түрінде дивиденттер төленіп отырса, олар есепке толық енеді.

Акцияға дивидент (Duvidends Per Share,DPS) – компанияның таза үлестіруге қолжетімді таза пайдасының қарапайым акцияларының орташа санына қатысты тең көрсеткіші.

DPS = Төлемге дивиденттер

Қарапайым акциялардың орташа саны (2.11)
Есепке алынатын акциялар санын анықтау барысында келесі факторларды ескеру керек: жыл бойы акционерлік капитал құрамының өзгеруі мен капиталда толып кеткен бағалы қағаздардың әсері.


Өзін-өзі бақылау үшін сұрақтар.

1. Келесі санаттардың анықтамаларын беріңіз: активтер, міндеттемелер, капитал, шығындар, қаржы құралдары.

2. Келесі түсініктерді сипаттаңыз: ақшаның уақытша құны, тәуекел активтердің құны;

Қаржы менеджментінің негізгі көрсеткіштері қандай?

4. Активтерді тиімді басқарудың көрсеткіштері (ROE,ROA,ROI) қалай есептеледі?

5. Шаруашылық қызметі қаржы нәтижелерінің жинақталған көрсеткіштері (EBIT, EBT, NOPLAT, EPS, DPS, PPS) қалай есептеледі?

6. Отандық практикада қаржы менеджментінің қандай көрсекіштері қолданады?


3 ТАҚЫРЫП. ТӘУЕКЕЛ МЕН ТАБЫСТЫЛЫҚ КОРПОРАЦИЯЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУ.
3.1. Тәуекелді анықтау және өлшеу;

3.2. Жеке (автономиялық) тәуекелді талдау: жеке қаралатын активтер;

3.3. Нарық тәуекелін талдау: қоржынға кіретін активтер;

3.4. Оңтайлы қоржынды таңдау;

3.5. Әртараптандыру – тәуекелдерді басқару құралы ретінде.

3.1. Тәуекелді анықтау және өлшеу.
«Тәуекел» түсінігінің бірнеше мағынасы бар. Тұтастай алғанда, тәуекел – болжамдаған нұсқамен салыстырғанда залалдардың пайда болуы немесе табыстарды кемдеу алу мүмкіндігі. Кең мағынада тәуекелді басқару дегеніміз оларды жоюға немесе азайтуға бағытталған қызмет түрі.

Инвестициялық және қаржылық шешімдерді қабылдау барысында екі негізгі факторлар ескерілуге тиісті: тәуекел және табыстылық. Ешкім де қайсыбір қаржылық немесе инвестициялық операциялардың нәтижесін болжамдай алмайды. Әр шешім тәуекелдің немесе табыстылықтың белгіленген ықтималдығын көрсетеді. Күтілген табысты бағалау үшін келесі өлшемдер пайдаланады: капиталдың қайтымдылығы мен капиталдың тиімділігі.

Капиталдың қайтымдылығы немесе капитал айналымының шапшаңдығы пайда көлемінің жұмсалған капиталға қатысы ретінде есептеліп, айналым санын көрсетеді. Капиталдың тиімділігі немесе табыстылығының нормасы пайыздық капиталдың қатысымен анықталады. Егер тәуекел мағынасы күтілетін белгілі табыстылық ықтималдығынан төмен болса, ықтималдықтарды үлестіру өлшем негізі деп есептеледі. Ықтималдықтарды үлестіру - әр ықтимал нәтиженің мүмкіндігі.

Күтілетін табыстылық – ықтималдық теориясында математикалық күту деп аталатын табыстылықтың ең мүмкін көлемі. Ықтималдықтарды бөлудің екі түрі бар: дискреттік және үздіксіз. Ең алдымен инфляцияның инвестициялық шешімдерге тигізетін әсерін қарастырайық. Капитал салымдарының тиімділігін бағалау барысында инфляцияның әсері келесі түзетулермен есептеледі:

1) болашақ түсімдер инфляциясының индексіне;

2) инфляция индексіне дисконттау коэффициентінің.

Тәуекелдің талдауы мен бағалауы осыған сәйкес іске асырылады. Қаржы менеджментінде тәуекел мен табыстылық екі өзара байланысты санаттар ретінде қарастырылады.

1. Фирмаға кездесетін тәуекелдің түрлерін анықтау;

2. Тәуекелдердің әлеуетті ықпалын өлшеу;

3. Тәуекелдің әр түрін қалай азайту жөніндегі сауалдың шешімі.

Әр қолжетімді балама бойынша тәуекелдерді басқару шешімдерінде шығындар – пайдалар сызбасының талдауы болуға тиісті.

