Актуальные вопросы специального и инклюзивного образования

93 
 
байланысты  болып  келеді.  Белгілі  тілдік  жүйені  меңгеру  балалардың  мүмкіншіліктері  мен 
психологиялық  ерекшеліктеріне  тікелей  байланысты  болғандықтан  ,  баланы  қоршаған  әлеуметті 
де барынша қамту керек.  
      «Білім  сапасы  –  бүтін  ел  мәртебесі»  деген  қағиданы  деген  ұстанған  Қазақстан  мемлекеті  де 
арнайы  оқыту  жүйесіне  көңіл  бөліп,  сала  бойынша  ғылыми  ізденістер  ауқымын  кеңейтуде.  «Ел 
боламын десең, бесігіңді түзе» деген М.Әуезов атамыздың ұлы сөзінің өзі бүгінгі күнге шейін біз 
сүйеніп жүрген  Кеңес әдебиеттеріне бағына бермей, төл тіліміздің тізбегін қолға алуды меңзейді. 
Сондықтан,  қазіргі  кезде  өз  бастауын  алып,  зерттеу  жұмысының  өзекті  мәселелеріне  арналған 
жұмыстарының  бірі  төл  тіліміздің  дактильдік  альфавитін  меңгеру  ерекшеліктері  біздің 
тарапымыздан  да қызығушылық туындатуда. Қай ғылыми жүйе болмасын, оның өткен тарихын 
білмей, алға қарай қадам басу мүлдем орынсыз. Сондықтан, осы мәселеге  қатысты ақпараттарды 
барынша ашуға тырыстық.  
     Арнайы  оқыту  процесіндегі  сөйлеу  тілінің  дактильдік  формасын  қолдануды  С.А.Зыков  (1961, 
1977)  компенсациялаудың  басты  механизмі  ретінде  танып,  оның  келесі  қасиеттерін  ерекше  атап 
өткен болатын [15]. 
-  Есту  қабілеті  зақымдалған  бала  сөздің  әр  элементін  көре  алатын  болғандықтан,  дактильдік 
сөйлеу тілі оңай қабылданады. 
-  сөйлеуші  тұлға  сөйлеу  тілінің  дактильдік  формасын  қолдана  отырып,  өзін  толықтай  басқара 
алады. 
-  дактильдеу  кезінде  саусақ  кинестезиясы  қалыптасып,  соның  арқасында  сөздің  құрылымы  оңай 
әрі дұрыс қалыптасады. 
-  артикуляциялық  аппарат  кинестезиясы  мен  саусақ  кинестезиясының  арасында  мықты 
нейродинамикалық  байланыстар  орнатылып,  соның  нәтижесінде  дактильдік  сөйлеу  тілі  ауызша 
сөйлеу тлінің негізгі тірегіне айналады. 
- дактильдік сөйлеу тілі мүшеленген сөйлеу тілін, оның грамматикалық құрылымын, сөздік қорға 
қатысты құрамын меңгеруге көмектеседі. 
- дактильдік сөйлеу тілі азда болса ымдық қол-қимылдық сөйлеу тілін ығыстырып, ауызша сөйлеу 
тілдің бастапқы кезеңін қамтамасыз етеді. 
     Сөйлеу тілдік кинестезияның дамуына орай физиологтар қимыл-қозғалыс компонентіне ерекше 
ролді  жүктеген.  Л.П.Носкова  (1983),  А.Н.Соколованың  «ойлау  процесіндегі  сөйлеу  тілдік 
кинестезияны басқарушы функция» теориясына сүйене отырып, тіпті қалыпты еститін балаларды 
тілге  оқытуда  саусақ  қимыл-қозғалыстарына  негізделген  дактилология  екінші  кезектегі  көмекші 
құрал    ретінде  қолданыла  алатындығын  дәлелдеген  болатын  [8].  .Ал,  Л.А.Новикова  1955  мен 
Е.Н.Марциновскаяның  (1962)  электрофизиологиялық  әдістердің  көмегімен  жүргізген  арнайы 
зерттеу  жұмыстары  дактилология    есту  қабілеті  зақымдалған  балалардың  сөйлеу  тілі  сияқты 
кинестетикалық сезім мүшелерінің негізінде қалыптасатынын көрсетті  [9]. 
     Жазбаша түрде ұсынылатын мәтінді дактильдей отырып шығару дұрыс көшіруге сәйкес келеді 
деп айта аламыз. Ал, тұрақты түрде қате көшіру барысында сөздің бейнесін моторлы-көру арқылы 
қабылдаудың  тұрақты  бұзылыстары  қалыптасады.  (И.В.Коломыткина,  1977).  Осыған  тағы  бір 
аналогияны  жатқызуға  болады.  Жазуды  жаңадан  меңгеріп  келе  жатқан  есту  қабілеті  қалыпты 
жағдайдағы  баланың  сөйлеу  тілдік  артикуляциясында  ерекше  және  маңызды  ролі  байқалады. 
