Актуальные вопросы специального и инклюзивного образования

46 
 
Сондықтан, есту қабілеті зақымдалған балалармен жұмыс істеу кезінде атақты сурдопедогог 
С.А.Зыков  әзірлеген  коммуникативті  жүйе  маңызды  рөл  атқарады,  ол  есту  қабілеті  зақымдалған 
балаларда  сөздерді  қабылдауын  ұйымдастыруға  психологиялық  негізделген  тәсіл  ұсынды.  Есту 
қабілеті  зақымдалған  бастауыш  сынып  оқушыларының  тұлғааралық  қарым-қатынасын    дамыту  
әрқашан  коммуникативтік  жүйе    принципіне,  яғни,  бірлескен  іс-шаралар  жағдайында  сөйлесуді 
дамыту  принципіне  сүйену  керек.    Тәрбие  жұмысының  жетістігі,  тұлғаның  белгілі  қасиеттерін 
қалыптастыруға  бағытталғандығы,  ол  жұмыстың  қалай  ұйымдастырылғандығына  байланысты.  
Есту қабілеті зақымдалған  балаларға  арналған мектеп жағдайында  коммуникацияны оқыту әр-
түрлі    жұмыстар  арқылы  жүзеге  асады,  себебі,  сөйлесу  іс-әрекеттерін    шығаруға    арналған 
ынталандыру базасы оқушылардың іскерлік қарым-қатынасы процессінде пайда болады. Біріккен 
жұмыстар  формаларын  пайдалануға  естімейтін  және  есту  қабілеті  зақымдалған  балалардың 
сөйлесу  қарым-қатынасының  белсендеуі,мұғаліммен  және  өзара  сөйлесу  қабілетінің  қалыптасуы 
байланысты(С.А. Зыков, 1997. Т.С. Зыкова, 2000).естуқабілеті зақымдалған оқушыларды сөйлесу 
қарым-қатынасына  үйрету  үшін  диалогтағы  сөздерді  тыңдай  алу  және  түсіне  алуды  жетілдіріп 
отыру керек,  балалардың алдына сол немесе басқа сұхбаттың,  сұрақтың және оның жауабының 
мазмұнын  жаттап  алу  сияқты  мақсат  қою  керек.    Есту  қабілеті  зақымдалған  балаларға  бұл 
тапсырма,  оны  жүзеге  асыру  барысында  белгілі  тәртіпті  талап  ететін    қиын  тапсырма  болып 
келеді.  Диалогтық  сөйлесу  формаларын  қолданудағы  жаттығулар  есту  қабілеті  зақымдалған  
балалардың айналасындағы адамдармен сөйлесу қарым-қатынасының сәтті дамуында, өз бетінше 
байланыс  орнатуда    маңызды  рөл  атқарады(А.Г.  Зикеев,  1968).  Бастауыш  сыныптардағы  есту 
қабілеті  зақымдалған  балалар  сұхбаттасушы  серігінің  іс-әрекеттерінің  себептерін  және  оның 
эмоциялық жай-күйін  анықтауда қиындықтарды сезінеді 
Есту қабілеті зақымдалған оқушылардың суретке сүйеніп персонаждардың эмоциялық жай-
күйін жақсы түсіну қабілеті бастауыш сынып жасының аяғына қарай дамиды(В. Петшак, 1981). 
Басқа  зерттеудің  нәтижелері  есту  қабілеті  зақымдалған  балалардың  есту  қабілеті  қалыпты 
құрдастарымен  салыстырғанда    эмоцианалды-бағалау  жағдайының,  эмоциялық  жай-күйді 
білдіретін    сөздерді  қолдануында,    берілген  эмоцияларды  туғызатын    себептерді  атауда  едәуір 
артта  қалуғанын  көрсетті  (Т.Ю.  Кулигина,  Е.Г.  Речицкая,  2008).  Осылайша,  есту  қабілеті 
