7.4 Дәстүрлі энергия көздерін қолданудың экологиялық
нәтижелері.
Жану
қазбаларын,
гидроэнергияларды,
атомдық
энергияны пайдалану және қоршаған ортаны қорғау мәселелері
Өмір сүру және адамзат дамуы үшін қажетті жағдай болып
табылатын, энергияны өндіру - табиғатқа және адамды қоршаған ортаға
әсер етеді. Ең негізгі экологиялық мәселелер (климаттың өзгеруі,
қышқылды түсулер, жалпы ортаның ластануы және т.б.) өндіріспен
немесе энергияны қолданумен тікелей немесе жанама түрде байланысты
болып келеді. Ластанудың химиялық ғана емес, сонымен қатар, басқа да
түрлерінде энергетикаға алғашқы, бірінші орын тиесілі, олар: жылулық,
аэрозольді, электрмагнитті, радиоактивті.
Биосфера мен техносфера арасында Жер қойнауына, кен
ресурстарына деген бәсекелестік жоқ. Бірақ, техногенездің жердің заттық-
энергетикалық балансқа енуі әрдайым өсуде және экологиялық қауіп
тудыруда. Бұл келесі жағдайлармен түсіндіріледі:
1.
Өсуге ықпал етуімен – күн энергиясының басты түрлендіргішінің
салмағы мен әсері және Жердегі биотикалық айналым қозғалтқышы;
2.
Атмосфераны жылулық ластаумен;
68
3.
Ортаның химиялық ластануымен және атмосфераның спектрлі
мөлдірлілігінің өзгеруімен;
Айтылған қауіптердің негізгі қайнар көзі жер қойнауы ресурстарын
пайдалану болып табылады.
Отынды алу бос жыныстың, жер асты суларының үлкен салмағын
босату мен ауыстырумен және үлкен ауқымдағы суды және ұңғымаларды
бұрғылауда үлкен көлемдегі газдарды жолшыбай жағу кезінде ж.т.б.
қосалқы материалдарды пайдаланумен қатар жүреді. Әдетте 1 т шахталы
көмірге 50 - ден 100 т дейін бос жыныс келеді, ал ашық жобалауларда -
бірнеше есе көп.
Азия мемлекеттерінде, Африкада және Оңтүстік Америкада отын
қазбаларынан басқа, өсімдік отынын, әсіресе ағашты әжептәуір үлкен
көлемде қолдану жалғасуда. Қатал түрде бұл отын түрі қалпына келмейтін
ресусртарға жатпағанымен, сонда да ол орман алқаптарының қысқаруына
байланысты негізінен соларға қосылуы қажет.
Отынды жағу – негізгі энергия көзі ғана емес, сонымен қатар
ластаушы заттарды ортаға басты тасымалдаушылардың бірі. Ең үлкен
дәрежеде жылу электр станциялары үлкейетін булану әсеріне және
қышқылды түсулерге “жауапты”. Олар транспортпен бірге атмосфераға
көміртегінің негізгі техногенді бөлшегін (негізінен CO түрінде), 50%
көлемде күкірт диоксидін, 35% азот оксидтерін және 35% көлемінде
шаңды тасымалдайды. ЖЭС шығындылары құрамында бірталай металдар
және олардың қосындылары бар. Өлім дозаларына санауда ЖЭС-ғы
қуаттылығы 1 млн. кВт жылдық шығындылары құрамында алюминий
және оның қосындылары 100 млн. дозасы, темір – 400 млн.дозасы, магний
– 1,5 млн.дозасы болып келеді. Бұл ластаушылардың өлім әсері біліне
қоймайды, себебі олар организмге кішкене көлемдерде түседі. Алайда, бұл
олардың су, жер және т.б. экожүйе түйіндері арқылы кері әсер етулерін
болдыртпайды.
ЖЭС – мында қолданылатын суытқыш агент ретінде жылыту
суларының негізгі, басты бұлағы. Бұл сулар көп жағдайларда өзен-
көлдерге және басқа су қоймаларына түседі, олардың жылулық
ластануларын және жалғасу табиғи реакцияларын тудырып
(
(балдырлардың көбеюі, оттегіні жоғалту, гидробионттардың өлуі, түрлік
сулы экожүйелерінің шалшық типтегі айналулары және т.с.с.).
