А. Т. Оралова, Н. К. Цой, Ю. Д. Обухов, А. М. Суимбаева, А. Ж. Ауелбекова

жүктеу 1,39 Mb. Pdf просмотр бет 45/72 Дата 15.09.2023 өлшемі 1,39 Mb. #43403

адам экологиясы ғылымы  зерттейді.  Адам эволюциясы . Адам жатқызылатын гоминид әулеті Жердің  экваторлық бөлігінде пайда болған, ал Адам тегі – африканың шығыс  бөлігі мен Оңтүстік Азияда. Бұрынғы заманда Жер бетінде екі әулеттерге:  австролопитектер мен қарапайым адамдар жатқызылатын гоминидтердің  бірнеше түрі болды, олардан тек бір түр -  Homo sapiens – саналы адам ғана  сақталған. Қандайда бір түр сияқты, адам қоршаған ортадан тек қана тәуелді  емес, сонымен қоса, оған әсерін тигізеді. Бірақ жануарларға қарағанда  адамның ақыл-парасаты болады. Осы қасиеті оған ең басты факторлардың  бірінен – тағамдық ресурстардың жеткіліксіздігінен «уыт» табуға  мүмкіндік берді: ауылшаруашылығы – малшылық пен егіншілік. Бұл оқиға  шамамен 10 мың жыл бұрын болды. Адам өзінің жеке экологиялық  жүйесін құра бастады.  Адамның ойлау қабілеті, қажетті еңбек құралдарын жасау, оған  уақытша ғана болса да, қарапайым абиотикалық және биотикалық  факторлардың әрекетін өткеруге мүмкіндік берді. Б.Небелдің (1993)  айтуынша, олардың әсерін адам келесі жағдайлар арқасында өткере алды:  - азық-түлік молшылығын жасай отыра (бірақ та оны тартумен әлі  де қиындықтар туындайды);  - су қоймасын құрып, тұрғын жерлер мен жазық жерлерге су  жіберу;  - аңдармен және басқадай ауыр жарақат әкелетін организмдермен  күресу заттарын құрастыру;  - үй салу мен оларды өз қалағандарынша жылытып салқындатуды  үйрену;  - басқа түрлермен бәсекелесті күрестен жеңіп шығу.  Адам баласы, шектеуші факторлардың әсерін жеңуді үйренгеннің  өзінде олардан 100   %-ға жеңіске жете алмады. Мысалы, адам климаттық  құбылыстардан – ыстық пен суықтан, құрғақ пен жаңбырдан және т.с.с.  тәуелді болып қала береді. Қандайда бір түр сияқты, адам да биосферада, жаһандық экожүйеде  сияқты, белгілі бір экологиялық тауашаның орнын басады. Экологиялық  тауаша (ниша) түсінігін қолдану жануарлардың табиғи популяциясына  қарағанда, адамға шарттырақ. Алайда, берілген жағдайда тауашаның  табиғат экономикасында биологиялық түрдің «кәсіби» қызметі ретіндегі  56  түсінігі біршама айқындау. Жануарлардың экологиялық тауашаларына  қарағанда адамның экологиялық тауашасы әрдайым өзгеріске ұшырап  отырды, адамның тарихи дамуымен қатар, өспелі жылдамдықпен артып  отырды. Мұнда адамның өзі осы өзгерістердің субъектісі болды. Экологиялық тауашаларды жалпылай сипаттау үшін әртүрлі  амалдар мүмкін, бірақ сандық сипаттамалар үшін энергетикалық  қажеттіліктер мен адам шығындарына баға беру маңыздырақ.  Энергиямен қамтамасыздандырудың әрбір тәсілі, жиі уақытта  популяциялардың ұзақ уақыт бойы тіршілік етуі үшін қажет қорек  өнімдерімен энергия алуды экологиялық тауашаның энергетикалық  эквиваленті деп қарастыруға болады (Горшков, 1990). Осылайша, адам әлеуметтің бір бөлігі болса да, табиғат әрқашан  адамның өмір сүруінің факторы болып қала береді, онда онымен жасанды  құрылған ортасы да, қоғамдық ұйымдастықтар мен институттар  (әлеумет) да кіреді. Жасанды тіршілік ету ортасы да адамға ықпалын  тигізеді, яғни мұнда кері байланыс пайда болады, бірақ ол адам  популяциясында өтетін биологиялық және әлеуметтік процестерге де  әсерін тигізеді. жүктеу 1,39 Mb. Достарыңызбен бөлісу:

©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз