Ќан жїйесі физиологиясы

Бұлшық етте АТФ қоры онша көп емес, 5 ммоль/л шамасында. Ет жиырылған кезде АТФ ыдырап, АДФ, анорганикалық фосфор және энергия бөлінеді. АТФ миозиннің АТФ-азалық белсенділігі арқасында ыдырайды. Бұл фермент әсерін актин мен магний иондары жандандырады. Демек, бұлшық ет жұмысы барысында АТФ қоры кеми түседі, сондықтан ет тек АТФ-тің қайта түзілуі (ресинтезі) толассыз жүріп отырғанда ғана дұрыс қызмет атқарады. АТФ ресинтезі креатинфосфаттың креатин мен фосфор қышқылына ыдырауы нәтижесінде жүреді. Одан әрі ферменттік жолмен фосфор қышқылының қалдығы АДФ-ке ауысады да, АТФ түзіледі.

АТФ-ті бұлшық етте қайта синтездеу үшін глюкоза мен гликогеннің қуаты пайдаланылады. Гликолиз реакциясына араласа отырып, глюкоза мен гликоген өз құрамдарындағы қуатты береді де, сүт қышқылына айналады. Глюкоза анаэробты тотыққан кезде АТФ-тің екі молекуласы түзіледі.

Бұлшық ет жұмысы кезінде гликогеннің мөлшері азайып, сүт қышқылы жиналады. Аэробты жағдайда сүт қышқылы Кребс айналымында тотығып, көміртегінің қос тотығы, су бөлінеді және АТФ түзіледі. Сүт қышқылының негізгі бөлігі гликонеогенез процесі арқылы қайтадан гликогенге айналады. Ауыр жұмыс кезінде АТФ-ті қайта синтездеу процесінде май қышқылдарының тотығуы нәтижесінде бөлінген қуат пайдаланылады.

Ұлпаларда АТФ негізінен көмірсулардың аэробты тотығуы кезінде түзіледі. Мысалы, бұлшық ет торшалары митохондрияларында тотыға фосфорлану нәтижесінде глюкозаның бір молекуласынан АТФ-тің 38 молекуласы синтезделеді.
С₆Н₁₂О₆ + 6 О₂ 6 СО₂ + 6 Н₂О + 38 АТФ.
Сонымен, бұлшық ет жиырылуы үшін қуат көзі ретінде АТФ пайдаланылады. Қайта синтездеу процесі дұрыс жүрген жағдайда оның ет құрамындағы мөлшері өзгермейді, тек гликоген қоры ғана азаяды.

Бұлшық ет жиырылғанда көп мөлшерде жылу бөлінеді.

Еттің жиырылу күші оның созылу деңгейімен байланысты өзгереді. Еттің аз шамада созылуы серпінділік компонеттерін ширықтырып, жиырылу күшін арттырады. Ал, ет шамадан тыс созылса, оның жиырылу күші әлсірейді. Оның себебі ет күшті созылғанда актин мен миозин жіпшелерінің жанасу аймағы азайып, оларды қосатын өсінділер саны кемиді.

Еттің күші оның физиологиялық көлденең енінің (талшықтар бағытына перпендикуляр қиындысының) мөлшеріне байланысты. Таранды және жартылай таранды еттер күштірек болады да, бүйірлі еттер одан әлсіздеу, ал талшықтары параллель орналасқан еттер өте әлсіз келеді (15-сурет). Бұлшық еттің изометриялық жиырылу кезінде барлық ет талшықтарының қатысуымен дамытқан ширығу (кернеу) деңгейін еттің максимальды күші деп атайды.

Еттің максимальды күші оның құрамына енетін талшықтардың санына, жуандығына байланысты. Бұл көрсеткіштер еттің анатомиялық көлденең енін құрайды. Еттің максимальды күшінің оның анатомиялық көлденең еніне қатынасын еттің салыстырмалы күші деп атайды. Ол кг/см² өлшемімен бағаланады. Ал еттің максимальды күшінің оның физиологиялық көлденең еніне қатынасын еттің абсолюттік күші дейді.

