Қаржы кафедрасы Г. С. Майкопова Қаржы

Қаржыны басқару туралы түсінік. Басқару – бұл нақты нәтижеге жету үшін объектіге мақсатты түрде ықпал ету амалдары мен әдістерінің жиынтығы. Қаржыны басқару – қаржылық және аралас экономикалық және әлеуметтік жү-йелерге оларды жетілдіру және дамыту мақсатында ықпал ету процесі. Басқару элементтері – жоспар және болжам, қаржылық қатынастар сферасындағы сая-сат және стратегия, әрекет және құқықтық негіз, бақылау. Қаржылық жүйеде басқару қаржылық механизм арқылы оның әдістері, стимулдары және санкциялары көмегімен жүзеге асырылады.

Қаржыны басқарудың өзара байланысты элементтері төмендегідей:

Министрліктер мен басқадай жоғары деңгейдегі қаржылық басқару аппараты жиынтық қаржылық жоспарлау, жүйені несиелік жоспарлау, кіріс пен шығынның жиынтық балансын орындауды бақылау жұмыстарын атқарады, ведомостволық кәсіпорындардың қаржылық бөлімдерінің жұмысын үйлестіре-ді. ҚР Конституциясында қаржыны стратегиялық басқару мемлекеттік билік пен басшылықтың жоғарғы органдарына жүктелген, олар: Парламент, Прези-дент Аппараты, Үкімет, Қаржы министрлігі. ҚР Президентінің қаржыны басқа-ру құзыреті өте кең, ол көбінесе ПрезидентАппараты арқылы жүзеге асырыла-ды. Президент жыл сайын халыққа елдегі жағдай және республиканың ішкі жә-не сыртқы саясатының негізгі бағыттары туралы жолдауын жариялайды, елдің экономикалық және әлеуметтік дамуының стратегиялық мәселелері туралы жарлықтары мен өкімдерін, т.б. шығарады.

Жалпы мемлекеттік қаржыны ҚР Қаржы министрлігі жүзеге асырады, ол қаржыны стратегиялық және оперативтік түрде басқарады, қаржылық жоспар-лау саласында әдістемелік жетекшілік жүргізеді. Әдістемелік жетекшілікке мы-налар кіреді: қаржылық заңдылық жобаларын жасау, мемлекеттің кәспорын-дармен, ұйымдармен қаржылық қатынастарын жетілдіру; мемлекеттік бюджет кірісі мен шығындарын жоспарлау, т.б. Салық қызметі ұйымдарына ҚР Мемле-кеттік кіріс министрлігі және қалалар мен аудандардағы қалалық және аудан-дық звеноларға бөлінетін республика облыстарындағы салық комитеттері.

Қаржылық жоспарлау қағидалары: орталықтандырылған және орталықтан-дырылмаған көзқарастар арасында қарама-қайшылық болмаған жағдайда олар-дың үйлесім табуы; қаржылық жоспарлаудың экономикалық және әлеуметтік жоспарлаумен бірігуі; қаржылық жоспарлаудағы үздіксіздік перспективті және жылдық жоспарлауды (жоспарларды) байланыстырады, болжамдағы белгісіз-дікті дұрыстауға, ағымдағы және келешектегі жоспарлар арасындағы алшақ-тықты жоюға көмектеседі.

Қаржылық жоспарлау әдістері: баланстық әдіс; бағдарламалық-мақсаттық әдіс; экономикалық-математикалық әдіс; нормативтік әдіс; экстраполяция (немесе коэффициенттер) әдісі; экономикалық-математикалық әдістерді пайда-ланып есептаудің көп нұсқалылығы, ұзақ мерзімге арналған қаржылық болжам-дарға арналған ЭЕМ.

Сондай-ақ, нарықтық жүйеде индикативтік, яғни ұсыну түріндегі жоспар-лау да қолданылады, ол ақпараттық-үйлестіру ролін атқарады және қаржылық қызмет субъектлеріне экономикалық реттеушілер арқылы жанама әсер етеді. Индикативтік жоспарлаудың негізгі мақсаты – болжанған деңгейде даму үшін қажет қаржылық ресурстардың көлемін және жұмсалуын шамамен анықтау.

Шаруашылық коммерциялық қызметтің кәсіпкерлік звенолары бизнес-жоспарларды басшылыққа алады. Бизнес-жоспар – қызметтің техникалық-эко-номикалық негізіне сай құжат. Бизнес-жоспар өнім мен қызметтің ерекшелік- терін, олардың бәсекелестік қабілетін, сату нарығының бағасын, маркетинг стратегиясын, өндірістік, ұйымдық және заңдық жоспарларды, қауіп-қатер және сақтандыру бағасын сипаттайтын бөлімдерді қамтиды.

Жоспарлау сатылары: бірінші – есептегі кезеңдегі қаржылық көрсеткіш-тердің орындалуына экономикалық талдау; екінші - әлеуметтік және экономи-калық даму жоспарлары мен бағдарламаларының көрсеткіштері негізінде кіріс-тер мен шығыстардың негізгі топтары бойынша кірістер мен шығыстардың нақ-ты түрлеріне жоспарланған кезеңге есеп жүргізу; үшінші – жеке бөліктер мен статьялар бір жүйеге біріктіріледі, яғни теңестіріледі.

Жоспарлау кезеңіне қарай қаржылық жоспарлау жылдық, орташа мерзім-дік (үш-, бес жылдық) және келешектегі деп бөлінеді.