зақымдалған  балалардың  олардың  айналасындағы  адамдармен    қарым-қатынасының  
қиындықтары  байланыстың  шектеулігіне,  ақпаратты  өңдеу  процесінің  баяулығына  ,  әлеуметтік 
тәжірибені  өздігінен  игеру  мүмкіндіктерінің    шектеулігіне    байланысты.  Бастауыш  сынып 
жасындағы есту қабілеті зақымдалған балалар үшін тұлғааралық қарым-қатынас жетістігі олардың 
топтың  ішінде  және  топтан  тыс  әлеуметтік  бейімделуі    мәселесімен  тығыз  байланысты.  Есту 
қабілеті  зақымдалған  балаларға    өздігінен  әлеуметтік  қарым-қатынастар  саласына  кіріп  олардың 
тұлғааралық  қарым-қатынастар  дағдыларын  игеру  өте  ауыр.  Қарым-қатынас  процесіндегі 
қиындықтар  баланы    адамдармен    қарым-қатынастар  қалыптастыруына  деген    ұмтылыстарын 
төмендететін  психологиялық    ыңғайсыздықтарға  әкеліп  соғады.  Есту  қабілеті  зақымдалған 
балалардың  есту  қабілеті  қалыпты  адамдар  арасына  әлеуметтік  бейімделуі  мәселелерін    шешуде 
басты рөл педагог-дефектологқа  бөлінеді.  Бастауыш сыныптарда оқушылырдың ұжымы енді ғана 
қалыптасады, соған байланысты, әр оқушының ұстанымы негізінен мұғалім арқалы орнатылады. 
Бастауыш  сынып  жасында  сынып,  ұжым    сияқты  оқушыларға  беделді  әсер  етеді  де  балалардың 
бағасының дамуына, айналасындағылармен белгілі қарым-қатынастары тәсілінің, сөйлесу стилінің  
қалыптасуына    ықпал  етеді  (Т.Г.  Богданова,  2005,    P.M.  Боскис,  1988,  А.Г.  Зикеев,  1976,  Е.Г. 
Речицкая, 2009). Педагог пен балалар арасындағы қарым-қатынасты басшы мен  жұмысшы қарым-
қатынасы  ретінде  қарауға  болады.  Мұғалім  бастауыш  сыныптардағы  есту  қабілеті  зақымдалған 
және    қалыпты  оқушылар  үшін  беделді  тұлға  болып  табылады(И.П.  Андриади,  1999,  Н.П. 
Аникеева,  1999,  Т.Г.  Богданова,  2004,Ю.В.  Гайдова,  2005,  А.А.  Леонтьев,  2001,  Н.М.  Назарова, 
2009,А.В. Петровский, 1980, Е.Г. Речицкая, 2004 және т.б).   
Оңтайлы  педагогикалық  қарым-қатынас  оқуда  қолайлы  эмоцианалды    ауа  райын  
қамтамасыз етеді(А.А. Леонтьев, 2001). 
Дефектолог-мұғалім бастамашы, өзінің кәсіби жұмыстарының сәтті нәтижесінің сенімділігі 
бар, мейірімділік, әдептілік, оптимизм сияқты кәсіби қасиеттерге ие болуға  ұмтылуы керек  (Н.М. 
Назарова, 2009).   
Балалармен  жақсы  байланыс  орнатуға  ұмтылып,  балаларды  өзіне  қарата 
алып, сурдопедагог осылайша балалардың қарым-қатынасын реттейді.  
Балалар 
мұғалімге 
сенім  артады,  оны  тыңдайды,  сондықтан,  мұғалімнің  балаларға  деген  қатынасына  байланысты 
мұғаліммен  балалардың  арасындағы    қарым-қатынасы  қалыптасады.    Егер  есту  қабілеті 
зақымдалған  балалардың  педагогқа  қарым-қатынасы  жақсы  болса,  онда  педагогтың  балаларға  