15-сурет. Талшықтары әр түрлі бағытта орналасқан еттердің анатомиялық (а-а) және физиологиялық (б-б) көлденең ені:

А – талшықтары қатар (параллель) орналасқан, Б – сыңар таранды, В – қос таранды, Г – көп таранды еттер.
Ет жұмысы. Ет жиырылған кезде оның ұзындығы қысқарып, белгілі жұмыс атқарылады. Еттің нақтылы жүкті қозғалту, буын арқылы сүйек қимылдарын қамтамасыз ету үшін атқарған жұмысын динамикалық жұмыс дейді. Бұлшық ет изометриялық жиырылу жағдайында болғанда, оның ұзындығы өзгермегеннің өзінде жұмыс атқарылады. Бұл жұмысты статикалық жұмыс деп атайды.

Еттің динамикалық жұмысының (W) мөлшерін жүктің массасын (Р) ол көтерілген биіктікке (h) көбейту арқылы анықтайды да, килограмм/метр бірлігімен өлшейді: W = Р h (кгм).

Еттің жұмысы ол көтерген жүк мөлшеріне, жұмыс ырғағына байланысты өзгеріп отырады. Ет жұмысының жүк салмағына қарай өзгеруін орташа салмақ заңымен бейнелейді: салмақ орташа болса, ет күшті жиырылады, ет қызметі мықты болады. Бұлшық еттің ең күшті жұмысы жиырылудың ырғағы орташа болғанда байқалады (орташа жылдамдық заңы).

Бұлшық еттің қажуы. Қажу деп әрекет атқарғаннан кейін жеке органдардың, немесе бүкіл организмнің жұмыс қабілетінің уақытша төмендеуін, не жойылуын айтады. Бұлшық ет ұзақ уақыт жұмыс атқарудың салдарынан қажиды. Қажыған кезде еттің функционалдық қасиеттері - қозғыштығы, лабильділігі және жиырылғыштығы, төмендейді. Қажудың салдарынан еттің жиырылу күші бірте-бірте әлсірей бастайды, дара жиырылуды бейнелейтін сызық көлбеу тартып, босаңсу сатысы ұзарады.

Қаңқа еттері бірыңғай салалы еттерден шапшаңырақ қажиды. Ал, қаңқа еттерінде алдымен ақ еттер, содан соң қызыл еттер қажиды.

Қажудың мәні әлі толық анықталмаған. Бұл құбылысты түсіндіру үшін И.Шифф титықтау теориясын ұсынған. Бұл теория бойынша қажу процесі бұлшық еттегі қуат қорының, атап айтқанда гликогеннің азаюына байланысты туындайды.

Е.Пфлюгердің улану теориясына сәйкес жұмыс үстінде бұлшық етте сүт және фосфор қышқылдары мен басқа да алмасу өнімдері жиналып, олар бұлшық етке жағымсыз әсер етеді, оны уландырып, әрекетін нашарлатады. Фосфор қышқылы кальций иондарын байланыстырып, еттің жиырылу күшін әлсіретеді, ал зат алмасу өнімдері бұлшық ет талшықтары мембранасының әрекет потенциалын тарату қабілетін төмендетеді.

Аталған екі теория да оқшауланған ет талшықтарына жүргізілген тәжірибелер нәтижесіне сүйеніп, ұсынылған. Сондықтан олар қажу процесін біржақты және үстіртін түсіндіреді.

Біртұтас организм жағдайында жүргізілген тәжірибелер қажу процесі кезінде бұлшық етте қуат көзі - АТФ пен гликоген қорының, креатинфосфат деңгейінің азаятынын, оттегі тапшылығы туындайтынын көрсетті. Сонымен қатар бұлшық еттің жиырылу процесін қамтамасыз ететін белоктарында да құрылымдық өзгерістер байқалады. Атап айтқанда актомиозин құрамындағы сульфгидрильдік топтар азайып, АТФ-тің әрекеті бұзылады.

Табиғи жағдайда организмнің қимыл аппаратының қажуы көп факторлы процесс. Тұтас организмде органдарға қоректік заттар мен оттегі толассыз жеткізіліп, алмасу өнімдері үздіксіз шайылып әкетіліп отырады. Қажыған кезде органның жұмыс қабілетінің төмендеуімен қатар, көптеген органдар мен жүйелердің (шеткі жүйке-ет аппаратының, тыныс алу, қан айналым жүйелерінің) қызметі бұзылып, гипоксия, гипогликемия байқалады, алмасу өнімдерінің әсерінен жүйке торшаларының қызметі төмендейді, орталық және вегетативтік жүйке жүйелерінің реттеуші қызметі нашарлайды, қимылдар үйлесімі бұзылады, синапстарда ацетилхолин қоры азаяды.