Мемлекеттің біріктірілген (консолидированный) қаржылық балансы рес-публикалық және жергілікті бюджеттердің ақшалай қаражаттарының жиын-тығы, орташа мерзімдік дамудың жалпы мемлекеттік болжамының қаржылық бағдарламасы болып табылады. Оны Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі дайындайды. Дайындауға Қаржы министрлігі, Мемлекеттік кіріс министрлігі, Ұлттық банк белсене қатысады. Аймақтарда баланс есебін сәйкес аймақтық ұйымдар жүргізеді.

Жиынтық қаржылық баланста мемлекеттің, мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың, басқа меншік формаларындағы кәсіпорындар мен ұйымдардың ақша-қаражаттарының құрамы мен оларды қалыптастыру көздері және ұлғай-тылған ұдайы өндіріс пен қоғам қажетіне (әлеуметтік-мәдени шаралар, қорға-ныс, басқару) пайдалану көрсетіледі.

Кіріс пен шығын балансының классикалық формасы 4 тараудан тұрады: шы-ғындар; қаражаттар аударымы; бюджет төлемдері; бюджеттен бөлінген қаржы.

Қаржылық жоспарлаудың негізгі бағыттары – жалпы мемлекеттік, ұжым-дық және жеке мүдделердің бөлу қатынастарын оптимал үйлестіруге; ақшалай жинақтарды оларды өсірудің интенсивті факторлары есебінен ұлғайтуды ынта-ландыруға; өндірісті дамыту, әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыру және еңбек ұжымдарын материалдық жағынан ынталандыру шығындарын қаржы-ландыруға бағытталған, мемлекеттің бірыңғай қаржылық саясатын өткізумен қамтамасыз ету.

Заңдық нормалар енгізу қаржылық байланыстарды ұйымдастырудың бір-ыңғай ережелерін бекітуге, қоғамның, кәсіпорын ұжымдары мен жекеленген азаматтардың экономикалық мүдделерін қорғауға мүмкіндік береді. Құқықтық нормаларды қадағалау қатаң қаржылық тәртіппен қамтамасыз етеді, қаржы саласында бірыңғай саясат өткізуге мүмкіндік береді. Қаржы сферасында тәртіп бұзу қаржы саясатының нашар құқықтық қамтамасыз етілгенін көрсетеді.

Қаржылық-құқықтық актлер заңдық негіздері бойынша төмендегідей түрлерге бөлінеді:

- нормативтік актлер – біртекті қаржылық қатынастар тобын реттейді, оларды оған қатысушылардың әрекеттерінің жалпы ережелері, яғни құқықтық нормала-ры болады және олар ұзақ уақыт қызмет етеді (бұл актлер мемлекет алдындағы кәсіпорындар мен азаматтардың қаржылық міндеттемелерінің түрлерін, бекітіл-ген төлемдерді есептеу тәртібін, төлеушілердің типтік белгілерін, т.б. анық-тайды);

- жеке актлер белгілі төлеуші немесе қаражатты алушыға қатысты құқық нормаларын анықтайды;

- Заңдық актлер – бұл Парламент шығарған заңдар мен қаулылар, ҚР Прези-дентінің Жарлықтары;

- ішкі заңдық актлер – бұл заңға негізделген және заңды орындау үшін қабыл-данған актлер (салалық және жоғарғы органдардың бұйрықтары, Қаржы минис-трлігінің және Мемлекеттік кіріс министрлігінің инструкциялары, қандай бір әрекеттерді шешу туралы лауазымды тұлғалардың резолюциясы, т.б.);

- жоспарлы-қаржылық актлердің ерекшелігі – оларда белгілі уақытқа қаржы саласындағы нақты тапсырмалар болады, яғни қаржы ресурстарын қозғалысқа түсіру, бөлу және пайдалану жоспарлары болып табылады; оларға бюджеттің барлық түрлері, кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржылық жоспарлары, бюд-жеттен қаржыланатын мекемелер шығындарының сметалары кіреді.

Қаржылық бақылау – қаржының бақылау қызметін жүзеге асыру формасы, ол қоғам, ең әуелі мемлекет тарапынан материалдық құндылықтарды өндіру, айырбастау, бөлу және тұтыну процесінее ықпал етуге мүмкіндік жасайды. Қар-жылық бақылау ақша-қаражаттарын жұмсауға, есепті дұрыс жүргізуге байланыс-ты барлық объектлерді тексеруге бағытталған арнайы қызмет болып табылады.

Қаржылық бақылаудың болуы экономикалық категория ретінде қаржыға бақылау қызметінің тән екендігіне негізделеді. Осы қызмет арқылы қаржы қор-ларды бөлу, олардың қатынасының пропорциясы, оларды қалыптастыру көз-дері, пайдалану туралы ескертеді.

Қаржылық бақылаудың ерекшелігі – оның ақшалай формада жүзеге асыры-латындығында. Оның объектісі кіріс пен жинақ қалыптастыру процесі, ақша қорларын құру және пайдалану. Қаржылық бақылаудың әрекет ету сферасы бақылаудың басқа түрлерімен (әкімшілік, құқықтық, әлеуметтік, техникалық, саяси) сәйкес келеді.