Тәуекелдерді басқару бағдарламасындағы бірінші қадам – фирмаға кездесетін әлеуетті шығындардың теңестіруі, екінші қадам – осындай оқиғалардың болу ықтималдығы мен шығындарын өлшеу.

Ірі компанияларда тәуекел түрін анықтау үшін алдын ала әзірленген тізімдерді пайдаланады, ал шағын фирмалар әдетте сақтандыру компаниялардың қызметіне жүгінеді немесе тәуекелдерді теңестіру және өлшеу үшін тәуекелдерді басқару жөніндегі сарапшыларды жалдайды. Тәуекелдер теңестірілгеннен кейін әр тәуекелдің фирмаға тигізген ықпал дәрежесін анықтау қажет.

1) шығындар жиілігі (шығындар ықтималдығы);

2) шығындардың маңыздылығы (әр шығынның ақшалай шамасы).

Шығындардың ауырлығын өлшеу тәсілдері бірнеше. Олардың ішіндегі ең кең таралғандар:

1) ең жоғары (көп) шығындар;

2) орташа шығындар.

Фирмада болуы мүмкін тәуекелдердің бірі – мүліктен айырылу тәуекелі. Меншік екі класқа (түрге) бөлінеді:

1) жылжымайтын мүлік (жер, ғимараттар мен құрылғылар);

2) жылжымалы мүлік (көлік, жабдық, жиһаз және т.б.).

Қаржы менеджерлері жауапкершілікке байланысты шығындар қаупімен жиі кездеседі. Компаниялар келесілерге қатысы бар жауакершілікке байланысты шығындар тәуекеліне ұшырайды: 1) пайдалану құқығына; 2) меншік құқығына; 3) ағымдағы операцияларға; 4) қызмет түріне (мамандыққа)


3.2. Жеке (жалпы) тәуекелді талдау: жеке қарастырылатын активтер.

Ықтималдықтарды және күтілген шаманы үлестіру түсінігі тәуекелді өлшеудің негізі ретінде пайдалануы мүмкін. Тәуекелді қалай өлшеп, оны сандық түрінде қалай бағалауға болады? Ол үшін практикада әр түрлі әдістер пайдаланады. Дисперсия – күтілген маңызға қатысты мүмкін амалдардың ауытқу өлшемі: неғұрлым дисперсия жоғары, соғұрлым ауытқу да жоғары. Егер біз экономикалық тиімділігін талдасақ, тәуекел дәрежесін бағалау үшін орташа экономикалық тиімділігін анықтауымыз керек. Нөлдік ықтималдық қайтарымды алу мүмкінсіздігін, ал бірлі - жарым –– қайтарымды міндетті түрде алуды көрсетеді. Әрине, қайтарымды алудың барлық мүмкін нұсқалары бірге тең болуға тиісті. Дискреттік үлестіру дисперсиясын есептеу үшін келесі формула пайдаланады:

2 n ^ 2

s = å (ki – k) x Pi ,

Формула көрсеткендей, әр ауытқудың пайда болу ықтималдығына салмақталған орташа күтілген маңыздан ауытқулар квадраттарының сомасы.. Дисперсияны квадраттағы пайыздарда өлшейді. «Квадраттағы пайыздар» терминының түсінігі қиын болғандықтан, дисперсиядан квадрат түбірі пайдаланады.

i=1

Құбылу коэффициенті. Оның мысалы: экономикалық тиімділігінің жылдан жылға өзгеруі. Әдетте күтілген табыстылық неғұрлым жоғары, орташа квадраттық ауытқу шамасы соғұрлым көптеу. Мысалы, Х жобаның күтілген табыстылығы 30% құрайды, орташа квадраттық ауытқу – 10%, ал У жобаның күтілген табыстылығы 10%, орташа квадратты ауытқу – 5%. Егер жобалар табыстылығының үлестіруі шамаланған дұрыс болса, Х жобаның табыстылығы теріс болу ықтималдығы өте аз, оның орташа квадраттың ауытқуы 10% тең болғанына қарамастан. Ал Х жобамен салыстырғанда У жобаның маңызы екі есе аз болса да, шығындар ықтималдығы әжептәуір жоғары болады. Демек, күтілген табыстылығы әр түрлі инвестициялардың тәуекел шамасы ретінде орташа квадраттық ауытқуды стандарттап, табыстылық бірлігіне келетін тәуекелді есептеу керек. Оны орташа квадраттық ауытқудың күтілген табыстылық маңызына қатысы болып келетін құбылу коэффициентінің көмегімен жасауға болады:

CV = __s___

k (3.3)