Бірыңғай салалы еттердің функционалдық ерекшеліктері. Бірыңғай салалы еттер ішкі ағзалар мен қан тамырлары қабырғасында, теріде кездеседі. Олар сфинктерлер түзеді.

Бірыңғай салалы еттер бүйірлі (ұршық тәрізді) ет торшаларынан құралған. Әр торшаның ұзындығы 30–500 мкм (ас қорыту ағзаларында 70–400 мкм), диаметрі 2–10 мкм шамасында. Сыртынан ол плазмалық мембранамен қапталады. Мембрана беткейінде ойыстар және бүйір өсінділер болады. Бүйір өсінділер торшалар арасындағы байланысты қамтамасыз етеді. Осы байланыстар тұсында іргелес орналасқан торшалардың плазмалық мембраналары беткейлік мембранамен бірігіп кетеді де, екі торша арасында тығыз жанасу табақшасы (нексус) пайда болады.

Бірыңғай салалы еттерге өзіндік ерекшеліктер тән. Олар қаңқа еттерінен баяуырақ жиырылады, жиырылу жағдайын ұзақ уақыт сақтай алады. Бірыңғай салалы еттердің тонусы оларды оқшаулағаннан кейін де сақталады. Демек, еттің бұл түрінде қозу толқыны жүйке импульсінің әсерінен емес, жүрек етіндегі сияқты миогендік жолмен пайда болады. Бұл құбылысты бірыңғай салалы еттер автоматиясы деп атайды.

Бірыңғай салалы ет торшаларында тыныштық потенциалының деңгейі төмен, 10–20 мВ шамасында. Тыныштық потенциалын тудыруда натрий, калий иондарымен қатар кальций және хлор иондары қатысады. Ал, әрекет потенциалы пейсмекерлік потенциал әсерімен кальцийлік арналардың активтенуі салдарынан торша мембранасының табалдырықты деңгейге дейін үйексізденуі нәтижесінде пайда болады.

Бірыңғай салалы еттердің қозғыштық қасиеті төмен. Оның қозу табалдырығы жоғары, ал хронаксиясы ұзақ болады.

Бірыңғай салалы еттерде қозу процесі бір торшадан іргелес орналасқан торшаға оңай өтеді. Қозудың таралу жылдамдығы секундына бірнеше миллиметрден бірнеше сантиметрге дейін жетеді.

Бірыңғай салалы еттердің жиырылу кезеңі ұзағырақ, әсіресе оның босаңсу кезеңі созылыңқы келеді. Бірыңғай салалы еттердің жасырын кезеңі де ұзаққа созылады.

Көлденең жолақ ет сияқты бірыңғай салалы еттерге де икемділік және созылғыштық қасиеттері тән. Бірақ олардың созылғыштық қасиеті икемділік қасиетінен нашарырақ дамыған. Созылғыштық қасиет әсіресе ішкі қуыс ағзаларда жақсы байқалады, осымен байланысты қуыс ағзалар толған сайын олардың қабырғасы созыла түседі де, ішіндегі қысым өзгермейді.

Бірыңғай салалы еттерде тонус жақсы жетілген және тонустық жиырылу кезінде олар онша көп энергия шығындамайды.
Бақылау сұрақтары. 1. Қаңқа еттерінің құрылымдық ерекшеліктерін баяндаңыз. 2. Ет ұлпасына тән қандай физиологиялық қасиеттерді білесіз? Олардың әрқайсысына сипаттама беріңіз. 3. Бұлшық ет жиырылуының қандай түрлерін білесіз? 4. Бұлшық ет жиырылуының механизмін баяндаңыз. 5. Еттің жиырылу процесін қалай түсіндірер едіңіз? 6. Бұлшық еттің жиырылу процесі қалай қуаттанады? 7. Ет күші дегеніміз не оған қандай факторлар әсер етеді? 8. Қажу дегеніміз не және бұл процесс қалай туындайды? 9. Бірыңғай салалы еттердің морфологиялық және физиологиялық ерекшеліктерін атаңыз.