Бақылауды жүзеге асырудың негізгі қағидалары: бақылаудың жүйелілігі, әмбебаптығы, барлық жерде болатындығы, бақылаудың сақтандыратындығы, яғни оның ескерту сипаты; нәтижелілігі, нақтылығы, жариялылығы, оларға ба-қылау жұмысын дұрыс ұйымдастырғанда ғана қол жеткізіледі; дәлелденген әдістеме қолданылатындығы, істің жан-жақты зерттеліп, нақты ұсыныстар жа-сайтындығы; бақылаудың ашық болуы; бақылау органдары жұмысшыларының тәуелсіздігі.

Қаржылық бақылаудың негізгі міндеттері: 1) мемлекет, ұйым және халық алдында қаржылық міндеттемелердің орындалуынг тексеру; 2) шаруашылық субъектлерінің өз ақша-қаражаттарын дұрыс қолдана білуін тексеру; 3) шаруа-шылық субъектлерінің қаржылық операцияларды атқару, есеп айырысу және ақша-қаражаттарын сақтау ережелерін қадағалауын тексеру; 4) өндірістің ішкі резервтерін – шаруашылық рентабельділігін арттыру, еңбек өнімділігін өсіру, ай-налымдық қаражаттардың айналымдылығын жеделдету, материалдық және ақшалай қаражаттарды айтарлықтай үнемді және эффективті пайдалану мүм-кіндіктерін көрсету; 5) қаржылық тәртіп бұзуды түзету және ескерту.

Қаржылық тәртіп – бұл мемлекеттің, оның шаруашылық субъектлерінің ақша қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдаланудың бекітілген ережелері мен тәртібін қадағалау.

Бақылау объектісі - қаржы ресурстарын, оның ішінде ақша-қаражаттары қоры формасында қалыптастыру және пайдалану кезіндегі бөлу процесі. Қар-жылық бақылау сферасына негізінен ақшаны пайдаланып, кейде оларды пайда-ланбай (бартерлік мәміле.) жүзеге асырылатын барлық операциялар жатады.

Қаржылық бақылау оны жүзеге асыратын субъектлерге байланысты былай топтатырылады: жалпы мемлекеттік, ведомостволық қаржылық, шаруашылық ішілік және тәуелсіз (аудиторлық). Қаржылық бақылауды жүргізу формалары бойынша алдын-ала, ағымдағы және кейінгі бақылауға бөлінеді. Бақылаудың ондай формалары көптеген бақылау органдарының қызметіне тән.

Қаржылық бақылаудың негізгі әдістері: ревизия, тексеру, зерттеу. Ревизия дегеніміз кәсіпорын, ұйым, мекеменің өткен кезеңдегі қаржылық-шаруашылық қызметін айтарлықтай толық зерттеу. Қаржылық бақылау субъектлеріне бақы-лау қызметі жүктелген ерекше органдар мен ұйымдар жатады.

Аудиторлық бақылау – тәуелсіз аудиторлық фирма мен кәсіпорын, компа-ния, банк, сақтандыру компаниясының иесі (меншік иесі) жасаған келісім (келі-сім-шарт) негізінде қаржылық-шаруашылық қызметінің жағдайын тексеру. Ау-диторлық фирмалар бір мезетте шаруашылық субъектлердің резервтерін көрсетуге, коммерциялық және қаржылық-шаруашылық қызметі, бухгалтерлік есепке қою, қаржылық жоспарлау мәселелері бойынша көмек көрсетуге, тиімді жұмыс жүргізу жолдарын іздестіруге бағытталған кеңес беру қызметін атқара алады. Аудиторлық фирмалар аудиторлық қызметті жүргізуге мемлекеттік ор-гандар немесе басқа органдардан арнайы рұқсат алады.

Жалпы мемлекеттік қаржылық бақылауды мемлекеттік билік және басқару органдары жүзеге асырады, олар: Президент Аппараты, ҚР Парламенті, Үкімет, жергілікті өкілетті органдар (депутаттар жиналысы), жергілікті әкімшілік ор-гандар. Алдын-ала парламенттік бақылау жүргізу мақсаты – нақты саяси, эко-номикалық және әлеуметтік жағдайда қарастырылған шығындардың жалпы бір-тұтастығын анықтау. Жалпы мемлекеттік бақылау жүргізетін органдарға ҚР Ұлттық банкі, Қаржы министрлігі мен Мемлекеттік кіріс министрліктері де жатады.

1. Қаржылық саясатқа толық сипаттама беріңіз.

2. Қаржылық саясаттың экономикалық және әлеуметтік саясаттағы орны қандай?

3. Қаржы саясатының міндеттеріән атаңыз.

4. Қаржылық механизмнің құрылымы қандай?

5. Қаржылық саясаттың мақсаттары мен қағидаларын атаңыз.

2. Шаруашылық жүргізуші субъектлер қаржысының қызметтері мен негізгі қасиеттері.

3. Шаруашылық жүргізуші субъектлер қаржысын әртүрлі белгілер бойынша жіктеу.

4. Меншікті қайта құрудың қаржылық аспектлері: мемлекет иелігінен алу, жекешелендіру, қайта құру.

Қаржы бірінші реткі ортада – материалдық құндылықтарды өндіру кезінде пайда болады.

Қазақстанда меншік формаларының дамуы кәсіпорындардың мынадай жа-ңа түрлерінің туындауына ықпал етті: жеке, кооперативтік, акционерлік, аралас, шетелдердің кәсіпорындарымен бірлескен кәсіпорындар және фирмалар, шар-уашылық серіктестері. Әртүрлі меншік формаларындағы кәсіпорындар жаңа заңдық негізде дами келе, қаржы категориясына тікелей қатысты болады, себебі, олар ақша қорларын құрып, табыс табады.

