6.3 Заманауи биосфера. Биосфераның заманауи даму кезеңіндегі
қоғам мен табиғаттың дамуының коэволюциялық сипаты
Қазіргі заманғы биосфера бастырмаланған антропогенді әсер
астында жатыр. Мұндай ықпал адам тарихының едәуір бөлігінде жүзеге
асып отырды, бірақ соңғы екі жүз жылдықтарда (индустриялық өркениет
дәуірі) бірнеше есе күшейіп, биосфераның сандық және сапалық жағынан
өзгерістерге әкелді.
Адам өркениеті ғаламшарда жаңа жаһандық материалды жүйенің
жасанды құрастырылған объектінің көпқабатты қанықтырылған
сферасы түрінде түсіндірілді. Адамдар өз экологиялық тауашасын,
техносфераны құрастыра отырып, белсенді түрде кеңейтуде.
Техносфера
– бұл адамдардың бұйымдық және техникалық өндірістік
әрекеті және осы әрекеттің өнімдерімен толтырылған ғаламшар
кеңістігі.
Экологиялық көзқарастан бұл адам әрекетімен түсіндірілген және
Жердің табиғатына биосфераның тепе-теңдік күйінде құрылуын бұзатын
және биотикалық айналымын түбегейлі өзгертетін заттарды, күштер
мен процестерді енгізетін эволюцияның соңғы кезеңі. Антропогенді әрекет
қуатты геологиялық және геохимиялық процесс болып табылады.
Л.Г. Бондарев (1997, 1999 жж.) техносфераны бірнеше субсфералар
жүйесіне бөліп қарастырады:
- «А» субсферасы – адам еңбегінің барлық өнімдері;
- «Т-1» субсферасы – отынның барлық түрлері;
57
- «Т-2» субсферасы – техногенді рельеф элементтері: карьерлер,
шахталар, каналдар, үйінділер мен тоғандар және т.б.;
- «П» субсферасы – тағам, соның қатарында тікелей бақыланатын және
адаммен пайдаланылатын өсімдіктер мен жануарлар;
- «О» субсферасы – қалдықтар.
Техносфера заттарында мұндай бөлуден басқа, техникалық заттарды –
өндіріс құралдарының белсенді топтастыру бөлігін, яғни әрекет етуші
бұйымдардың,
станоктардың,
машиналардың,
механизмдердің,
аппараттардың, оттықтардың, реакторлар т.б. бөліп қарастыруға болады. Ал
техносфераның қалған, белсенді емес салмағын – ғимараттар, қару-
жарақтар, коммуникацияларды, бөлінген жыныстар мен қалдықтардың
жинақталуын және т.б. техногенді заттар деп белгілеуге болады.
Адамның оны қоршаған ортаға әсер етуінің сипаты мен масштабын
оның биосферадағы жағдайының екілік күйімен анықтайды. Бір жағынан
адам – трофикалық және энергетикалық қарым-қатынастар мен
бейімделгіштіктің жалпы жүйесіне кіретін биологиялық объектісі. Бұл
байланыс жүйесінде түр ретінде адам гетеротрофты консументтің – аэроб
типті алмасу полифагының тауашасын алып отыр.
Басқа жағынан қарасақ, адамзат техникалық, тұрмыстық, мәдени
қажеттіліктермен шақыртылған және ғылымның, техниканы және
мәдениеттің үдемелі өсіп дамуына байланысты биологиялық емес
талаптардың кең аймағын ұсынатын жоғарыдамымалы әлеуметтік жүйе
болып табылады. Нәтижесінде, табиғи (және ең алдымен биологиялық)
ресурстарды қолдану масштабтары адамның биологиялық қажеттіліктерінен
біршама артады. Осыған байланысты биологиялық ресурстарды қайтадан
пайдалану жағдайы туындап, табиғи трофикалық байланыстар бұзылып,
айналымға қайтарылмайтын органикалық заттардың бір бөлігі өседі.
Адамның әлеуметтік техникалық қажеттіліктері биогенді айналымға
кірмейтін және сәйкесінше қалыпты күйіне қайтарылмайтын және
жаңартылмайтын заттардың қатынаспауымен байланысты. Осылайша
қалпына келмейтін ресурстардың мәселесі туындайды. Өз кезегінде,
биогенді және абиогенді заттардың технологиялық қайт өңдеуінің көптеген
өнімдері
де
айналымға
қосылмайды:
әсерлегіш
биологиялық
ыдыратқыштары жоқ бола тұра олар ажыратылмайды, керісінше,
биосфераны ластағыштар ретінде жинақталады (мысалы, пластик
бөтелкелер). Осылайша, биосфераны ластау – шаруашылықтың заманауи
формаларының тікелей салдары болып табылады. Қоршаған ортаға
шығарылатын көптеген өнімдердің улағыштық қасиеті табиғи биологиялық
жүйелердің құрылымы мен функциясын бұзады, яғни адам өмірінің
биологиялық шарттарын бұзады.
Берілген кризистік жағдайдың шешімі адам санасын қолдану, тек
табиғи ресурстарды пайдалану үшін ғана емес, сонымен қатар, оларды
сақтау мен көбейту үшін. Мәселені шешу санның бақылауына бағыттаудан
58
экономикалық маңызды түрлердің биологиялық белсенділігі мен берілген
қасиеттермен жасанды экожүйелерді құруға дейін адамның биосфералық
процестерге белсенді реттеу мақсатында араласуды қарастырады. Бұл
тапсырманы шешудің негізінде әртүрлі рангілі биологиялық жүйелерді құру
мен функциялауының табиғи заңдарының терең білімдері жатыр.
Адамдар, олардың тірі қалуы тек Жер бетіндегі тіршілікті сақтап
қалғанда ғана мүмкін деген түсініктің негізінде құрылған
Достарыңызбен бөлісу: |
