Алматы экономика және статистика академиясы «Экономика және менеджмент» кафедрасы

 

 

 

 

46 

 

Шешімнің  жүзеге  асырылу  ұзақтығы  жӛнінен  шешімдердің  мынандай  негізгі 

түрлерін:  ұзақ  мерзімді  (перспективалық),  орташа  мерзімді  (ағымдағы),  қысқа  мерзімді 

(оперативті) шешімдер деп бӛлу керек.  

Ұзақ  мерзімді  шешімдерге  жүзеге  асырылуы  бірнеше  жылдарды  керек  ететін 

шешімдер жатады.  

 Орташа  мерзімді  шешімдер  бір  жыл  ішінде  жүзеге  асырылады  және  әдетте 

ӛндірістің жылдық циклімен байланысты болады.  

Қысқа мерзімді шешімдер мәселелердің неғұрлым шағын тобын қамтиды да, ӛзінің 

сипаты жағынан кӛбінесе жеке шешімдер болады.  

Сыртқы  шешімдер  белгілі  бір  шаруашылықтың  жоғарғы  ұйымдармен,  басқа 

кәсіпорындармен қарым-қатынастарын қамтиды. 

Ішкі  шешімдер  шаруашылықтың  ӛз  ӛмірінің  түрлі  жақтарын  қамтиды.  Сыртқы 

шешімдердің  белгілі-бір  тобын  орындамайынша,  ішкі  шешімдер,  кӛп  ретте  жүзеге 

асырылмай қалады.  

Функциялық сипаты жӛнінен экономикалық, технологиялық, қаржылық әкімшілік 

шешімдер болады.  

Экономикалық  шешімдер  жоспарлардың,  нормалар  мен  нормативтердің,  еңбекке 

ақы  тӛлеудің  бүкіл  жүйесін  жасаумен,  бағамен,  ӛнімді  ӛткізу  және  табыстарды  бӛлумен 

байланысты. 

Технологиялық  шешімдер  ӛндіріс  үрдісінің  ұйымдастыру  мәселелеріне  қатысты. 

Бұл  шешімдер  әрбір  салада  тиімді  технологияны  таңдап  алуды,  жұмыстарды 

материалдық-техникалық жағынан қамтамасыз етуді белгілеп береді.  

Қаржылық  шешімдер  жоспарлық  және  есеп  беру  қаржы  баланстарын  белгілеп, 

бекітуге,  түрлі  қорларды  бӛлуге,  несиелер  алып,  оларды  ӛтеуге  бағытталады.  Ол 

шешімдерге ақшалай есеп айырысудың бүкіл жүйесі жӛніндегі шешімдер де жатады.  

Әкімшілік  шешімдер  әдетте  басқару  аппаратының  ӛз  жұмысына  қатысты  болады 

және  қызмет  бабындағы  адамдардың,  бӛлімшелердің  құқықтары  мен  міндеттерін  реттеп 

отыруға,  олардың  жұмыс  істеуі  мен  ӛзара  қарым-қатынасының  тәртібін  белгілеуге 

бағытталады.   

Ғылыми  жағынан  негізделуі:  шешім  экономикалық  және  басқа  әлеуметтік 

заңдардың  әрекеттерін  есепке  алу  және  ӛндірістің  нақты  жағдайларына  талдау  жасау 

арқылы қабылдануға тиіс.  

Бірлік.  Белгілі  бір  міндетті  шешер  кезде  әдетте  басты  міндеттер  келіп  туатын 

бірқатар  қосалқы,  екінші  дәрежелі  міндеттермен  де  айналасуға  тура  келеді.  Олар  шешім 

қабылданып отырған басты міндетке бағындырылуға тиіс. 

Ӛкілдігі  болу.  Шешім  басшыға  берілген  құқықтар  шеңберінде  ғана  қабылданады. 

Шешім оны даярлауға міндетті органдар мен адамдардан ғана шығуға тиіс.  