Экономиканың кооперативтік секторы біртұтас халық шаруашылығы ке-шенінің звеноларының бірі болып табылады. Кооперация жүйесінде екі типтегі кооперативтер қызмет етеді: өндірістік және тұтыну. Өндірістік кооператив-тер кәсіпорындарға, ұйымдарға, мекемелер мен азамаььарға ақылы қызмет көр-сетеді, тауар, өнім өндіреді, ал тұтыну кооперациясы сауда және көтерме сауда қызметінде өз мүшелері мен басқа азаматтардың қажеттілігін қанағаттандыра-ды. Қазақстан үшін ауылдық тұтыну кооперациясының маңызы зор.

Нарықтық экономика жағдайында меншік иелерінің көп болуы (мемлекет-тік, жеке меншік, акционерлік, кооперативтік, т.б.), олардың арасындағы бәсеке ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін және қоғамдық өндірістегі өзгеріс-терді тез қабылдай алатын, икемді, динамикалық экономика құруға мүмкіндік береді. Меншік формаларының, шаруашылық субъектлерінің көп болуының өзі өндіріске, бөлу процестеріне қатысатын, қаржылық қатынастарға түсетін ха-лықтың әртүрлі қатарының мүдделерін көрсете алады.

Мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру жолымен басқа формаларға ауыстыру оның формаларының көбеюін қамтамасыз етеді. Со-лардың негізінде материалдық өндіріс және қызмет сферасында нақты шаруашы-лықтарды қалыптастырудың объективті алғышарттарын құрайды, кәсіпкерлік пен бәсекелестікті ынталандырады, жұмысшылардың еңбек нәтижесін арттыруына жағдай жасайды.

Мемлекет иелігінен алу- бұл мемлекет меншігін басқа формаға ауыстыру. Егер мемлекеттік және муниципалдық кәспорынды азаматтар жеке меншікке сатып алса немесе акционерлік қоғамдарға айналдырылса, ол жекешелендіру болып табылады.

Мемлекеттік меншікті жекешелендіру және қайта құру бағдарламасында мемлекеттік кәсіпорындар мүлкін сатудың екі түрі қарастырылған: аукциондық және тендерлік негізде сауда сату; алушыға тікелей сату.

Кәсіпорын қаржысы төмендегідей қызметтер атқарады: 1) ұдайы өндіру - өндірісті жаңарту үшін құн жасалады; 2) бөлу – мемлекет алдында басқа қаты-сушылар қаржылық міндеттемелерін атқара отырып, әртүрлі ақша қорларын құ-рады; 3) бақылау – ақша қорларының қалыптасуы, оны бөлу және бақылауға толық есеп және бақылау жүріледі.

Шаруашылық жүргізуші субъекті қаржысының өзіндік ерекшелігі оның бөлгіштік сипатында, өйткені шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық қатынастарының негізгі бөлігі ақшалай табыстар мен қорланымдарды бөлу нәтижесінде пайда болады.

Бөлу функциясы екі жақты негізде жүзеге асырылады:

бухгалтерлік, статистикалық және жеделесептемедегіқаржылық көрсеткіштер арқылы;

қаржылық ықпал ету арықылы.

Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының бөлгіштік функциясының ерекшелігі қаражаттардың жеке дара толық айналымының үдерісінде өндірілген өнімнің құны белгіленген экономикалық нормативтер негізінде бөлінетігінде болып отыр, мұның өзі қаржының ұдайы өндіріс үдерісінде құнды бөлу және қайта бөлуге қатысуын айқындайды және оның көмегімен шаруашылық жүргізуші субъектілерге бүкіл ақшалай табыстар мен қорлар қалыптасады және пайдаланылады.

Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының бақылау функциясы кәсіпорын экономикасында маңызды орын атқарады: есепсіз және бақылаусыз шаруашылық жүргізуге болмайды. Ақшамен бақылау тек шаруашылық жүргізуші субъектілердің ішінде ғана емес сонымен бірге оның басқа субъектілерімен, жоғары ұйымдармен және қаржы-кредит мекемелерімен өзара қарым-қатынастарды да жүзеге асырылады.

Кәсіпорын қаржысын ұйымдастырудың негізгі қағидалары төмендегідей:

- коммерциялық есеп қағидасы кәсіпорын тұрақты қолдануға, оның қызме-тіне қажет, оның жарғылық қорын құратын негізгі және айналымдық қаражат-тар (капитал) бөлетінін білдіреді және бұл қағида табыс (пайда) табуды мақсат тұтқан кәсіпкерлік формасында жүзеге асырылады;

- өзін-өзі өтеу және қаржыландыру коммерциялық есептің негізгі белгісі болып табылады, ол заласыз қызметті және нормативтік пайда алуды білдіреді;

- жоспарлылық қағидасы кәсіпорынның қаржылық қызметі алдын-ала өн-діріс мақсаттарына, міндеттеріне, оларға жетудің белгіленген әдістеріне, жету сатылары мен мерзімдеріне сай оның параметрлерін алдын-ала есептеу жолы-мен қарастырылатынын білдіреді;

- кәіспорындар мен ұйымдардың барлық меншік формаларының теңдік қағи-дасы, қатынастардың тұрақтылығына және меншік формаларының (мемлекеттік, жеке меншік, шет мемлекеттері мен заңды және жеке тұлғалардың, халықаралық ұйымдардың меншігі) дамуына мемлекет кепілдігі арқылы жүзеге асырылады;

- басқарудың барлық деңгейлерінде қаржылық резервтердің (резервтік қор, тәуекелділік қоры) болуы.