Жылу энергетикасы барлық орта элементтеріне, сонымен бірге,
адамға, басқа организмдерге және олардың бірлестіктеріне кері әсер етеді
деп есептеуге болады.
Техносферады энергиялық ресурстарының мәні бойынша екінші
орынға атом отынын жатқызамыз, қазбалы уран негізгі қайнар көзі болып
табылады.
69
1 кг уранды активті реактр ортасында жұмсағанда физикалық
жағдайларға байланысты 65 ТДж дейін жылу бөлінеді. Бұл 2300 т көмір
жаққанға тең келеді.
Қазіргі кезде Жер бетінде 440-тан астам жалпы жылу қуаттылығы
1300ГВт көлемінде болатын АЭС реакторлары жұмыс жасауда. Олар бір
жылда шамамен 60 мың. т уран тұтынады және қалпына келмейтін
ресурстарды қолданудан 10-пайыздық кірісті ортақ техногенді жылу
бөлінулерге қосады.
Осы уақытқа дейін АЭС негізгі экологиялық мәселелер қолданылып
болған отынды көмумен байланысты болатын, сонымен бірге, АЭС-дің
өздерін де эксплуатация мерзімдері аяқталғаннан кейін жоюлары болып
келетін еді. Бұндай жою жұмыстарының бағасы АЭС-дің өздерінің
бағасынан 1/6 - дан 1/3 дейін болады.
АЭС-тің қалыпты жұмыс жағдайында ортаға радиоактивті элементтер
шығындылары өте мардымсыз. Орташа олар 2...4 есе аз қуаттылығы тең
ЖЭС қарағанда.
Гидроэнергетиканың басты бір әсері үлкен ауданды құнарлы жерлерді
су қоймалары ретінде пайдаланумен байланысты. Олардың орындарында
табиғи экожүйелер жойылған.
Су қоймалары жанында үлкен жер аудандары батып кетуді грунттық
сулардың көтерілуі нәтижесінде сезінеді. Әдетте, бұл жерлер шалшықты
дәрежелілерге өтеді. Тең жағдайларда батқан жерлер 10% құрайды және
одан да көп батып кеткен жер аумақтарынан. Жерлерді және оларға тән
экожүйелерді жою, олардың сумен бұзылуы кезінде жағалық сызықты
жасау нәтижесінде болады.
Су қоймаларында сулар тым ысып кетеді, осыдан олардың оттегіні
жоғалтып алумен және жылулық ластанумен түсіндірілетін басқа
процестер қарқындылығы артады. Соңғысы, биогенді заттардың
жиналуымен бірге, суаттардың өсіп кетуіне жағдай жасайды және
балдырлардың қарқынды дамуы, сонымен қатар, ішіндегі улы жасылды-
көгі (цианий). Бұл себептерден және сулардың ақырын жаңаруы
нәтижесінде олардың өздік тазару қабілеті тым төмендейді. Судың
сапасының нашарлауы ондағы тіршілік иелерінің өліміне әкеліп соғады.
Балық топтарының ауруға душар болулары көбейеді, әсіресе
гельминттермен зақымдану. Сулы орта иелерінің дәм сапасы төмендейді.
Балықтар миграциясының жолдары, жем аумағы және т.б. бұзылады.
Гидроресурстар негізінде алынатын энергияның салыстырмалы арзан
болуына қарамастан, олар энергетикалық баланста ақырындап азаюда.
ГЭС-гі алдағы ғаламдық энергия өндірісі жалпыдан 5% дан аспайды деп
есептелінеді.
Осылайша, табиғаттағы заттар айналымы, биосфера эволюциясы,
популяциялар дамуы және т.б. ретінде осындай құбылыстар жайлы
информация берілген; қазіргі биосфера сипаттамасы келтірілген, ролі
70
және өткендегі және қазіргі уақыттағы биосфераға жасалған антропогенді
жүктеулер нәтижесі; биосфераны сақтау мәселелерін шешу жолдары
көрсетілген;
Достарыңызбен бөлісу: |