Бағытталуы.  Әрбір  шешім  нақты  бір  адреске  бағытталуы  және  орындаушы 

адамдарға  түсінікті  болуы  керек.  Шешім  тұжырымдамасы  ойда  айқын  құрылуы  керек 

және түрлі мағынада болмауға тиіс.  

Мерзімінің нақтылығы. Басшы бағынышты адамға тапсырманы, және оны орындау 

мерзімін  кӛрсетпей  бермеуге  тиіс.  Шешім  нақты  іс-қимыл  бағдарламасы  баяндалып, 

орындалуына жауапты адамдар және орындалу мерзімдері белгіленуі қажет.  

Оперативтілік.  Шешім  -  ӛндіріс  жағдайы  нақ  соны  талап  еткен  күнде  ғана 

қабылдануға  тиіс.  Кеш  қабылданған  шешім  де,  асығыс  қабылданған  шешім  де  бірдей 

зиянды. Шешімдер ӛндіріс жағдайларының ӛзгеруін бейнелеп кӛрсетуге тиіс.  

Тәуекел  элементтерінің  болуы.  Экономиканың  үздіксіз  ӛзгеруі,  тұрақтыланбауы 

жағдайында  ұзақ  уақыт  бойы  қолданылатын  тиімді  шешімдер  күтілетін  нәтижелерді 

 

 

 

 

47 

 

мейілінше дәл қарастыруы мүмкін емес. Сондықтан, шешімдер белгілі-бір тәуекелді және 

қалыптасқан жағдай үшін, ең оңтайлы шешімді таңдай білуі қажет.   

 

6 тақырып. Басқару қызметінің макро, мезо және микро 

деңгейіндегі тиімділігі

 

 

1. Менеджмент тиімділігінің түсінігі және жүзеге асырылу бағыттары 

2. Қазіргі заманғы менеджмент тиімділіігінің түрлері 

 

 Тиімділік  деп    ӛндірістік  шығындармен  салыстырғандағы  нәтижелік 

деңгейін  айтады.  Латын  тілінде  еffectivus  пәрменді,  ӛндіргіш,  белгілі  бір 

нәтиже беруші деген үғымды білдіреді. 

Тиімділіктің негізгі функциясы - әсер ету және әрекетті басқару арқылы 

мақсатқа  жету,  ӛндірісте  нәтижені  алу  және  кӛбейту,  оны  тиімді  тұтынуға 

дейінгі ӛндірістік үдерістің барлық сатылары арқылы қол жеткізу. 

Менеджмент  тиімділігі  –  басқару  нысанындағы  мақсатқа  жетуде 

пайда  болған  тиімділікті,  пайдаланған  ресурстар  мен  шығындарды 

салыстыру 

арқылы 

анықталған 

әлеуметтік-экономикалық 

нәтижені 

қамтамасыз  етуді  білдіреді.  Басқару  тиімділігінің  экономикалық  мәні  – 

басқаруға  керекті  қолда  бар  ресурстар  (шығындар)  арқылы    басқару 

нысанында  ең үлкен экономикалық нәтижені қамтамасыз ету. 

Кәсіпорындағы экономикалық нәтиже таза табыс пен пайданың шамасы   

арқылы бейнелейді.       Сонымен қатар 

менеджменттің  экономикалық  нәтижесін  анықтағанда  оның  шамасын 

анықтаумен  қатар  оның  бӛлінуі  мен  тұтыну  тиімділігі  ескеріледі,  яғни  

кэсіпорынды  дамытуға  және  болашақта  жаңғырту  үшін  әлеуетін 

қалыптастыруға  бағыттау  үшін  қажетті  пайданың  мӛлшерін  анықтау  болып 

табылады.  Әлеуметтік-экономикалық  жүйе  тұрғысынан    әлеуметтік  нәтиже 

жұмыскерлердің ӛмір сүру деңгейі мен сапасы арқылы байқалады. 