Коммерциялық негізде жұмыс істейтін кәсіпорындар табыс таба отырып, оны пайдалануға және бөлуге көшеді. Кәсіпорынның барлық жиынтық табысы кәсіп-орын шығындарының барлық көлеміне азаяды. Ережеге сай пайданы бөлу сызба-сы: салық мемлекет бюджетіне төленетін жалпы баланстық пайда (салық салына-тын пайда) есептеледі. Салық төлегеннен кейін қалған пайданы (таза пайданы) кәсіпорын әртүрлі қорларға бөледі: 1) өндірісті дамыту, 2) ұжымның әлеуметтік қажеттіліктері, 3) материалдық ынталандыру, 4) қаржылық резерв және т.б. құру.

Шаруашылық-қаржылық қызметі процесінде кәсіпорындар мен ұйымдар қаржылық қорлар қалыптастырады және ұйымдастырады. Қаржылық қорлар дегеніміз белгілі мақсаттарға арналған ақша-қаражаттары. Олар жарғылық, ре-зервтік, жинақтау қоры, тұтыну қоры, еңбек ақы қоры, валюталық, жөндеу қор-ларына бөлінеді. Кәсіпорынның дербестік жағдайында басқа да мақсатты қорлар құрылуы мүмкін. Мысалы, медициналық сақтандыру қоры, жекешелендіру қоры, өндірістік және әлеуметтік құрылымды дамытуға қатысудың үлестік қоры, т.б.

Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына (рентабельділік, төлемқабілеттілік, несиелік қабілеттелік), нарықтағы оның жағдайын (бәсекелестік қабілет) сипаттау үшін кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізу қажет. Тал-дауға қажет ақпараттар бухгалтерлік баланста, қаржылық-шаруашылық қыз-мет нәтижелері туралы есепте (пайда мен залал туралы есепте), ақша-қаражат-тары қозғалысы туралы есепте болады; сондай-ақ, оперативтік ақпарат та қол-данылады. Бухгалтерлік баланс көрсеткіштерінде кәсіпорынның активтері мен пассивтері туралы мәліметтер болады және олар бағалы қағаздардың өтімділік, түсімділік деңгейін, кәсіпорынның ағымдағы және стратегиялық мүмкіндікте-рін сипаттайтын қаржылық коэффициенттерді есептеуге мүмкіндік береді.

Коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелер қызметінің материалдық не-гізі натуралы және ақшалай формадағы өндірістік емес бағыттағы қорлар. Натурал формадағы қорларды ұйымдар мен мекемелер белгілі бағаға сауда жа-сау тәртібімен тауар ретінде құрады және тұтыну процесінде олар өз құнынан айырылады. Материалдық емес өнім және қызмет жасау процесіндегі өндіріс-тік емес қорлар қозғалысының формалары, сондай-ақ, ұдайы өндіріс шарттары салалық сипатта болады.

Коммерциялық емес қызмет шаруашылығын жүргізу әдістері: көрсетілген қызметтер мен құндылықтар тегін болған жағдайда сметалық қаржыландыру, ал өтелетін болған жағдайда шаруашылық есеп айырысу және өзін-өзі өтеу негізінде жүріледі. Нарық жағдайында көптеген ұйымдар төмендегідей коммерциялық есеп айырысу түрлеріне көшіп келеді, яғни қызметтерді өзәне дамуға жететін қаржы жинақтау арқылы сұраныс бағасымен көрсетеді:

1) сметалық қаржыландыру – меншікті кірісі жоқ ұйымдар мен мекемелер шығындарын жабу үшін мемлекеттік бюджеттен ақша-қаражаттарын беру (мұнда ақша-қаражаттары негзгі қорларды, материалдық запастарды сатып ал-ған кезде, қызмет ақысын төлегенде, еңбек ақы төлегенде, басқа шаруашылық қажеттіліктерге тұтынылады);

2. 
   шаруашылық жүргізудің шаруашылық есеп айырысу әдісі шығыстары материалдық емес қызметтер мен құндылықтар өткізуден түскен түсімдерден өтелетін мекемелер мен ұйымдарда қолданылады (бұл әдісті коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелердің шаруашылық ұйымдары қолданады);
   
3. 
   шығындардың өзін-өзі өтеу әдісі шаруашылық қызметін жинақтамайтын шығындарға қатысты бағасы анықталатын төлем бойынша қызмет көрсетуді қарастырады.
   

Экономиканың коммерциялық емес секторының мекемелері мен ұйымда-рының қаржылық ресурстары – бұл қызметтерін жүзеге асыру мен кеңейтудің әртүрлі көздерінен алынатын ақша-қаражаттры.

Коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелер шығындары ережеде, жар-лық немесе басқадай бекітілген құжаттарда қарастырылған қызметті қамтама-сыз етуге жұмсалады. Шығындар құрамы мен құрылымы ұйым немес мекемеге қатысушылардың қызмет бағыттарының біріне қатысуы арқылы, сондай-ақ, қызметті жүргізуге қолданылатын әдіспен анықталады.

