А. С. Иргалиев (қолы) (аты-жөні)

Дәріс мазмұны

2. ХІХ ғ. Батыс Еуропа елдеріндегі әлеуметтік тәрбие

(Г.Гегель, И.Г.Песталоцци, А.В.Дистервег және т.б.)

3. П.Наторп және әлеуметтік педагогиканың ғылым ретінде қалыптасуы.

Қайырымдылық, жәрдем туралы түсінік барлық дерлік ежелгі діндерде де бар. Әулиелік кітаптарда (Библия, Құран, Талмуд және т.б.) ізгі адам бейнесі суреттелген, ол жақынға көмектесуді мынадай негізгі белгілері арқылы әрекет жасайды: құрбандық махаббаты (1); басқа адамдардың азабын жеңілдету – бұл ең жоғарғы махаббат – берілу және қайтару (2); қайырымдылық және қонақжайлық (3); туысқа көмектесу – кешірім және табысу(4);. Діни жаззбаларда архаисттік қайырымдылық және ашық жек көру идеялары жүзеге асқан, ол қайыр үлестіруден, қайыршыларды асырап, жетім – жесірлерді жек көруден тұрады.

Батыстық жәрдемдесу парадигмасын құруда христиан дінінің дамуы аса зор роль атқарады. Ерте христиандық қоғамдар реципроктік жәрдемнің дәстүрлерін жалғастырады, яғни тек қоғам мүшелеріне ғана жәрдем береді. Алайда ежелгі христиандардың жәрдем идеологиясы ең негізгі рухани принцип деп біледі: жүрек қағысы, адамаралық өзара іскерлік, адамға деген тілектестік, оның проблемасына деген ниеттестік. Бұл идеология алғашқы христиандық дәстүрлерде өте айқын көрсетілген: бірге өтетін кешкі астар, рәсімдер. Христиандықтың күрделенуі осы «жанашырлық іскерліктің» күрделенуіне әкелді: ол енді тек христиандық қоғамның ішінде ғана емес, ол христианның бүкіл өмірінің негізі болады, ол социумға, басқаларға бағытталады, сонымен қатар христиан емес немесе социо – экстраверттік альтруизм (К.Юнг).

Христиандық оқуды тарату кезінде «қайырымдылық теориясы» дамыды (қайырымдылық – адамның тәрбиелігінің көрсеткіші), «кедейлік», «әділетсіздік» сияқты феномендерді қайта қарап, оларды жақсы қасиеттерге жатқызды. Оның негізіне шіркеуді әлеуметтік сферада қоғамдық институт ретінде екпінді тәжірибесі жатты және осы тәжірибе өміршеңдікке ықпал етеді. Еуропалық қоғамда шәркеу атқарған қызметтер (діни, саяси, шаруашылық, әлеуметтік, әскери, мәдени ағарту) ішінде көмек қызметі неғұрлым байқаулы болды. Қайырымдылыққа шақыру тек діни уағыз ретінде ғана емес, сондай – ақ іс жүзінде де іске асып отырды, ол қайыр беру, мұқтаждарға арналған жатақтар, госпитальдер,жетімдер, әлсіз және мүгедектерге арналған шіркеу қаржыланған үйлер салынған. Бұл қозғалыстың ең екпінді жақтаушылары ортағасырлық монархтық ордендер болды (бенедикттіктер, доминикандықтар, кармелиттер, тамплиерлер және т.б.). Кедейлікті насихаттау христиан шіркеуінің ең бір әлеуметтік бағдарламасы болды, бұл заңғыбастықтың үдеуі мен «кедей» монах орденінің пайда болуына негіз болды. Осылайша, кінәсін жуу әртүрлі қалыпта болды – кедейлікті мадақтаудан өз еркімен қайыршы болуыға дейін.Шіркеудің екпінді қайырымдылық іскерлігі ортағасырлық Еуропаның аштық, індет сияқты әлеуметтік проблемаларын шешуге себеп болды.

Алайда ХV – ХVІІ ғасырларғы Еуропадағы христиан дінінің дамуы жәрдем беру практикасына өзгерістер кіргізді. Енді протестанизм (Мартин Лютер) принциптер негізіне оның адам Құдайға толықтай тәуелді, шіркеуге емес немесе Библияны жалғыз дін көзі деп санау болды. Протестанизм көз қарасы бойынша жердегі және әулиелік өмір бір, жердегі өмір Құдайға құлшылық ету, құтқару жолы – жердегі өмірде құлшылық, байлық сөгіледі, іске қызмет ету деген пікір пайда болады және қалыптасады, қайыр беру дұрыс емес деп саналады. Бұл үрдістің ең белсенді қатысушылары ортағасырлық монархтық ордендер болды.