(Л.К.Назарова,  1952).  Сөзді  артикуляциялау  жазу  кезінде  сөздің  дыбыстық  құрылымын  саналы 
түрде  меңгерудің  жағдайы  болып  келеді:  бұнда  бала  сезінетін  кинестетикалық  сезімдер  сөздегі 
дыбыстың  құрамын  анықтап,  жазылатын  сөздердің  дыбыстарын  фиксациялап,  анықтауға  өз 
ықпалын  тигізеді.  Теория  мен  практиканы  ұштастырған  сурдопедагогикалық  процестегі  тілге 
оқытудың  алғашқы  кезеңі  күрделі  әрі  жауапкешілігі  мол  болып  келеді.  Себебі,  осы  кезеңде 
балаларды  ауызша  сөйлеу  тіліне  оқытудың  алғашқы  іргетасы  қаланып,  тілге  оқыту  жұмыстары 
жүзеге  асады.  С.А.Зыков  көрсеткендей,  /15/  дактильдік  сөйлеу  тілі  ауызша  сөйлеу  тілін 
меңгерумен үйлесіп, ал, онымен танысу мен оны қарым-қатынаста қолдану ауызша сөйлеу тілінің 
қарапайым  дағдыларын  қалыптастырудағы  таптырмас  жолы  болып  келеді.  Балалар  тарапынан 
сөйлеу  тілінің  дактильдік  формасын  меңгеру  дактильдеуші  мұғалімдерге  еліктеуден  басталады. 
Сондықтан  бұл  үрдіс  есту  қабілеті  зақымдалған  балалар  тарапынан  сөздер  мен  фразаларды 
меңгеру кезінде арнайы техникаларды мұқият қолдануды болжайды [17]. 
    Дактилология  естімейтін  балаларды  арнайы  оқыту  жүйесінде  де  өзіндік  мотивацияланған 
орнына  ие  болды.  (Р.М.Боскис,  1963,  1968;  К.Г.  Коровин,  1961;  К.В.Комаров,  1982,  1983; 
Н.Ю.Донская,  1982).  Соған  орай  дактилологияның  әріп  пен  дыбыстың  арасындағы  байланысты 
орнатады деген сияқты қасиеттері анықталды . 

94 
 
    Есту  қабілеті  зақымдалған  балалар  ұсынылған  материалды  меңгеру  мен  қабылдаулары  жеңіл 
болуы үшін арнайы кестелер мен кестешелер қолданылады. Осындай кестелерді қолдана отырып, 
оқушы  жазылған  сөздерді  дактильдеу  барысында  көрсетілген  саусақтардың  үлгілеріне  қарап, 
әріптерді  кестедегідей  етіп  кезектілігімен  көрсетіп  шығарады.  Дактильденген  сөздері  бар  кесте 
үлкен  тақтаға  жазылып,  сыныптағы  оқушылардың  қолдануы  үшін  ыңғайлы  жерге 
орналастырылады және оларды балалар толықтай жаттап бітпейінше еш алынбайды. Дактильдеу 
түрінде  берілген  материал  алғашында  мұғалімнің  айтуы  арқылы  түсіндіріледі.  Әр  оқушылардың 
жеке  қабылдау  мүмкіншіліктеріне  орай,  дактильдеу  үрдісін  ұтымды  жеткізе  білу  мұғалімнің 
шеберлігіне  де  тікелей  байланысты.  Сондықтан,    барлық  сөйлеу  тілдік  материалды  ауызша-
дактильдей  отырып,  оқушыларға  түсінікті  етіп  жеткізу    сияқты  негізгі  талаптар  қойылады. 
Мұғалімнің  жауапты  тұлға  ретінде  ауызша-дактильдей  отырып  сөздік  материалды  жеткізе  алуы 
бір  жағынан  үлгі  болса,  ал  екінші  жағынан  ауызша  сөйлеу  тілін  дұрыс  әрі  тиімді  меңгеру 
жолындағы  оңтайлы  қадам  болып  табылады.  Біз  тәжірибе  барысында  көз  жеткізіп  жүрген 
аталмыш  балалардың  ауытқушылықтарының  спецификасына  орай,  дактильдеуге  негізделіп 
арнайы ұйымдастырылған жаттығулар саналы әрі мотивацияланған түрде болуы тиіс. Осыған орай 
мұғалім  балалардың  сөйлеу  тілін  дамыту  үшін  іс-әрекеттің  бірнеше  түрлерін  қолданады.  Әр 
оқушының  аттары  мен  өзге  де  қажет  материалдар  тез  әрі  оңай  есте  сақталыну  үшін  аталмыш 
деректер  жинағы  қажеттілігінше  тақтада  ілулі  болады.  Ал,  оқушыларға  осы  деректердің  дәл 
сондай түпнұсқасы бал отырған партаға  ілінеді. Осылайша, балалар өзге балалардың есімдерін де 
жаттай  отырып,  уақыт  өте  келе  көне  материал  алынып  тасталып,  жаңа  материалдармен 
толықтырылып,  балалардың  сөздік  қорын  да  молайта  түседі.  Сөйлеу  кезінде  туындайтын  тек 
табиғи  жағдай  ғана  есту  қабілеті  зақымдалған  балалар  үшін  жаңа  сөздің  мағынасын  түсінуге 
көмектектеседі. Мұғалімнің іс-әрекеттеріне еліктеп, олар сол сөздерді аналогиялық жағдайларда, 
яғни  дактильденген  сөздерді  кестелерден  оқи  отырып  қолданады.  Оқушылардың  жаңа  сөздерді, 
фразаларды  меңгеруіне  байланысты  мұғалім  оқушыларға  таныс  сөздерді  дактильдеу  арқылы 
жеткізбей,  ауызша  ғана    жеткізетін  болады.  Айтып  өтетін  жағдай  оқушылар  сөздің  дыбыстық 
құрамын өз бетімен меңгермейінше, және оны ауызша сөйлеу тілінде дұрыс хабарлай алмайынша 
дактильдеуді еш қолданбайды. 