-«Ағымдағы шығындарға» тауарлар мен қызмет көрсету шығындары жата-ды және олар мынадай ішкі топтардан тұрады: жалақы; жұмыс берушілер және т.б. төлемдері, ішкі топтар құрамында пайыөз төлеу: ішкі займа және басқалары бойынша пайыз төлеу; ішкі топтар құрамындағы субсидиялар мен басқадай ағымдағы трансферттік төлемдер: қаржылық және қаржылық емес мекемелерге арналған залалдарға, тауар сату, қызмет көрсетумен байланысты залалдарға және коммерциялық емес ұйымдар, басқа кәсіпорындар залалдарын жабуға бөлінген субсидиялар;

-«Капиталдық шығындарға» негізгі капитал сатып алу; негізгі капиталды құру; запас және басқаларды құруға тауар сатып алу сияқты ішкі топтар құра-мында негізгі капитал сатып алу және құру жатады;

-«Несие беру, үлес арқылы қатысу және қаржыландыруға» ішкі несие беру, сыртқы несие беру, шетелдің мекемелерден акция сатып алу сияқты ішкі топтар құрамында несие беру жатады; -«Қаржыландыруға» мынадай ішкі топтар жатады: Ұлттық банктің ішкі қарызын өтеу, ішкі қарызды және басқаларын өтеу, халықаралық қаржы ұйым-дарының, коммерциялық банктер мен фирмалардың сыртқы қарыздарды өтеуі.Нарықтық қатынстар жағдайында бюджеттік мекемелерді қаржыландыр-ған кезде қаржыландыру қызметті ұсыну бағдарлмаларын конкурстық іріктеу негізінде ұйымдасырылуға тиіс екенін ескеру қажет. Ондай кезде бюджеттен қаржыландыру үшін айтарлықтай тиімді мекеме немесе ұйымның қызметі таңдалып алынады.

1. Шаруашылық жүргізуші субъектлер қаржысы жайлы не түсіндін?

2. шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының қызметтерің атаңыз.

3. Шаруашылық жүргізуші субъектлер қаржысы қалай жіктеледі?

4. Шаруашылық жүргізуші субъектлер қаржысының негізгі қасиеттері қандай?

5. Меншікті қайта құрудың қаржылық аспектілерін атаңыз.

2. Үй шаруашылығы қаржысының мәні, олардың қызметтерінің мазмұны.

3. Үй шаруашылығы бюджеті. Кірісті қалыптастыру.

4. Халықтың өмір сүру деңгейін мемлекеттік реттеу.

5. Үй шаруашылығы шығыстары, олардың жіктелуі және құрылымы.

6. Азаматтардың кәсіпкерлік қызметтері, олардың түрлері.

Үй шаруашылығы қаржысы бюджеттермен (республикалық, жергілікті және бюджеттен тыс әлеуметтік қорлар) және әртүрлі меншік формаларындағы кәсіпорындардың орталықтандырылмаған қаржысымен, сондай-ақ, қаржылық нарықтармен байланысқа түседі. Үй шаруашылығының қаржысы республикалық,жергілікті бюджеттермен және бюджеттен тыс әлеуметтік қорлармен және меншіктің түрлі нысандары кәсіпорындарының орталықтандырылмаған қаржылармен, сондай – ақ қаржы рыногымен өзара іс – әрекет етеді.Олардың арасында үздіксіз біржақты, екі және көп жақты ақша ағындары пайда болады. Үй шаруашылығы мен мемлекет арасында ақша ағындарының тұрақты қозғалысы жүзеге асырылады.Үй шаруашылығының мүшелері мемлекеттік сектор үшін жұмыс күшін береді, мемлекетке өз өндірісінің тауарлары мен қызметтерін сатады. Осысы үшін отбасы еңбекақы мен табыс алады. Бұдан басқа қаржылық қатынастар қазынаға баждар және аударымдар төлеген кезде пайда болады.Сонымен бірге үй шаруашылықтары үкіметтен әр түрлі ақшалай трансферттер, сондай – ақ заттай нысанда қоғамдық игіліктер мен қызметтер алады.

Үй шаруашылығында ақша ағындары мемлекеттік емес сектормен – кәсіпорындармен, ұйымдармен, компаниялармен пайда болды.Олардан тауарлар, қызметтер ала отырып, үй шаруашылықтары ақша нысанындағы оларға алынған түрлі игіліктердің құнын қайтарады. Заңи тұлғалар сонымен қатар бұл ұжымның мүшелерінде тиісті меншік болған жағдайда үй шаруашылықтарын кредит ресурстармен, сондай – ақ табыстармен, дивиденттермен, пайыздармен, жалгерлік ақымен қамтамасыз ете алады.Қаржы ресуртарының толық айналымының нәтижесінде үй шаруашылықтары қазіргі және келешектегі жеке қажеттіліктерін қанағаттандыра алады.

Қазақстан халқының қаржы ресурстарына жинақтаушы зейнетақы қорлары салымшыларының зейнетақы қорлары банктердегі салым ақшалары жатады.