11– т а р а у. Жүйке (нерв) физиологиясы
Жүйкенің құрылысы және жіктелуі. Жүйке жүйесі организмнің жеке мүшелері қызметінің арасындағы үйлесімдікті, осыған байланысты организмнің біртұтастығын қамтамасыз ететін маңызды жүйе. Жүйке жүйесі жүйке ұлпасынан құралған. Ал, жүйке ұлпасы өз кезегінде жүйке торшаларынан - нейрондардан және жүйкелік глиядан (нейроглиядан) тұрады. Нейроглия торшалары нейрондар аралығында орналасады да, оларды біріктіре, дәнекерлей отырып, тіректік, қорғағыш және нәрлендіру (трофикалық) қызметін атқарады.

Жүйке организмдегі телефон кабелі іспеттес құрылым. Олардың негізгі қызметі - тітіркеністі (импульсті) өткізу. Тітіркеніс деп тітіркендіру нәтижесінде туған жүйкелік процесті айтады. Бір жүйке құрамында бірнеше мың немесе миллион талшықтар болады (16-сурет). Демек, жүйке - жүйке талшықтарының будасы болып табылады. Мысалы, тек көру жүйкесі құрамында 1 млн 200 мың жүйке талшықтары болатын көрінеді.

Қызметіне қарай жүйке сезімтал, қозғалтқыш және аралас болып үш топқа бөлінеді. Сезімтал жүйке тітіркеністі дененің шеткі аймақтарынан жүйке жүйесінің орталық бөліміне өткізеді, сондықтан оларды орталыққа тепкіш, немесе афференттік жүйкелер деп те атайды. Бұл жүйкелер тек сезімтал жүйке талшықтарынан құралады. Қозғалтқыш жүйке, керісінше, тітіркеністі орталықтан шетке, орындаушы мүшелерге қарай өткізеді. Оларды орталықтан тепкіш, немесе эффереттік жүйкелер дейді. Бұл жүйкелер қозғалтқыш жүйке талшықтарынан құралған. Ал, аралас жүйкелер құрамында тітіркеністі қарама-қарсы екі бағытта өткізетін орталыққа тепкіш және орталықтан тепкіш жүйке талшықтары болады.

Құрылысы жағынан жүйке паранхималық құрылым. Ол екі құрамадан - стромадан (төсеміктен) және паренхимадан (ішкі ұлпадан) тұрады. Жүйке паренхимасын оның құрамына енетін жүйке талшықтары құрайды. Ал, оларды бір-бірімен біріктіріп тұратын борпылдақ және дәнекер ұлпа жүйкенің стромасын түзеді. Жүйкені сыртынан қоршап тұратын дәнекер ұлпаны - эндоневрий, ал оларды бір-бірімен байланыстырып, талшықтар будасын құрайтын дәнекер ұлпаны - периневрий және осы талшықтар будаларын бір-бірімен байланыстырып, сыртынан қоршай келе жүйкеге айналдыратын дәнекер ұлпаны - эпиневрий деп атайды.

Құрылым ерекшеліктеріне қарай жүйкелер үлпекті (миелинді) және үлпексіз (миелинсіз) болып бөлінеді. Миелинді жүйке талшықтары жуандау, олардың диаметрі 1–25 мкм шамасында болады да, миеленсіз талшықтар жіңішке (0,5–2,0 мкм) келеді. Миелинді талшықтар миелин және шван қабықтарымен қапталған, ал миелинсіз талшықтарда тек шван қабығы болады.

Миелинді талшықтың ортаңғы цилиндрі - оқтығы болады да, оның айналасында миелин қабығы және тізбектеле Шван торшалары орналасады. Миелин қабығы электр изоляторы рөлін және нәрлендіру қызметін атқарады. Шван қабығы біртұтас құрылым емес, оның тіркес жатқан екі торшаларының арасы қылталана үзіліп, Ранвье үзілімін - қылтасын құрайды.

Орталық цилиндр ішінде өте жіңішке (диаметрі 10–40 нм) бойлай орналасқан нейрофибриллалар мен микротүтікшелер және аксоплазма болады. Аксоплазмада көп мөлшерде митохондриялар, микросомалар және тасымалдаушы филаменттер орналасады.

Рецепторлар орналасу орнына, морфологиялық ерекшеліктеріне, мамандану сипатына қарай бірнеше топқа жіктеледі. Орналасу орнына қарай олар сыртқы (экстеро-) және ішкі (интеро-) рецепторлар болып бөлінеді. Экстерорецепторлар тітіркендіруді қабылдау ерекшеліктеріне байланысты алшақтық (дистанциялық) және жанаспалы (контактық) болып жіктеледі. Алшақтық рецепторлар тітіркендіргіш әсерін белгілі бір ара қашықтықтан қабылдай береді (мысалы, көру, есту, иіс талдағыштарының рецепторлары). Жанаспалы рецепторлар тітіркендіргішпен тікелей жанасқанда ғана қозады. Интерорецепторларды ішкі ағзалардың висцерорецепторлары мен бұлшық ет проприорецепторлары құрайды.