Кеш феодализм және ерте буржуазиялық қарым – қатынастар кезінде алдыңғы Еуропалық елдердегі шіркеу мен мемлекет арасындағы байланыс өзгеріске ұшырайды. Қайырымдылықтың шіркеулік – монастырлық жүйесі бағынудан кетті, кәсіби қайыршылар топтары пайда болды. Шіркеу өз бетімен бақылай алмады. Мемлекет заң тұрғысынан реттей алатын жаңа система керек етті. Осылайша жаңа мамандық негізі салынды (әлеуметтік қызметкер, соңынан әлеуметтік педагог) бұнда кәсіби іскер қызметтермен қатар этикалық қасиеттер қатар болады.

ХІХ ғасыр бойына Батыс Еуропа елдерінде әлеуметтік тәрбиелеудің мемлекеттік жүйесінің қалыптасу үрдісі жүрді. Әлеуметтік педагогиканың теориясы мен практикасының қалыптасуы жалғаса түсті.

Г.Гегель жеке тұлға қоршаған ортамен байланыста қалыптасады деген ойды тұжырымдайды, ал ол тәрбие арқасында мәдениетке, социумға байланысады. Ол отбасы мен мемлекет ортақ құлықтардың әлеуметтік қалпы болып саналады деді және тек олар бала тәрбиелеуді өз мойнына алады. Сондықтан ол тәрбие мемлекеттік болу керек және ол бастауыш мектеп, гимназия, университет арқылы өтеді және оған шіркеу сияқты әлеуметтік институтты қатыстыруға болады,- деді.

И.Г.Песталоцци приютке балаларды қайта тәрбиелеудің әлеуметтік формасы ретінде ерекше көңіл бөлді және ол тәрбиені жағдайлар адамды қалыптастыратын әлеуметтік үрдіс деп білді, сондай – ақ жағдайларды ол өзі жасайды,- деді. Тәрбиенің міндеті – адамның барлық табиғи күштерін, қабілетін дамыту және даму жан- жақты болу керек деп есептеді.

Песталоцци мен Руссоның педагогикалық идеяларын жалғастырушы, неміс ағартушысы және классикалық философияның негізін қалаушылардың бірі, көрнекті педагог А.Дистервег. Тәрбиенің ең маңызды принциптері деп ол табиғи ұғым, мәдени ұғым, өз іскерлік деп санады. Мәдени ұғым дегеніміз тәрбиелеу кезінде қоғамның мәдени деңгейі мен тәрбие идеалын есепке алу деп білінді. Бұл тәрбиенің әлеуметтік белгіленуі делінді. Дистервег әр адам белгілі бір уақытта және қоғамда өмір сүрді деді. Сондықтан да тәрбие сыртқы жағдайлар, уақыт, эпоха рухын, бүкіл сол кездегі мәдениетті санау керек еді. Бұл өз уақытының әлеуметтік – тарихи жағдайларына байланысты бүкіладамдық тәрбиелеу идеясы болды.А. Дистерберг жалпы халықтық тәрбие беру идеяларын жақтады. Мектептің мақсаты - азаматтарды саналы адамгершілік рухта тәрбиелеу деп белгіледі.Жалпы адамға және халыққа деген сүйіспеншілік бала тәрбиесінде ұштасып жатуы қажет деп көрсетті.

Әлеуметтік педагогиканың ғылым ретінде қалыптасуы ХІХ ғ. болды. «Әлеуметтік педагогика» терминін Дистервег енгізді, дегенмен оның негізін салушы деп көптеген зерттеушілер неміс философы және педагогы П.Натори деп санайды. Өзінің «Әлеуметтік педагогика» еңбегінде ол адам да, қоғам да бір заңдылықпен дамиды деді, ол тәрбиенің қоғами мазмұнын белгіледі және оның бүкіл қоғамды қайта құрудағы мәнін белгіледі. Бүкіл қоғам саласының білім алу құқығын қорғап қалды.

П.Натори жігерді тәрбиелеуді педагогиканың ең негізгі жұмысы деп санап, әлеуметтік тәрбиелеудің үш түрін бөліп шығарды: үйдегі, мектептегі және еркін өзін - өзі тәрбиелеу. Отбасы тәрбиесі – қоғамдық тәрбиенің бірінші сатысы. Екінші саты (мектеп тәрбиесі) - ол тәрбиені ұйымдастыру бағыты деп санады.Ол кезде адамның ерік күшіне бағытталған әсер болады, оны реттейді (жеке адамның жағымсыз еркін тежеп, жағымды еркін одан әрі дамыта түседі). Мектеп тәртібін Натори қоғам өміріндегі барлығы бағынуға тиіс заңды нормалармен тең деп санады. Осылайша, ғасыр аяғында әлеуметтік педагогика бүкіл жастағы және әлеуметтік категориядағы адамдарды әлеуметтік жағынан тәрбиелеуін зерттейтін педагогиканың өз алдындағы жүйесі болып қалыптасты.