Үй шаруашылықтарының ақшалай табыстары үй шаруашылығының мүшелері жалақы түрінде алған ақша-қаражаттары, жеке қызметтен және кәсіп-керлік қызметтен түскен табыстары, зейнетақылары, жәрдемақылар, өтемақы-лар мен басқадай төлемдер (оған қайырымдылық көмектер де қосылады), па-йыздар, дивидендтер, ренталар мен меншіктен түсетін басқадай табыстар, жеке меншік қосалқы шаруашылық өнімдерін сатудан түсетін қаражаттар және басқадай ақшалай түсімдер.

Ақшалай табыстар номинал (салық пен міндетті төлемдерді төлегенге де-йін) және қолда бар (аталған төлемдерді төлегеннен кейін) деп бөлінеді. Нақты ақшалай табыстар – тұтыну бағасы өзгерісін алып тастағанадағы ақшалай табыстар. Ол ақшалай табыстарды тұтыну бағасы индексіне бөлу арқылы есеп-теледі. Нақты қолда бар ақшалай табыстар - тұтыну бағасы өзгерісін алып тастап, міндетті төлемдер мен жарналарды азайтқандағы ақшалай табыстар.

1. Үй шаруашылықтары және ұдайы өндіріс процесінде экономикалық ресурстарды қамтамасыз етудегі олардың ролі қандай?

2. Үй шаруашылығы қаржысының мәні қандай?

3. Үй шаруашылығы бюджетіне сипаттама беріңіз.

4. Азаматтардың кәсіпкерлік қызметтерінің қандай түрлері бар?

5. Үй шаруашылығы шығыстарының құрылымы қандай?

6. Халықтың өмір сүру деңгейін реттеудегі мемлекеттің ролі?

Тақырып 6. Салықтар және салық жүйесін ұйымдастыру
1. Салық түсінігі, оның мәні. Салық қызметтері.

2. Салық жүйесі, нарықтық экономика жағдайында оны құруға қоятын талаптар.

3. Салықтарды әртүрлі белгілері бойынша жіктеу. ҚР-дағы салық түрлері.
Салықтар – заңда қарастырылған, белгіленген мөлшерде және бекітілген мерзімде алынатын міндетті төлемдер. Салықтардың экономикалық мәні мемле-кет иелігіндегі ақша-қаражаттарын қозғалысқа түсіру бойынша мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен жасайтын экономикалық қатынастарымен сипатталады.

Салықтар мемлекеттiң пайда болуымен пайда болады және оның болуын негiздер болып табылады. Салық формалары және әдiстер адам баласының дамытулары тарих бойы мемлекеттiң қажеттiктерге және сұрау салуларына өзгерiп, iстелiп өтелiп, ыңғайланды. Салықтар ең үлкен дамыту тауарлық-ақшалай қатынастардың дамыған жүйелерiнде олардың күйiне ықпал бола жеттiгемiз.

Нарықтық экономикада салықтар мемлекеттің кіріс бөлігін қалыптастыру-да маңызды роль атқарады. Соңғы жылдары салық түсімдерінің үлес салмағы 70-80% деңгейінде сақталуда, ал нарықтық экономика дамыған елдердегі салықтық түсімдерге келетін болсақ, олардың үлесі 50-55% шамасында.

Мемлекет салық саясат жүргiзедi - салықтардың төңiректерiдегi шараларының жүйесiн - iстеп шығарылған экономикалық саясатпен сәйкес әлеуметтiк-экономикалық тағы басқа мақсаттар және оның дамытуын әрбiр нақты мерзiмнiң қоғамының есептерiне байланысты.

Төрт салықты алу тәсiлдер есепке алу және салымның объекттерiнiң опенкасының әдiстерiне байланысты бар болады: кадастр, салық төлеушiнiң декларациялары бойынша, табыстың алуын көзде, патент бойынша

Салықтың есепке алу және телемiн кадастр әдiсiне сәйкес олардың (жер, мүлiктiк) пайдалылығының нормасының нұсқауы бар салымының объекттерiнiң тiзiмiнiң негiзiнде нақты пайдалылықтың есепке алуысыз iске асады.

Салық төлеушi декларацияларда қажеттi шегермелер жеңiлдiк қажеттi табыстың өлшемiн көрсетедi салықтың сомасын есептеп шығарып төлеп қояды.

Салық көзде табыстың алулары төлеушi жұмыс iстейтiн заңды тұлғаның бухгалтериясымен табыстың алуын орында саналып есептеседi.

Салықтың патентiнiң негiзiнде табыстардың олардың көлемдерi анықтап ескеру қиын бойынша қызметтiң түрлi түрлерiнен алуға төленедi.

Салықтың патентiнiң негiзiнде табыстардың олардың көлемдерi анықтап ескеру қиын бойынша қызметтiң түрлi түрлерiнен алуға төленедi.

Салық есепке алуын екi әдiстердi қолданылады:

1. кассалық;

2. есептеп шығаруларды әдiс.

Табыстар және шегермелердi кассалық әдiске сәйкес жұмыс жасау, қызмет түрлерiн ұсыну, тиеу және дүниенiң кiрiсуiнен есепке алынады және төлеудi ол бойынша шығарылған.

Табыстар және шегермелер есептеп шығаруларды әдiс бойынша төлеудi уақыттан тәуелсiздiң жұмыс жасауды момент, қызмет түрлерiн ұсыну, тиеу және дүниенiң кiрiсуiнен есепке алынады.

Салық қызметтер үшiн екiншi әдiс төлеушiлердiң салық төлемдерi үшiн қолайлырақ және оның кемшiлiгiнiң Қазақстан барлық төлеушiсiмен оның қолдануына болып табылады айналымдағы ақшалардың алаңдатуына алып келген мерзiмге жабдықтауларды төлем еместiң жағдайында тiптi атап көрсетуi керек қабылдалған.