47 
 
әсер  етуі  оңтайлы  болмақ.  Есту  қабілеті  зақымдалған  балалармен  жұмыс  кезінде  педагог  ол 
балаларға есту қабілеті қалыпты балалардан қарағанда ұзағырақ беделді тұлға болатынын  ескеру 
керек  (Э.А.  Вийтар,  1981,  В.Г.  Петрова,  1971).  Педагогтың  көмегімен  есту  қабілеті  зақымдалған 
балалар ұжымның мейірімді,  сезімтал әрқашан бір-біріне көмекке келетін, қарым-қатынас кезінде 
туындаған  мәселелерді  бейбіт  жолмен  шешуге  тырысатын    құрдастарынан  құрылған  топ  екенін 
түсінуді  үйренеді.    Ауытқуы  бар    балалар  үшін  арнайы  мектептегі  педагог  жалпы  білім  беру 
орталығындағы   рөлімен салыстырғанда үлкен әлеуметтік беделге ие болып келеді. Есту қабілеті 
зақымдалған  балалар  үшін    моральды  келбетімен,  тәртібімен,  іс-әрекетімен  оларға  үлгі  болатын 
мұғалім ғана оларға беделді тұлға бола алады.  мұғалімнің құндылығы  есту қабілеті зақымдалған  
балалар  үшін  біріншіден  оның  көзқарасының  кеңдігінде  және  барлық  заттарды  орындай  алу 
қабілетінде.  Педагог  әр  салада  өзінің,    ең  бастысы,  өнердегі,  техникада,  спортта    біліктілігін  
көрсетсе  болғаны  ол  оқушы  үшін  барлық  сұрақтарды  шешуде  беделді  тұлғаға  айналып  шыға 
келеді. Мұғалімнің    еңбексүйгіштігін,  мейірімділігін,  әділдігін және  қаталдығын  сыйлайды  (Г.Н. 
Пенин,  1999,  B.C.  Собкин,  1997).    Бастауыш  сынып  жасындағы  есту  қабілеті  зақымдалған 
балаларда  қалыптасқан  қарым-қатынастар  құрылымы  олардың  жеке  тұлға  ретінде  дамуының  
деңгейімен  ғана  емес,  мұғалімдердің  мектепте  қалыптастырған    жағдайларымен  де  анықталады. 
Сондықтан  сыныптағы  қолайлы  психологиялық  ауа-райы,  әр  баланың  жеке  дамуына  белсенді 
әрекеті педагогтың жұмысының тиімділігінің көрсеткіштерінің бірі ретінде қарастырылуы мүмкін.      
Мұғалімнің кез келген қызметі белгілі түрде сыныптың эмоцианалдық жағдайына, әр оқушының 
сабаққа  қатысу  дәрежесіне    әсер  етеді.  Сондай-ақ  сурдопедагогтың  міндетіне    адамдармен  , 
бірінші кезекте даму мүмкіндігі шектеулі балалармен жұмыс істеудің психологиялық аспектілерін 
білу кіреді.  
Есту қабілеті зақымдалған балалар арасында бірлескен-бөліскен жұмыстарды ұйымдастыра 
отырып, педагог оқушылардың ынтымақтасқан қарым-қатынастарын дамыту мақсатында қолайлы 
жағдайлар  жасайды.    бірлескен  жұмыстарда  ортақ  пән  есту  қабілеті  зақымдалған  балаларда 
байланысты,қарым-  қатынасты  дамытуға  көмектеседі.    Сыныптағы  және  сыныптан  тыс 
жұмыстарда бірлескен-бөліскен қызмет формаларын («кішкентай мұғаліммен» жұмыс, жұптасып, 
үшеуленіп,  топтасып)  кең  қолдану  олардың  сөйлеуін  ұйымдастыруға,  сөздік  қорын  кеңейтуге,  
ұжымдық байланысты қалыптастыруға мүмкіндік береді.  Диалогтық қарым-қатынасты дамытуда 
сұхбаттасуда  серіктестікті  орнату,  сұхбаттасушы  серігінің  жеке  көзқарасын  және  оны  қорғау 
құқығын  мойындау,  серігін  есту  және  тыңдай  алу,  түсіністік  қабілетінің  болуы    қолайлы  әсер 
етеді.  Бірлескен-бөліскен  қызмет  кезіндегі  қарым-қатынас  өзара  тең    адамдар  арасында  болады. 
Дәл  осындай  жағдайларда  баланың  моральдық  ұстанымы  және  лайықты  тұлғалық  моральдық 
қасиеттері( басқа адамның ұстанымына көшу, онық пікірін қабылдау және т.б) қалыптасады  (Т.С. 
Зыкова, 2000, Е.Г. Речицкая, 2004, 2011). Есту қабілеті зақымдалған балаларды тәрбиелеу кезінде 
олардың  қарым-қатынас  ортасын  кеңейтуге,  басқалармен  араласу  кезінде  қарым-қатынас 
ережелері  мен  нормаларын  қабылдауға,  қарым-қатынас  процесінде    басқалардың  эмоцианалдық  
жай-күйін, олардың жеке тұлғалық  қасиеттерін  анықтай алу қабілетін қалыптастыруға,моральдық 
тәртіп ережелерін орындауына  жағдайлар жасау керек 
 
Пайдаланылған әдебиеттер: 
1.  Речицкая, Е.Г. Формирование отношений сотрудничества впроцессе учебной деятельности 
слабослышащих школьниковмладших классов // Вопросы теории и практикисурдопедагогики. -М., 2000.-
Вып.1.-С. 96-101. 
2.  Вийтар, Э.А. Особенности понимания дружеских отношений услабослышащих школьников: сб. 
науч. тр./ Исследование личностидетей с нарушениями слуха. - М.: АПН РСФР, 1985. - С.6-13.Выготский 
Л.С. Проблемы дефектологии. - М.: Просвещение,1995. - 527 с. 
3.  Зыкова, М.А. Самостоятельное общение глухих школьников впроцессе совместной деятельности. // 
Дефектология. - 1995. - № 4.- С. 38-43. 
4.  Гайдова, Ю.В. Формирование межличностных отношений детей снарушением слуха младшего 
школьного возраста: Автореф. дис. ...канд. пед. наук / Ю.В. Гайдова. - Москва, 2005, - 24 с. 
5.  Лисина, М.И. Формирование личности ребенка в общении. -СПб: Питер, 2009. - 320 с. 
6.  Хабаршы 
 
УДК: 376.3 
МРНТИ:14.29.37 
Даурамбекова А.А.¹ , Махадилова М.С.², Керимбек М.К
3.1
., Абулгазинова Д..Н
3.2
., Аралбек 
Г.А.
3.3
, Қожахмет І.Б.³
.4
, Исмаил А.Ш
3.5