     Есту  қабілеті  зақымдалған  балаларды  тілге  оқытудың  бастапқы  кезінде  дактильдік  сөйлеу 
тіліне оқыту деген не? сияқты әрдайым туындайтын сауалдың барысын ашып көрелік. Дактилдік 
белгілерге ерте оқытуда «баланы оқытуға үйрету оның сөйлеу тілі мен ойлау қабілетін жетілдіре 
түседі»  деген  қағида  ескерілінген.Бала  барлық  дыбыстарды  меңгергеннен  кейін  өзі  мағынасын 
білетін, таныс сөздерді дактильдей отырып, оны ауызша сөйлеу тілімен үйлестіре қолдана түседі. 
Оқу  процесіндегі    ауыр  әрі  күрделі    үрдісті  кезектілігі  мен  баяулығын  сақтай  отырып,  сабақ 
кезінде бастау керек. Оқытуға үйрету барысында мұғалімің алдына екі міндет қойылады: біріншісі 
–  баланы  қандай  да  бір  сөзді  дұрыс  оқуға  үйрету  болса,  ал,  екіншісі  –  баланың  оқуға  деген 
көзқарасын  білім  алудың  бастамасы  мен  қоршаған  адамдармен  қарым-қатынасқа  түсудің  басты 
құралы  ретінде    тәрбиелеуіміз  керек.  Бірақ,  баланың  оқуға  деген  қызығушылығын  оятпай,  оны 
қоршаған  ортаны  танудың  құралы  ретінде  еш  ұсына  алмай,  керісінше  баланың  өмірін 
қиындатамыз.  Сондықтан  баланы  оқуға  үйрететін  сөздерді  алдын-ала  даярлау  керек.  Дактильдік 
сөйлеу  тіліне  оқытуда  негізгі  үрдістің  бастамасы  мен  спецификасын  бес  саусақтай  білу  керек. 
Алынатын  сөздер  бастапқыда  бала  үшін  таныс  көріністерді  айқындап,  өз  ойы  мен  өзіне 
бағытталған  сөйлеу  тілін  түсінікті  ететіндей  болуы  керек.  Оқу  техникасына  үйретуде  дайындық 
жаттығулары  бала  өмірінің  үш  жасынан  басталып,  2,5  дейіңгі  балалармен  жұмыс  3-4  айды 
қамтыса,  ал,ересектеу  жаста  1-1,5  айды  қамтуы  керек.  Егер  есту  қабілеті  зақымдалған  бала  5-7 
мин. ішінде дұрыс еліктей алып, дактильдік белгілерді орнымен көрсете алып, 5-6 сөзден тұратын 
атауларды  кесте  бойынша  дұрыс  ажырата  алып,  оларды  керек  ойыншықтар  мен  фотоларға 
сәйкесттендіріп, және 4-5 әріптердің жұптарын үлгі бойынша ажырата алатын болса, оқу үрдісін 
бастауға  болады.  Ол  үшін  алдын  ала  даярлану  керек.  Мысалы,  аталмыш  баланың  жанұя 
мүшелерінің  суреттерін алып, астыларын жазу атауларымен бекіту керек. Кейін бала үшін таныс, 
яғни күнделікті қарым-қатынас барысында қолдану үшін қажет сөздер  де осылай алына бастайды. 
Бірақ,  ол  сөздер  баланың  күнделікті  өмірімен  тікелей  байланысты  болуы  керек.  (Мысалы, 
тамақтануға  байланыты  сөздер: же, іш, ал,  аузынды  сүрт,  бер,  рахмет  ;  серуендеуге  байланысты 
сөздер:  пальтонды,  бас  киімінді,  аяқ  киімінді,  жемпірінді  ки  және  т.с.с  ).  Кестелердің  жасалуы 
мына  сипатта  болады:  тығыз  картон  типтес  біргелкі  қағаздар  кесіліп  алынады.  Сөздер 
мүмкіндігінше бір шрифтпен жазылып, мүмкіндігінше бір түсте болғаны дұрыс.(қарамен). Шрифт 
ең  қарапайым  болып,  бір  жол  тізбегінде  жазылуы  керек.  Егер,  «маған  қуыршақты  бер»  сияқты