Салық жүйесі мемлекеттік салық қызметін қамтиды. Мемлекеттік салық қызметі Мемлекеттік кіріс министрлігінің Салық комитеті мен облыстардағы, ірі қалалардағы салық басқармаларынан, аудандар мен қалалардағы салық бөлімдерінен тұрады.

Формалар және олардың құрастыруының әдiстерiнiң мемлекет төлетiлетiн салықтарының түрлерi, салық қызметтiң органдарының жиынтығы мемлекеттiң салық жүйесiн құрастырады.

Салықтар, олардың төлеушiлерi, салықты алу тәсiлдер, салық жеңiлдiктерiнiң жиыны бар болатындығынан, салық жүйелер болды ендi күрделi үлгiлер ұсына алады. Салықтар қағидаларға әр түрлi классификациялауға болады:

• 
  салымдар және төлеушi және мемлекеттiң арақатынастарының объектiнен;
  
• 
  қолдану бойынша;
  
• 
  органнан, өндiрiп алу;
  
• 
  экономикалық белгi бойынша.
  

Салықтар, жиындар және сипаттың салық төлемдерiнiң Қазақстанындағы тiзiм қосады:

1.Салықтар

1.бiрлескен табыс табысы;

2.жеке табыс салығы;

3.қосылған құнға салық:

4.акциздер;

5.(саудалық табуды жазылып алып тұратын бонус, бонус, роялти, жоғарғы пайдаға салық) жер пайдаланушылардың арнаулы төлемдер және салықтары; өнiмнiң бөлiмi бойынша Қазақстан республикасының еншiсi

6.әлеуметтiк салық;

7.жер салық;

8.көлiк құралдарына салынатын салық;

9.мүлiк салығы.

Салық жалақысы - салықтың бiр объекттен субъект төлеп қойылатын сомасы.

Салық жеңiлдiктерi - заңмен сәйкес төлеушiлердiң толық немесе жартылай салықтан босатуы. Салық жеңiлдiктерiне жатады:

салық салынбайтын минимум - салықтың салым толық босалатын ең кiшi объекттiң бiр бөлiгi; тұрғыннан табыс салығы бойынша қарауыдағы жандар, жарымжандарға есептелген табыстар жиынтықтан жеңiлдiктерi; әлеуметтiк объекттер, табиғи ортаны қорғау шаралары iргелi салымға, мазмұн шығын сомалар, пайдаға салыққа және тағы басқалар бойынша; жанында шығу жәрдемақыларының сомасы мысалы салық салынатын табыстың құрам қосылмайтын сомалар. тұрғыннан табыс салығы бойынша жұмыстан шығару, төлеулердi компенсаъионных; салымның жеке субъекттерi және төлеушiлердiң дәрежелерi үшiн салық мөлшерлемесiнiң төмендеуi.

Салық жеңiлдiктерiне салық бойынша төленбеген салықтардың салықтардың төлеуiн кейiнге қалдыру және есептен шығаруы сонымен бiрге жатады.

Жанама салықтар мемлекеттiң тергеушi мүдделерiн бiлдiредi. Ақылды олардың қолдануы баға белгiлеудi процесске әсер етуге және тұтыну құрылымына позитивтi ықпал ете алады. Бұдан басқа, салық төлеушiлер үшiн табыстардың салық өндiрудi түзуiн өсуге қарағанда олардың шығындарының салық өндiруiн өсу артықшылығы барырақ. Сатулармен акциздер, салықтар болып табылған тұтынуға қолдану салықтар қосылған құнға салық артықшылығы барырақ, өйткенi:

• 
  олардан қиындау бұлтару;
  
• 
  олармен аз экономикалық бұзушылықтар байланған;
  
• 
  олар еңбекке қызықтырулар аз қысқартады,
  
• 
  дефициттiң жоқтығы шарттарындағы, қоса және тауарларға - ауыстырғыштар, олар таңдаудың құқығы тұтынушыларға тастап кетедi;
  
• 
  олар үшiн анонимдық тән.
  

Сурет 4 – Салық алуды ұйымдастыру

Салық төлеушілердің жекеленген түрлері үшін арнаулы салық режимдері қарастырылған. Салық төлеушілердің жекеленген топтары үшін арнаулы салық режимдері қарастырылған, оларда жекеленген салықтарды есептеу және төлеу және олар бойынша есеп берудің оңайлатылған тәртіптерін қолдану қарасты-рылған. Оған шағын бизнес субъектлері, шаруа (фермерлік) қожалықтары, заң-ды тұлғалар – ауылшаруашылығы өнімдерін өндірушілер, кәсіпкерлік қызмет-тің жекеленген түрлері жатады. Мұндай режимдерде салық патент; бір реткі талон; оңайлатылған декларация; салықтың белгіленген сомасы (ойын бизнесі үшін) негізінде төленеді.

ҚР салық саясаты біртіндеп салық саясатының активті типінен пассивті типіне көшіп барады.

1. Салықтың мәні қандай?

2. салықтың қызметтерін атаңыз.

3. Салық жүйесін нарықтық экономика жағдайында құруға қоятын талаптары қандай?

4. ҚР-да қандай салық түрлері бар?

5. Салықтар қалай жіктеледі?