Менеджменттің  ғылыми  -  техникалық  нәтижесі  ӛнімнің  жаңартылуы, 

оның сапасы мен ішкі және сыртқы нарықтағы бәсекеге қабілеттілігі арқылы 

байқалады.  Экологиялық  нәтижесі  -      қоғамның  әлеуметтік  және 

экономикалық  ӛмірімен  қарым-қатынасы,  табиғатты  жаңарту  мен  сақтау 

арқылы білінеді.    

Менеджмент тиімділігі нәтижені ӛндіріс шығындарымен,   пайдаланған   

ресурстармен  салыстыру  арқылы  анықталады.    Сонымен  қатар,  мақсатқа 

жету  үдерісінде  менеджерлермен  кӛбірек  қолданатын  маңызды  әсер  ету  

құралдары  анықталады.    Мұндай  құралдардың  ішінде  стратегиялық 

менеджментті бағалауды, қызметкерлер мотивациясының   әдісін,   бақылау   

жүйесін      атап      ӛту  керек.    Әсер    ету    құралдарын    бағалауда  таңдаудың 

дүрыстығына    талдау    жасау керек,    яғни жағдайлардың, сапаның (таңдап 

алған  баламалы  құралдардың  сапасынан  ӛзгешілігі),  іске  асырудың 

нәтижелілігі мен тиімділігінің сәйкес келуі керек. Әсер ету мен әрекеттестікті 

 

 

 

 

48 

 

басқару  тиісті  мүмкіншілігімен  немесе  басқару  әлеуеті  (ақпараттық, 

әлеуметтік, ұйымдастырушылық) сипатталады. Сондықтан да        тиімділікті 

бағалауда     басқарушылық     әлеуетін     пайдалану деңгейі анықталады.  

Сыртқы  байланысты  тиімді  іске  асыру  нарықтық  және  мемлекеттік 

реттеушіге,  сонымен  қатар  олардың  әрекеттестігіне  әсер  етеді.  Осы 

облыстардағы    әсер  мен    әрекеттесу      қүралдарын  таңдау  әсер  етуші 

факторлардың  кешендігі  және  оның  әр  уақытта  ӛзгеріп  отыратына 

байланысты  ол  ӛте  қиын  мәселе  болып  табылады.  Сондықтан  да  

менеджерлер    үшін      осы    немесе      басқа  жағдайлардағы  сыртқы  ортаның 

кӛрсеткіштерінің ӛзгеруін байқау  маңызды болады.  

Айтып кететін жайт, нақты сыртқы ортада фирманың ӛнімі сатылады, оның 

іс-әрекетінің  негізгі  нәтижесі  және  оның  жекеленген  түрлері  анықталады. 

Бұдан  шығатыны,  сыртқы  серіктеспен  және  мемлекет  органдарымен, 

нарықтық  инфрақұрылымымен  және  кәсіпкерлік  сектормен  жұмыс 

менеджмент  функциясын  іске  асыруда  басымдылық  және  ерекше  саласы 

болып саналады, ол жұмыс едәуір дәрежеде  оның тиімділігін анықтайды.  

Менеджмент тиімділігі келесі бағыттар бойынша бағаланады: 

- бағалау мақсатын  негіздеу және орнату; 

- бағалау    кӛрсеткіштерін    іріктеу    критерийлерін 

таңдау 

-    осы      ӛнімге  деген      қажеттілік      пен      фирманың  мақсатының 

ӛлшемдестігін анықтау; 

- мақсат пен қажеттілікті ӛлшемдестіру; 

- негізгі нәтиже мен қажеттілікті ӛлшемдестіру; 

- менеджмент нәтижелілігін анықтау; 

- мақсаттың ресурспен қамтамасыз етілгенін анықтау; 

- негізгі нәтиженің ресурстармен ара қатынасы; 

-  экономикалық  нәтиженің  пайдаланған  ресурстардың  әрбір  түрінің 

шамасына қатынасы; 

- экономикалық нәтиженің шамасын анықтау; 

-  экономикалық  нәтиженің  басқаруға  жұмсалған                    шығындардың         

шамасына қатынасы; 

-  әрбір                қолданылған                ресурстардың  тиісті  әлеует  шамасына 

қатынасы; 