Өзін - өзі бақылау сұрақтары:

1. Әлеуметтік жәрдемнің дамуына діннің әсері қандай?

2. ХІХ ғ. Батыс Еуропа елдеріндегі әлеуметтік тәрбиенің дамуы қалай жүзеге асты?

3.Әлеуметтік педагогиканың ғылым ретінде қалыптасуына П.Наторптың қосқан үлесі

№ 4 дәріс

Тақырып: Ресейде әлеуметтік педагогиканың дамуы

Мақсаты: Ресейдегі әлеуметтік педагогика ғылымының дамуы жөнінде түсінік беру, әлеуметтік педагогтардың жұмыс жүйесін талдау.

Дәріс мазмұны

1. 
   Ресейдегі және шетелдердегі әлеуметтік тәрбие теориясы мен практикасының дамуы (ХХ ғ. басынан - ХХ ғ. екінші жартысына дейінгі кезең).
   
2. 
   Ресейдегі әлеуметтік педагогиканың дамуы (ХХ ғасырдың ІІ жартысынан – ХХІ ғасырдың басына дейінгі кезең)
   

Батыстағыдай Ресейде де «еркін тәрбиелеу» педагогикалық идея өркендеді, оның белгілері К.Н.Вентцелдің «Еркін бала үйі», А.Радченконың «Тентектер мектебі», А.У.Зеленский мен С.Т.Шоцкийдің «Сетлемент» және «Бала еңбегі мен демалысы» атты оқу – тәрбие кешендері дәлел болды.

Еркін тәрбиелеуді жақтаушыларының дәлелдеуімен жеке бастың өркендеуі мен дамуы кезінде әлеуметтік орта, сонымен қатар әртүрлі әлеуметтік институттардың маңызы зор. Құрылған балалар кешендерінде тәрбиелеу үрдісін ұйымдастыру кезінде де олар әлеуметтік ортаның балаға әсерін баса айтып отырды. Баланы биоәлеуметтік тіршілік иесі деп есептей отырып, еркін тәрбиелеу жақтаушылары ортаның талаптарымен санасуға шақырды. Тәрбиелеу үрдісінің тек өмірдің нақты тар әлеуметтік шектеуге тәуелді болуы қате деді. Сонымен қатар олар баланың жеке басының дамуы үшін ортаның жағымсыз ықпалын, әсерін әлсіздендіру үшін арнайы тәрбиелеу ортасын құрып, оны белсенді түрде педагогикаландыру қажет деп санады.

ХХ ғасырдың басында «әлеуметтік педагогика» түсінігі алдыңғы уақытпен салыстырғанда өте зор танымал болды. Осымен бірге «әлеуметтік тәрбиелеу» түсінігі де пайдаланды (ВМБ, ППБ, АВЛ,СТШ, т.б.). Сондай – ақ «орта», «әлеуметтендіру», «әлеуметтік тұқымқуалаушылық», «тәрбие ортасы» және т.б. түсініктер қолданылды.

Әлеуметтік тәрбиенің жаңа формалары пайда болды. Бұған мысал ретінде С.Т.Шоцкий мен А.У.Зеленскийдің («Сетлемент») және Шоцкийдің жазғы еңбек «Сергек өмір» колониясы практикалық тәжірибе болды. Онда еңбек, эстетикалық және ақыл – ой іскерлігінің байланысы сыналып, тәрбиеші мен тәрбиеленушілер арақатынасы, балалар қоғамының дамуы есепке алынды. Педагогтардың қызу ізденісі оларды әртүрлі әлеуметтік құбылыстар, қылықтар, сапалар, идялар алып жүруші – бала қоршаған ортаның қатысуымен қалыптасады деген тұжырымға әкелді. С.Т.Шоцкийдің ең маңызды еңбегі – ол Ресейде алғашқы болып ортаның баланың әлеуметтенуіне тікелей әсерін толықтай қарады.