Мамандану сипатына қарай рецепторлар фото-, механо-, хемо- және ноцирецепторлар (ауырсынту әсерлерін қабылдайтын) болып бөлінеді.

Қозу ерекшеліктеріне қарай рецепторлар тікелей сезінетін және сатылы сезінетін болып жіктеледі. Тікелей сезінетін рецепторлар (тері, бұлшық ет, ішкі ағза, иіс талдағыштарының рецепторлары) әсерді тікелей қабылдайды, ал сатылы сезінетін рецепторлар - арнаулы маманданған эпителийлік немесе глиялық рецепциялық торшалар арқылы қабылдайды. Бұл торшалар қозуды негізгі рецепциярлық торшаларға синапстық байланыс арқылы бағыттайды. Рецепторлардың бұл түріне есту, дем, көру, тепе-теңдік талдағыштарының қабылдаушы құрылымдары жатады.

Сомалық (тәндік) жүйке жүйесі органимзнің сыртқы ортамен афференттік және эфференттік байланыстарын, ал вегетативтік жүйке жүйесі - ішкі ортаның тұрақтылығын, организмнің бейімделу реакцияларын қамтамасыз етеді. Бұл жүйе зат алмасу процесінің қарқынын да реттейді. Сомалық жүйке жүйесінің эффекторы қаңқа еті болса, вегетативтік жүйке жүйесінің эффекторы ішкі ағзалардың бірыңғай салалы еттері, жүрек еті, әртүрлі бездер болып табылады.

Вегетативтік жүйке жүйесіне сомалық бөліммен салыстырғанда бірнеше морфологиялық ерекшеліктер тән.

1. Вегетативтік жүйкелер орталық жүйке жүйесінің тек қана белгілі бір бөлімдерінен ғана басталады. Мысалы, парасимпатикалық жүйке орталықтары ортаңғы мида, сопақша мида және жұлынның құйымшақ бөлігінде, ал симпатикалық жүйкелер орталығы жұлынның көкірек–бел омыртқалық бөлігінің бүйір мүйіздерінде орналасады. Ал сомалық жүйке орталықтары мидың бағандық бөлігі мен бүкіл жұлын бойында орын тебеді.

2. Сомалық жүйкелермен салыстырғанда вегетативтік жүйкелердің қозғыштығы және қозу толқынын өткізу жылдамдығы төмен. Мысалы, вегетативтік жүйкелерде қозу толқыны секундына 1–30 м жылдамдықпен өтсе, сомалық жүйкелерде 60–120 м жылдамдықпен тарайды.

3. Вегетативтік жүйкелерде миелин қабығы болмайды, олар үлпексіз жүйкелер, ал сомалық жүйкелер үлпекті, миелинді жүйкелер.

4. 
   Вегетативтік жүйкелердің шеткей бөлігі екі нейроннан, ал сомалық жүйкелердің шеткей бөлігі - жалғыз нейроннан тұрады. Вегетативтік жүйкелер жүйкелейтін мүшелеріне жетпей арнаулы түйіндерде үзіледі, сондықтан олар түйінге дейінгі (преганглийлік) және түйіннен кейінгі (постгалийлік) талшықтарға бөлінеді. Сомалық жүйкелер жүйкелендіретін мүшелеріне үзілмей жетеді.
   

1. Симпатикалық және парасимпатикалық жүйкелер орталығы жүйке жүйесінің әртүрлі деңгейінде орналасады. Симпатикалық бөліктің орталықтары жұлын сұр затының көкірек және бел омыртқалық бөлімдерінің бүйір мүйіздерінде орналасса, парасимпатикалық орталықтар ортаңғы және аралық ми мен жұлынның құйымшақ бөлімінде орын тебеді.

2. Симпатикалық бөлімнің түйіндері өздері жүйкелендіретін органдардан тыс орналасса, парасимпатикалық түйіндер ағзалардың өзінде орын тебеді.