- стратегия, еңбек мотивациясы, басқаруды ұйымдастыру нысаны сияқты 

әсер ету құралдарын жасау және іске асыруға байланысты басқару үдерісінің 

тиімділігін анықтау;  

         -          ресурстық,                  ұйымдастырушылық,  ақпараттық,  ғылыми-

технологиялық,  экологиялық,  кадрлық  сияқты  әлеует  түрлерін  пайдалану 

мӛлшерін анықтау; 

- әлеуметтік   ғылыми-инновациялық, экологиялық, ұйымдастырушылық 

нәтижелерін анықтау;  

 

 

 

 

49 

 

- әлеуметік-экономикалықжүйеніңәрбір әлеуеттік     түрлерін      қолдану     

тиімділігін анықтау. 

Қазіргі  заманғы  менеджмент  теориясы  келесі  менеджмент  тиімділігінің 

түрлерін кӛрсетеді: 

-  әсер  ету  және    әрекеттістік        құралдары        бойынша:    

мақсатты,мотивациялық,стратегиялық, 

техникалық, 

 

 

ресурстық,   

шығындық,   жоспарлық, болжамдық, әлеуеттік, атқарымдық құралдары; 

-  нәтиженің  мазмұны  бойынша-  экономикалық,  ұйымдастырушылық, 

әлеуметтік, экологиялық мазмұны;  

- уақыт    факторы    бойынша    -    келешектілік, ағымдық,  оралымдық 

уақыты; 

-  менеджментті  дамыту  жүйесінің  сатысы  бойынша  –  жасау, 

қалыптастыру,  дағдарысқа    қарсылық,  жетілдіру,  қайта  қалыптастыру 

сатысы; 

-  басқару  қызметінің  түрлері  бойынша  –  маркетингтік,  инновациялық,  

инвестициялвық,ӛндірістік, қаржылық, коммерциялық, кәсіпкерлік түрлері; 

-          тиімділік    нысаны  бойынша  –  менеджмент  жүйесі,  басқару  қызметі, 

басқару      үдерісі,      басқару  жаңалығы,  қызметкелер  мен  менеджерлер 

қызметтері. 

 

7-тақырып. Билік және басқару  

 

 

1. Билік және ықпал етудің формалары 

2. Лидерлік және билік балансы 

 

Жеке  адамға  және  ұйымның  тиімділігіне  белгілі  бір  топтың  немесе  ресми 

емес  ұйымдардың  күшті  ықпал  етеді.  Басшы  топтың  және  жеке  тұлғаның 

күш-жігерін  ортақ  міндеттерге  жұмсай  білуі  қажет.  Бұл  кезде  тіпті 

қатынастар  басшылықтың  қойған  шегінен  де  асып  кетуі  мүмкін.  Бұл 

міндеттің жүзеге асыру механизімінің бастысы – басшылық, билік, т.б болып 

табылады. 

Басшылық,  басқарудың  маңызды  компоненті  болғанына  қарамастан, 

лидерлер  (жетекші  қызметкер)  үнемі  тиімді  басқарушы  бола  алмайды. 

Лидердің  тиімділігі  олардың  басқаларға  ықпал,  әсер  ету  деңгейімен 

ӛлшенеді. Кейде шешімді лидерлік ресми ұйымға да кедергі келтіруі мүмкін. 

Мысалы,  бейресми  ықпалды  лидер  ұжымның  нашар  жұмыс  істеуіне  және 

ӛнімнің сапасының тӛмендеуіне әсер етуі мүмкін. 

Ұйымның басшысы – лидер, сонымен бірге, ал ӛз бағыныштыларын тиімді 

басқаратын  адам.  Оның  мақсаты  –  ұйымға  берілген  жұмысты,  тапсырманы 

орындауға басқаларды бағыттау, оларға ықпал, әсер ете білуі. 

 

 

 

 

50 

 

Лидерлік  (жетекші  қызметкерлік)  –  бұл  ұйымның  мақсаттарына  жету 

жолына бағыттау арқылы жекелеген адамдар мен топтарға ықпал және әсер 

ету қабілеті. 

