197
ГЮЙГЕНС – ФРЕНЕЛЬ ПРИНЦИПІ
196
197
Г
107
∑
Гейгер-Мюллер санауышының сұлбасы: 1 –
герметикалық шыны түтік; 2 – катод (жұ-
қа мыс қабаты немесе тоттанбайтын бо-
лат түтік); 3 – катодтың ұшы; 4 – анод
(керілген жіңішке металл сым)
кернеу түсіріледі. Санауышқа сырттан
иондаушы бөлшектер енген кезде газда
еркін электрондар пайда болып, электр
өрісінің әсерімен анодқа қарай үдей
қозғалады да газды иондайды. Электрод-
тар аралығында пайда болған иондалу
тасқыны нәтижесінде тәж разряды
туып, сыртқы тізбекте ток импульсі пайда болады, осы импульстер күшейтіледі.
Электрмагниттік есептеуішпен тіркелетін болады. ХХ ғасырдың 20–40 жылдары
ядролық физикада маңызды орын алды. Қазіргі кезде дезиметрияда пайдаланылуда.
ГЕЙГЕР-НЕТТОЛ ЗАҢЫ – α-радиоактивті ядролардың жартылай ыдырау
периоды мен ұшып шығатын α-бөлшектер энергиясы арасындағы байланы-
сты тұжырымдайтын заң: lg T
1/2
= A/
�
�
α
+ B, мұндағы
ࣟ
α
– α-бөлшектің МэВ
өлшеміндегі энергиясы, Т
1/2
– жартылай ыдырау периоды, А және В – тұрақты
шамалар. Бұл заңды 1911 – 12 жылдары неміс физигі Ханс
Гейгер (1882 – 1945)
және Дж.
Неттолл тәжірибе жүзінде ашып, кейін 1928 жылы оны теория жүзінде
түсіндірді. Бұл заң жартылай ыдырау периодын тікелей өлшеу арқылы анықтау
мүмкін болмайтын ядроларға қолданылуы ықтимал.
ГЕЙ-ЛЮССАК ЗАҢЫ – 1) тұрақты қысым кезінде газдың берілген массасының
көлемі температурамен сызықтық байланыста болатынын айғақтайтын негізгі газ
заңдарының бірі: V
t
= V
0
(1+α
v
t), мұндағы V
0
және V
t
– температураның бастапқы
және соңғы кездеріндегі көлемдер, t – осы температуралардың айырымы, α
v
–
барлық газдар үшін 1/273,15 К
–1
шамасына тең, тұрақты қысымдағы газдардың
жылулық көлемін ұлғайту коэффициенті. Бұл заң идеал газдар үшін тура; нақты
газдар үшін кризистік (шұғыл өзгерісті) шамаларға тең болмайтын температура
мен қысым мәндерінде ғана осы заңға бағынады. Клапейрон теңдеуінің дербес
жағдайы болып табылады. Осы заңды 1802 жылы француз физигі әрі химигі Жозеф
Гей-Люссак (1778–1850) ашқан.
2) Химиялық реакцияға қатыспақшы газдардың көлемдері бірінің-біріне және
реакцияның газ тәрізді өнімдеріне қатынастары жай қатынаста, яғни үлкен емес
бүтін сандар қатынасында болатындығы, мысалы, 1:1:2 (көлемдік қатынастар
заңы) растайтын заң. Мұны 1808 жылы Ж.
Гей-Люссак ашқан. Авогадро заңын
ашуда маңызды болған.
ГЕЛИЙ-НЕОНДЫ ЛАЗЕР – неон газының атомдарының энергия деңгейлерінің
арасындағы энергетикалық ауысулар негізінде тудырылатын атомаралық газдық ла-
Г
107
∑
ГЮЙГЕНС – ФРЕНЕЛЬ ПРИНЦИПІ
198
199
зер. Бұл барынша көп
таралған газразрядты
лазер болып табыла-
ды. Құрылысы қара-
пайым, аумағы шағын,
қоректенетін қуаты аз
(10 – 100 Вт). Шыға-
рылатын сәулесінің
толқын ұзындығы
632,8 нм (нанометр).
ГЕЛИКОН (грекше «геликос – сақина, спирал»), с п и р а л ь т о л қ ы н – тұрақты
магнит өрісінде орналасқан өткізгіштерде (металдарда, жартылайөткізгіштерде,
плазмада) пайда болатын және таралатын салыстырмалы түрде әлсізденіп сөнетін
төменгі жиілікті электрмагниттік толқын. Геликон газды және ионсфералық
плазмада таралатын ысқырғыш атмосфериктерге ұқсас. Геликон Холл
эффектісі негізінде әрқилы шоғырланған ток тасығыш өткізгіштерде (мысалы,
электрондық өткізгіштікте (n
1
) және кемтіктік өткізгіштікте (n
2
) пайда болады.
Геликон магниттік өріске перпендикуляр бағытта таралмайды. Геликондардың
өшуі заряд тасушылардың фонондар мен кристалдық торлардың ақауларымен
соқтығысуларының, сондай-ақ соқтығысусыз резонанстық жұтылу салдарынан
туындайды төменгі температуралар кезінде таза металдарда резонанстық жұту
маңызды болады.
ГЕНЕРАТОР (латынша – өндіргіш) – электр энергиясын тудырушы
(электрмашиналық, электрондық шамды, бутурбиналы, гидротурбиналы)
немесе энергияның бір түрін өзге түрге (тербелістердің, ультрадыбыстың,
электр импульстердің, радиосигналдардың) түрлендіруші құрылғылар немесе
қондырғылар.
Ван де Грааф генераторы – электрстатикалық генератордың бір түрі. Мұны
1931 жылы американ физигі Роберт
Ван де Грааф (1901 – 1967) ойлап тапқан.
Гартман генераторы – дыбыс және ультрадыбыс толқындарын тарататын газ
ағынды құрылғы.
Кванттық генератор – еріксіз сәуле шығару құбылысы пайдаланылған
электрмагниттік толқындар тарататын көз және лазер мен мазер түрлері болып
табылады. Бұл генераторды 1954 жылы орыс физиктері: Николай
Басов (1922
– 2001), Александр
Прохоров (1916–2002) және американ физигі Чарльз
Таунс
(1915 – 2015) ойлап тапқан.
Гелий-неонды лазерде иондар
(1) жоғары кернеу (2) көзінің
электр өрісінде үдетіледі және
гелий атомдарын (3) қоздырады.
Олар соқтығысқан кезде неон
атомдарына (4) энергия береді.
Фотон неонның қоздырылған
атомдарымен соқтығысқан
кезде жарық күшейіп олардан
жарық шығартады. Фотондар
ішінара күмістелген айналардан
(5) бірнеше рет шағылысқан соң
лазерлік сәуле пайда болады.
