Мемлекеттік қаржыға түсініктеме беріңіз

4. Мемлекеттік кірістің құрамы мен құрылымын атаңыз.

5. мемлекеттік кіріс қалай жіктеледі?

Тақырып 8. Мемлекеттік бюджет

1. Мемлекеттік бюджет – қаржылық жүйенің негізгі звеносы, оның қызметтері.

2. Бюджеттік жүйе және бюджеттік құрылым. ҚР-дағы бюджеттік жүйе құрамы.

3. Бюджеттік процесс, оның сатылары.

4. Жергілікті қаржының мәні, қаржы жүйесіндегі оның орны.

5. Арнайы экономикалық аймақтар (АЭА) қаржысын ұйымдастыру.

Экономикалық категория ретіндегі мемлекеттік бюджеттің мәні бөлу және бақылау қызметі арқылы жүзеге асырылады.

Бөлу қызметінің әрекет ету сферасы бюджетпен негізінен қоғамдық өнді-рістің барлық мүшелері қатынасқа түсетіндігімен анықталады.

Мемлекеттік бюджет – бұл қаржы сферасындағы бөлу процестерін қам-титын, өзінің қаржылық көзі бар, кіріс пен шығынды қамтитын елдің негізгі қаржылық жоспары, төмендегі қағидаларға негізделеді:

• 
  біртұтастық қағидасы бюджеттік жүйенің ұйымдық-экономикалық орта-лықтану дәрежесін білдіреді (яғни бірыңғай бюджеттік жүйеде, ел территориясын-да қызмет ететін мемлекеттік кіріс пен шығынның ортақ жүйесінде, қаржылық құ-жаттардың, бюджеттік топтастырудың бірлігінде көрініс табады) және бюджеттік жоспарлау әдістемесі мен ұйымдастырылуының біртұтастығына кепілдік береді;
  
• 
  толықтық қағидасы бюджетте үкіметтің барлық қаржылық операция-ларының, яғни ақша-қаражаттарының түсуі мен жұмсалуын білдіреді;
  
• 
  нақтылық қағидасы бюджетте қаржылық операциялардың нақты көрін-уін, есеп негізінде бекітілген бюджеттік ұсыныстардың әлеуметтік-экономика-лық саясатты шешуге арналған болжамның сәйкес келуін қарастырады;
  
• 
  жариялылық қағидасы бюджет кірістері мен шығындары туралы, бюд-жет құрылысы, тапшылық мөлшері мен бұқара үшін оларды басуды басқару әдістері туралы ақпарат жариялау талаптарын білдіреді.
  

Мемлекеттік бюджет

Облыстар бюджеті

(Алматы қ.)

Облыс-тық бюджет

Облысқа бағынатын қала бюджеті

Аудан бюджеті

Ұлттық қор

Сурет 6 – Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйесі

• 
  біртұтастық қағидасы бірыңғай құқықтық базамен, бірыңғай бюджет-тік топтастыру және құжат пайдалунмен, біріккен бюджет құрастыру үшін бюд-жеттің бір деңгейінен екіншісіне статистикалық және бюджеттік құжаттар берумен қамтамасыз етіледі және бірыңғай әлеуметтік-экономикалық саясат арқылы жүзеге асырылады;
  
• 
  бюджеттің дербестігі бюджеттің барлық звеноларының меншікті және заңмен бекітілген кіріс көздерімен және бюджеттік қаражаттарды республика заңдарында анықталған өкілеттілік шегіндегі сәйкес билік органының қалауына қарай пайдалану құқығымен қамтамасыз етеді;
  
• 
  барлық деңгейдегі бюджеттердің теңдік қағидасы бюджетті қарастырып, қабылдаған кезде бюджет тапшылығының бекітілген шекті мөлшерін ұстануды талап етеді.
  

«Кірістер мен алынған ресми трансферттер» деп аталатын бірінші бөліміне кірістің төрт түрлі категориясы кіреді: салық түсімдері, салықтан тыс түсімдер: мемлекеттік меншік, мүліктен, мемлекеттің кәсіпкерлік қызметінен түсетін тү-сімдер, әкімшілік алымдар мен баждар, айыппұлдар мен санкциялар; капитал-мен жасалған операциялардан түсетін кіріс: негізгі капиталды сату – мемлекет-тік кәсіпорынды жекешелендіру, мемлекеттік резервтегі тауарды сату; сыртқы және ішкі көздерден алынған ресми трансферттер (гранттар).

«Бюджет тапшылығын қаржыландыру» деп аталатын бесінші бөлім тапшы-лықты жабу көздерін сипаттайды, мұнда: ішкі - ұлттық банк несиесі, бағалы қа-ғаз шығару есебінен; сыртқы инвестициялау - халықаралық қаржы ұйымдары мен шетелдік мемлекеттерден.

Отандық және шетелдік заңды тұлғалар аймақ территориясының сыртын-дағы серіктестермен кредиттік-есеп айырысу операцияларын ұлттық валюта-мен корреспонденттік шот арқылы жүзеге асырады.