Ықпал  –  жеке  бір  адамның,  келесі  бір  адамның  мінезіне,  басқалармен 

қарым-қатынасына, сезіміне, т.б. ӛзгеріс енгізетін қандай да бір мінез-құлық 

әрекеті.  Мұндай  ықпал  ету  құралдары  ретінде:  ӛтініш,  құлаққа  сыбырлау 

немесе  ең  соңғы  саты-қорқыту  жатады.  Бір  адам  басқаларға  тек  қана 

идеяларының  кӛмегімен  ықпал  етуі  мүмкін.  Басшы  ӛзінің  лидерлігі  мен 

ықпал әсерін тиімді ету үшін билікті пайдаланады және оны дамытады. 

      Басқа  адамның  тәуелділігі  неғұрлым  жоғары  болса,  соғұрлым  адамның 

билігі  де  үлкен  болады.  Мұны  мына  формуламен  кӛрсетуге  болады:  билік 

берілген  А  адамның  Б  адамға  ықпалының  деңгейі  Б  адамның  А  адамға 

тәуелділігінің деңгейіне тең болады. Осы билік балансы деп аталады. 

      Басшылық жасай үшін ықпал ету қажет, ал ықпал ету үшін биліктің негізі 

болуы керек. Белгілі бір билікке ие болу үшін сіз орындаушыға аса қажетті 

бір нәрсені ӛз қолыңызға алу арқылы ӛзіңізге бағынуға мәжбүр етесіз. 

      Маслоудың  айтуынша,  негізгі  қажеттіліктер  мыналар:  физиологиялық, 

қорғаныс, әлеуметтік, сыйластық, құрметке ие болу. 

       Ықпалдың  барлық  формалары  басқа  адамның  талаптарын  орындауға 

талпындырады.  Соның  салдарынан  басшы  және  орындаушы  болашақтағы 

ұқсас немесе ұқсас мәнерлерін қалыптастырады. Басшы бағыныштыға ықпал 

етеді. 

       Биліктің  ір  түрлі  формалары  болады.  Билік  пен  лидерлік  саласындағы 

зертеушілер  Френч  және  Рейвен  билік  негіздерінің  қолайлы  жіктеулерін 

жасап шығарады. Соған сәйкес биліктің бес негізгі формасы бар: 

1.  Мәжбүр  етуге  негізделген  билік:  орындаушы  ықпал  етушінің 

әрекеттерінен жасқанады, аса үлкен қажеттіліктерді қанағаттандырмай 

тастау мүмкін деп ойлайды. 

2.  Марапаттауға  негізделген  билік  орындаушы  ықпал  етушіден  ӛз 

еңбегінің  жемісі  үшін  жақсы  сыйлық  аламын  деп  сенеді,  одан 

жақсылық күтеді. 

3.  Сараптау  билігі:  Орындаушы  ықпал  етушінің  белгілі  бір  қажеттілікті 

қанағаттандыруына мүмкіндік  беретін білімі бар деп сенеді.       

4.  Эталондық билік (үлгі билігі): орындаушы үшін ықпалдың сипаты мен 

қасиеттері ӛте жағымды, сондықтан ол ықпал етушіге ұқсағысы келеді. 

5.  Заңды билік: орындаушы ықпал етушінің бұйрық беруге құқығы бар, ал 

оны  орындау  ӛзінің  парызы  екендігіне  сенеді.  Орындаушы  бағынған 

кезде  ғана  қажеттіліктер  қанағаттандырылатынын  түсінеді  де,  дәстүр 

бойынша ықпал етушіге бағынады. 

 

 

 

 

 

 

 

51 

 

ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛУ КАРТАСЫ 

«Менеджмент» пәні  бойынша 

оқу-әдістемелік  

қамтамасыз етілу картасы 

 

 

 

Оқу-әдістемелік 

әдебиеттердің атауы 

Негізгі оқу-әдістемелік 

әдебиеттердің саны (экз.) 