3. Симпатикалық бөлім әмбебап келеді, барлық органдарды жүйкелендіреді. Парасимпатикалық бөлік әмбебап емес: тері тамырлары, бүйрек үсті бездер, несеп ағарлар, көк бауыр, қаңқа еттері парасимпатикалық жүйкелермен жүйкеленбейді.

4. Симпатикалық жүйкелерге мультипликация (көп тарамдану) құбылысы тән: түйіннен соңғы талшықтар саны түйінге дейінгі талшықтар санынан әлдеқайда артық болады. Парасимпатикалық жүйке айтарлықтай көп тарамданбайды (17-сурет). Симпатикалық жүйкенің эфференттік талшықтары парасимпатикалық жүйке талшықтарынан ұзын келеді.

5. Симпатикалық жүйке ұштары эрготоксинмен, ал парасимпатикалық жүйке ұштары - атропинмен жансызданады.

17-сурет. Мультипликация схемасы.

Вегетативтік жүйкелердің әсерімен әртүрлі ішкі ағзалардың (қан айналым, тыныс алу, ас қорыту, бөлу, ішкі секрециялық) қызметінің өзгеруін вегетативтік рефлекстер деп атайды. Вегетативтік рефлекстер белгілі бір ағза мен ұлпадағы зат алмасу процесінің деңгейін сыртқы орта немесе организм жағдайына икемдей өзгертіп, организмнің оларға бейімделуін қамтамасыз етеді. Вегетативтік рефлекстер түрлі жағдайда организмнің ішкі ортасының тұрақтылығын сақтауда маңызды рөл атқарады.

Орган тиісті қызметін дұрыс атқару үшін қажетті мөлшерде қоректік заттармен қамтамасыз етіліп қана қоймай, органға жеткізілген сол заттар орынды, тиімді пайдаланылып, ағза дұрыс қоректену керек. Бұл процесс жүйке жүйесінің нәрлендіруші қызметінің арқасында атқарылады. И.П.Павлов іліміне сәйкес кез келген органда үш түрлі жүйке талшықтары ұшырасады. Олардың бірі органға тән әрекеттерді, екіншісі -қан тамырларының физиологиялық күйін (қоректік заттардың жеткізілуін), ал үшіншісі - нәрлену процесін реттеп отырады.
И.П.Павлов идеялары Л.А.Орбели мен оның шәкірттерінің еңбектерінде әрі қарай дамуын тапты. Л.А.Орбели симпатикалық жүйке жүйесінің бейімдеу – нәрлендіру әсері жайлы ілімнің негізін салды. Бұл ілімнің басты қағидалары бойынша жүйке жүйесінің бейімдеу әсері ағзаның қозғыштық қасиетін жоғарылату, не төмендету арқылы жүреді және бұл процесс симпатикалық жүйке жүйесінің органдағы зат алмасу процесінің қарқынын өзгертуі (нәрлендіруші әсер) арқылы атқарылады. Нәрлендіру нәтижесінде функционалдық жүйкелердің әрекеті үшін қажет қолайлы жағдайлар туғызылады.
Бақылау сұрақтары. 1. Жүйкенің құрылысы мен қызметін баяндаңыз. 2. Атқаратын қызметі мен құрылыс ерекшеліктеріне қарай жүйке қалай жіктеледі? 3. Жүйке талшықтарының физиологиялық қасиеттерін атап, оларға түсініктеме беріңіз. 4. Рецептор дегеніміз не, ол қалай жіктеледі? 5. Вегетативтік жүйке жүйесі дегеніміз не, оған қандай құрылымдық ерекшеліктер тән? 6. Вегетативтік жүйке жүйесінің симпатикалық бөліміне сипаттама беріңіз. 7. Вегетативтік жүйке жүйесінің парасимпатикалық бөліміне сипаттама беріңіз. 8. Вегетативтік рефлекстер дегеніміз не, олар қалай жіктеледі? 9. Жүйке жүйесінің нәрлендіруші (трофикалық) қызметін қалай түсінесіз?

12– тарау. Орталық жүйке жүйесінің жалпы физиологиясы
Орталық жүйке жүйесінің құрылымдық сипаты және қызметі. Орталық жүйке жүйесі ішкі және сыртқы әсерлерді қабылдап, оған жауап беру нәтижесінде организмді қоршаған ортаның өзгерген жағдайларына бейімдейді. Сонымен қатар, жүйке жүйесі әртүрлі органдардың, ұлпалардың, торшалардың қызметін реттеп, оларды өзара үйлестіріп, организмнің біртұтастығын қамтамасыз етеді. Демек, жүйке жүйесі жеке органдар мен бүкіл организмнің күрделі әрекетін басқарып, түрлі физиологиялық процестердің үйлесімді жүруін қамтамасыз етеді.