Аймақтың әкімшілік кеңесінің салық қызметі аймақ территориясында са-лық операцияларының барлық түрін атқарады.

ЕЭА әкімшілік кеңесі қаржылық қор құрады, аймақ шекарасы әкімшілік-территориялық бірлік шекарасымен сәйкес келген жағдайда - әкімшілік-терри-ториялық бірлік бюджеті де болып табылатын бюджет құрады. Қор (бюджет) салық, алымдар және аймақ территориясында тіркелген заңды және жеке тұлға-лардан түсетін басқадай міндетті төлемдер есебінен құрылады. Арнайы қор төлемдері ЕЭА қаржылық қорын қалыптастыру көзі бола алмайды.

Қаржылық қордың (бюджеттің) жоғарғы бюджетпен өзара қатынасы ЕЭА қаржылық қорына түсетін кірістердің жалпы сомасынан төленетін төлемдердің ұзақ мерзімді тұрақты нормативі арқылы анықталады. Аймақтың әкімшілік ке-ңесі мақсатты қаржылық қорлар, оның ішінде ЕЭА экономикалық және әлеу-меттік даму қорын құрып, бос бюджет қаражаттары, салықтық емес сипаттағы төлемдер мен алымдар есебінен оларды қалыптастыру көздерін анықтай алады.

Аймақ территориясында салық салу елдің салық заңына сай жүзеге асыры-лады. ЕЭА тіркелген, сол территорияда қызмет істейтін заңды тұлғалардың кор-поративтік табыс салығының ставкасы әдеттегі ставкадан төмен белгілнеді.

1. Мемлекеттік бюджеттің қызметтері қандай?

2. Бюджеттік жүйеге анықтама беріңіз.

3. ҚР-ның бюджеттік жүйесінің құрылымы қандай?

4. Бюджеттік процестің сатылары қандай?

5. Жергілікті қаржының қаржы жүйесінде алатын орны?

6. Арнайы экономикалық аймақтар қаржысы жайлы анықтама беріңіз?
Тақырып 9. Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар
1. Қоғамның экономикалық және әлеуметтік дамуындағы бюджеттен тыс қорлардың ролі.

2. Бюджеттен тыс қорларды жіктеу.

1991 жылдан бастап, бюджеттен тыс қорлар әлеуметтік-экономикалық да-му қажеттіліктеріне байланысты дамыды, яғни мемлекеттік қаржылық ресурс-тардың бір бөлігін нақты функционалдық қызметтерге бөлек бөліп, мемлекеттік бюджетті оған тән емес шығындардан босату, оның тапшылығын төмендету қажет болды.

Бюджеттiк қорлар мәдениет және өнердiң мекемелерiнiң қолдауы үшiн сонымен бiрге қолданылады: кiтапхана, мұражайлар және көрмелер, сарайлар және үй мәдениетi, клубтер, театрлар, филармониялар, музыкалық ұжымдар, ансамбльлер, мемлекеттiк дене және радиостудиялар, киностудиялар.

Қор құрып, қайта бөлген кезде шаруашылық жүргізуші субъектлердің бір бөлігі үшін белгілі уақыт бөлігінде эквивалентсіз болып табылатын, яғни олар-дың экономикалық мүддесін төмендететін қайта бөлу процесі жүріледі. Сонымен қатар қоғамд бюджеттен тыс қорлар көмегімен әлеуметтік-экономикалық тепе-теңдік пен тұрақтылыққа қолдау көрсетіледі, өйткені адамдардың жекеленген топтарына әлеуметтік қолдау көрсету, экономика немесе аймақтың мүддесіне бел-гілі мақсатты бағдарламаларды орындау, әлеуметтік-экономикалық дамуды теңес-тіру бойынша локальдық және жалпы мемлекеттік масштабтағы мәселелерді ше-шу мүмкін болады. Сонымен бюджеттен тыс қорлардың қызмет етуінде топтық және қоғамдық мүдделердің қарама-қайшылығы көрінеді. Бюджеттен тыс қорлар қоғам мүддесіне қызмет етеді, оны нығайтуға бағытталады және қаржылық қаты-настардың бұл формасының әлеуметтік-экономикалық мәні де осында.

Мемлекет факторлардың қатарына байланысты қоғамның датируемый таңдаулы үлгi, дәстүрлер, сыртқы фактор пайда болатын саяси құрылымдардан үлкенiрек немесе кiшiрек дәрежедегi экономикалық өмiрде қатысады

Мемлекеттiң экономикалық қызметi келесi функцияларда негiзiнен айқындалады:

1.заңға сүйенген базасының анықтауы экономикалық дамуды нормалы жүрiс себепшi болатын,

2.монополистiк қызметтiң шектеуi және бәсекелестiктiң қорғауы,

3.табысты қайта бөлiсу және байлықтар,

4.экономиканың тұрақтануы,

5.қорлардың қайта бөлуi

Бюджеттен тыс қорлар төмендегі белгілер бойынша топтастырылады: 1) мақ-саттық белгісі бойынша – әлеуметтік, экономикалық, ғылыми-зерттеу, табиғатты қорғау (экологиялық), миграциялық, құқықтық тәртіпке, мәдени бағытқа және т.б. ықпалы; 2) басқару деңгейі бойынша – мемлекет аралық, мемлекеттік және аймақтық (жергілікті).