Студенттердің 

контингенті 

Ескерту 

Оқулықтар 

мен оқу 

құралдары 

Электронды

оқулықтар 

мен оқу 

құралдары 

 

қ/б 

о/б 

қ/б 

о/б 

қ/б 

о/б 

 

 

 

 

 

 

20 

20 

 

Innovation 

management: 

Strategy  and  implementation 

using 

the 

pentathlon 

framework  /  K.  Goffin.  - 

Oxford 

: 

Palgrave 

MACMILLAN, 2005. - 409 p. 

 

1 

 

 

 

 

 

Инновационный 

менеджмент: стратегия и 

выполнение с 

использованием структуры 

пятиборья. 

 

2 

 

 

 

 

 

Инновационный 

менеджмент: Стратегии, 

концепции и инструменты 

для роста и прибыли. 

 

2 

 

 

 

 

 

Инновационный менеджмент 

: учеб. пособие. - М. : 

ИНФРА-М, 2001. - 238 с. - 

(Высшее образование).   

 

7 

 

 

 

 

 

Инновационный менеджмент 

: учеб. пособие / И. В. 

Афонин. - М. : Гардарики, 

2005. - 224 с. 

 

1 

 

 

 

 

 

Инновационный менеджмент 

: Учебн.пособие / И. Т. 

Балабанов. - СПб. : Питер, 

2009. - 208 с. - (Краткий 

курс).   

 

5 

 

 

 

 

 

Инновационный менеджмент 

: учебник / А. В. Гугелев. - 

М. : Дашков и К, 2008. - 336 

с.   

 

1 

 

 

 

 

 

Инновационный менеджмент 

: учебник / А. В. Гугелев. - 

М. : Дашков и К, 2007. - 336 . 

 

5 

 

 

 

 

 

Инновационный менеджмент 

[Электронный ресурс] : 

 

2 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

52 

 

электронный учебник / А. Г. 

Ивасенко. - Электрон. дан. 

(683Мб). - М. : КНОРУС, 

2009: цв., зв.   

Инновационный менеджмент 

/ С. В. Ильдеменов, А. С. 

Ильдеменов. - М. : Инфра-М, 

2004. - 1 эл. опт. диск (CD-

ROM). - (Вопрос-ответ).   

 

1 

 

 

 

 

 

Инновационный менеджмент 

: Учеб. пособие / С. В. 

Ильдеменов, А. С. 

Ильдеменов, В. П. Воробъев. 

- М. : ИНФРА-М, 2002. - 208 

с. - (Вопрос-ответ).   

 

1 

 

 

 

 

 

Инновационный менеджмент 

: учебник / С.Д. Ильенкова. - 

М. : Банки и биржи, 2009. - 

327 с.  

 

6 

 

 

 

 

 

Инновационный менеджмент 

: учеб. пособие / К. Б. 

Балдин. - М. : Академия, 

2008. - 368 с. - (Высшее 

проф. образование).  

 

2 

 

 

 

 

 

Инновационный менеджмент 

: учебник / ред. С. Д. 

Ильенкова. - 3-е изд., испр. и 

доп. - М. : ЮНИТИ-ДАНА, 

2008. - 335 с.  

 

20 

 

 

 

 

 

Инновационный менеджмент 

: Учеб. пособие / ред. Л. Н. 

Оголева. - М. : ИНФРА-М, 

2004. - 238 с. - (Высшее 

образование). 

 

1 

 

 

 

 

 

Инновационный менеджмент 

: учебник / ред. С. Д. 

Ильенкова. - М. : ЮНИТИ, 

2009. - 327 с.   

 

7 

 

 

 

 

 

Инновационный менеджмент 

: Оқу құралы / М. Ш. 

Алинов. - Алматы : 

Экономика, 2010. - 223 с. 

(Шифр -467801). 

30 

 

 

 

 

 

 

Инновационный менеджмент 

: Оқу құралы / профессор 

К.Б.Бердалиевтің 

жетекшілігімен. - Алматы : 

Экономика, 2010. - 223 с.  

200