Құстардың жүйке жүйесі орталық және шеткей бөлімдерге бөлінеді. Жүйке жүйесінің орталық бөлімін жұлын мен ми құрайды да, шеткей бөлігі жүйке торшаларының өсінділілерінен пайда болады.

А

ксон

18-сурет. Нейронның құрылым принципі:

1 – дендрит тікенектері, 2 – нейрон тұлғасы (сома), 3 – аксонның бастапқы сегменті, 4 – коллатераль, 5 – миелин қабығы, 6 – үзілімдер, 7 – аксон ұшы.
Аксон аяқталар жерінде тарамданып, жіңішке тармақтар (терминалдар) түзеді де, әрбір терминал өздері жалғасатын торшалармен арнаулы жалғамалар (синапс) құрады.

Дендриттер жүйке торшасының бұтақтана тармақтанған қысқа өсіндісі. Олар басқа нейрондар әсерін синапс арқылы қабылдайды. Әрбір жүйке торшасының дендриттерімен жүздеген немесе мыңдаған нейрондар аксонының терминалдары жалғасады.

Нейрондар атқаратын қызметіне қарай үш топқа бөлінеді. Олардың бір тобы тітіркеністі рецепторлардан ОЖЖ-не жеткізеді. Бұл сезімтал, афферентік, немесе сенсорлық нейрондар. Олардың тітіркеністі өткізетін ұзын өсінділерін орталыққа тепкіш жүйке талшықтары дейді.

Нейрондардың екінші тобы қозуды ОЖЖ-нен торшаларға, ұлпаларға, органдарға жеткізеді. Оларды эфференттік немесе қозғағыш нейрондар деп атайды. Олардың шеткей жүйке құрамына кіретін ұзын өсінділері орталықтан тепкіш жүйке талшықтары деп аталады.

Нейрондардың үшінші тобына сезімтал және қозғағыш нейрондарды бір-бірімен жалғастыратын аралық немесе жалғаушы нейрондар жатады. Жалғаушы нейрондар тек ОЖЖ-сі аумағында орналасады.

Аксон ұшының басқа жүйке торшасының денесімен немесе өсінділерімен жалғасқан жерін орталық синапс деп айтады. Синапс – күрделі құрылым, ол қозуды немесе тежелуді біржақты өткізетін торшааралық үзілмелі байланыстың ерекше түрі. Синапс үш бөліктен: алдыңғы шептік (пресинапстық), артқы шептік (постсинапстық) мембраналардан және синапс саңлауынан, тұрады.

Аяқталар жерінде аксон ұшы миелин қабығын жоғалтып, сәл жуандайды да, көптеген тарамдар түзеді. Осы тарамдар мембранасы пресинапстық мембрана деп аталады. Оның ішінде митохондриялар және медиаторлы көпіршіктер орналасады. Аталған тармақтар басқа нейронмен түйіскенде, онда көптеген ойыстар мен қатпарлар пайда болады. Атқарушы орган не қабылдаушы нейрон мембранасының осы бөлігін постсинапстық мембрана деп атайды. Пресинапстық және постсинапстық мембраналар арасында ені 50 нм кеңістік - синапстық саңлау орналасады.

Қоздырғыш синапстар қозу толқынын ацетилхолин медиаторын бөлу арқылы таратады. Аксон ұшына жеткен жүйке импульсі әсерімен синапс көпіршіктерінен медиатор бөлінеді. Бөлінген медиатор пресинапстық мембрана арқылы синапстық саңлауға өтеді де, одан әрі постсинапстық мембрананың белгілі бір бөліктеріне - рецепциялық учаскелеріне, бекиді. Осының нәтижесінде постсинапстық мембрананың натрий иондарына өтімділігі күрт жоғарылап, олар синапстық саңлаудан постсинапстық мембранаға өте бастайды да, мембрана үйексізденіп, қоздырушы постсинапстық потенциал туындайды. ҚПСП шектік деңгейге жеткенде әрекет потенциалы пайда болады да, ол постсинапстық нейронды қоздырады. Бөлінген ацетилохин холинэстераза әсерімен өте шапшаң холин және сірке қышқылына ыдырады.