Коммерциялық емес қызмет келесi бағыттар бойынша топтастыруға болған түрлi оның түрлерiмен елестеткен:

Әдiс грант ғылыми зерттеулердiң қаржыландыруында қолданылады - енгiзу немесе басқа қолдануға дейiн тұлға, серiктестiктiң бөлiндiсi, фирма, халықаралық ұйым, мемлекет, нақтылы бағыт, жоба, (лабораториялар, бөлiмдер) ғалымдардың тобының ғылыми өңдеулерi немесе оның нәтижелерiнiң зерттеудiң аяқтауын мақсаты бар жеке ғалым және жеткiзуi тегiн қолдау жақтан.

Мазмұн және ұйымның даму және коммерциялық емес қызметiнiң мекемелерi үшiн құралдардың толықтырулары нақтылы көз коммерциялық және сақтау банктерiнiң депозиттерiндегi ол орналастырылатын қорлардың бөлiгiнiң орналастыруынанғы табыстары, сонымен бiрге қаржы нарығындағы бағалы қағаздарда болып табылады.

Мемлекет бiлiмнiң қаржыландыруы бойынша шығын өзiне қабылдайды және оның әлеуметтiк мiндеттеме кепiлдiк берiлген денсаулық сақтаулар деңгейде.

Iргелi ғылыми зерттеулердiң өткiзуiне өте ие бол шығынның бiр бөлiгi мемлекеттiк бюджеттi қаржысының арқасында қаржыландырады. Бұл мұндай зерттеулердiң нәтиже болған шақырылады, дерелген эффекттердi бермегенiнде, ұзақ мерзiм арқылы қолдана алғанында емес, олардың маңыздылығы қоғамның келешек дамытуы үшiн тiптi маңызды.

Ұйымдар және әлеуметтiк бағытталғандық, мәдениет және өнердiң мекемелерi, қоғамдық бiрлестiктер, қорлардың қаржыландыру көздерi қалай кәсiпорындар және заттық өндiрiстiң саласының ұйымдары, шет мемлекеттiң iзгiлiк көмегi, ұйымдар, серiктестiктер, халықаралық ұйымдар қайырымды мақсаттарға бөлiп шығару жақтан қызмет көрсетедi. Осы көз қайырымды ұйымдар және қоғамдық қорлар үшiн iс жүзiнде негiзгi болып табылады. Мұндай қаржыландырудың бiр түрi қалай нақтылы ұйым немесе тұрақтылықтың белгiсiмен айырмашылығы болатын қызметтiң түрiнiң демеушi қаржыландыруы сөз сөйлейдi.

Аталған қаржыландыру көздер әртүрлi пропорциялардың жиынының көз аталған толықтығындағы ұйымдар және коммерциялық емес қызметтiң мекемелерiнiң қаржысы қалыптастыра алады. Мысалы, жиыны бiлiмдер жүйелерiндегi аталған көз толықтау, мемлекеттiк басқаруда екi - үш көздермен шектеледi. Қосымша көз қаржыландырулары үлген немесе кiшiсi бар болуды кез келген вариантында бiрақ - қол қою ескерiлген оның өткiзуден тыс табыстар мен шығындарын мемлекеттiк бюджеттен қаржыландырудың көлемдерi, азаймайды. Мұндай әсердiң тетiгi әрекеттi және ұжымдардың творчестволық iзденiстердiң дамытуында жағдай жасауға шақырылған қоғамдық - ұйымдар және мекемелердiң пайдалы қызметi, олардың жұмысының тиiмдiлiгiнiң жоғарылатуы.

Мұндай кәсiподағы, партиялығы, қоғамдық қозғалыстар, тән шығындармен съездтер, конференциялардың әзiрлеудi және өткiзуiне, митингтердi, үгiт жұмысының өткiзуiне шығындар болып табылған қоғамдық ұйымдардың шығындардың құрамында. Ардагер қоғамдық ұйымдарында олардың қатысушыларына материалдық көмек көрсетуге шығындар басым болады.

Түбегейлi құралдардың (кiтапханалар, мұражайлар, тұрақты көрмелер) мәдени-ағарту мекемелерiнде кiтап қорлары, экспонаттар, коллекциялар және тағы басқалар толықтыруларға шығын шығарады.

1. Қоғамның экономикалық және әлеуметтік дамуындағы бюджеттен тыс қорлардың ролі қандай?

2. Бюджеттен тыс қорлар қалай жіктеледі?