Әлеуметтік – педагогикалық үрдістің дамуындағы шешуші кезең Қазан төңкерілісі болды. Әртүрлі идеялар мен ойлар күресінің нәтижесінде өмірге өте маңызды тәрбие және оқу жүйесінің жаңа құжаттары келді. «РСФСР – дің ортақ еңбек мектебінің негізгі принциптері» (Декларация) (1918ж), «РСФСР – дің ортақ еңбек мектебі ахуалы»(1918ж) және т.б. Жаңа мемлекет басы социализмніңидеалына неғұрлым жақын деп Батыста жасалып және төңкеріліске дейінгі Ресейде де таралған еңбек мектебінің моделін «еңбек мектебі» деп санады. Бұрынғы мектеп жүйесін қайта құрумен бірге тәрбиелеудің марксистік теориясының қалыптасу үрдісі жүрді. Қоғамдағы үрдістерді бағалауды топтық тұрғыдан қарастыра отырып, олар тәрбиелеуді әлеуметтік құбылыс деді, оның мақсатының қоғамның құрылысына тәуелді деп есептеді: ол нысаналы, жоспарлы түрде адамға әсер етіп, оны коммунисттік көзқарастарға, пейілдегі, сенімдегі және қылықтары бар адам етіп қалыптастырып, тәрбиенің топтық және тарихи ерекшелігін көрсетіп, оның нақты бір іскерлігінің мәнділігіне, билеуші топтың саясаты мен экономикалық дамуына назар аударды. Бұл кездегі әлеуметтік педагогиканың дамуына педология – баланы жан жақты және біркелкі зерттеу ғылымы зор әсер етті (П.П.Блонский, Л.С.Выготский). Алайда педологияның нақты пәні айқындалмады, пәнаралық білімді қосу принципі жасалған жоқ. Әсіресе баланың дамуындағы табиғи сілтемелер мен әлеуметтік аспекттер сферасын зерттеудің болмауы оның жойылуына әкелді.

20 – жылдардың аяғында балалар мекемелер жүйесі мектепке дейінгі балалар үйлерінен, оқушы балалар үйлерінен және кәсіптік оқу балалар үйлерінен, мүгедектер үшін балалар үйінен тұрды. НКВД және ОГПУ органдары назарындағы қиын тәрбиеленетін және панасыз балаларға арналған еңбек колониялары және еңбек коммуналары басқа түрдегі мекемелер болды. Елдегі бүкіл дерлік панасыздықты жойған соң тәрбиенің негізгі бағыты қараусыз кетушілікьтің және педагогикалық бетімен кетудің алдын алу болды.

Осы кездегі әлеуметтік тәрбиенің теориясы мен практикасын өрлетуде ерекше орын А.С.Макаренкоға беріледі. Ол балалар ұжымын ұйымдастырудың педагогикалық жүйесін жасап, оның дамуы үшін жағдай және амалын анықтады, ұжымға және ұжым арқылы тәрбиелеу және қайта тәрбиелеу амалдарын жасап шығарды, оны іс жүзінде дәлелдеді. Ол жеке тұлғаның дамуы мәдениетте, орта өмірі мен әлеуметтік дамуға байланысты болады деп дәлелдеді. Жеке тұлғаның өз бетімен өсуі және табиғи ерекшелігі тек ортада дамиды деді.

Алайда қалыптасу тұлғасы мен қоғам арасындағы байланыс тікелей емес, ал арнайы байланыстырушы үзбеу арқылы төл тәрбиелеуші ұжым арқылы болады деді Макаренко. Оның негізгі қызметі – балаларды өмірдің жағдайларынан қорғап, қоғамда өмір сүру ережелерін үйрету. Тәрбиенің еңбек өмірден оқшаулануын жою үшін ол тәрбиелеу үрдісін де әлеуметтік – экономикалық фактор орнын күшейтіп, оқу мен кәсіби еңбекті бірігіп жүргізіп, оны балалар ұжымы өмірінің негізгі тірегі ретінде және жаңа қоғам азаматының қалыптасуындағы күшті жағдай деп санады. Осылайша А.С.Макаренко жеке тұлға - әлеуметтік тәрбие жүргізіп, ұжымның әр мүшесінің дамуы үшін жағдай жасады және оны табиғи әлеуметтенді.

30 – жылдардың басында балаларды әлеуметтендіру үшін мектептен тыс мекемелер мен бірлестіктер маңызы зор болды. Ресейдегі скауттық қоғалыс жойылып және оның негізінде пионер мен комсомол ұйымдары құрылды, ол саяси – қоғамдық тәрбиелеудің түрі және жас кезеңді әлеуметтік тәрбиедегі бөлінбес бөлшегі болды.

ХХ ғасырдың басында шетелде әлеуметтік педагогиканың белсенді дамуы жалғасты. Сол кездегі тәрбие мен оқу жүйесіне деген наразылық сезілді. Көптеген Батыс педагогтары тәрбиелеу кезінде балалар табиғатына ден қойып, бала қалпыптасатын ортаны жақсылап ұйымдастыруға шақырды.

Осыған байланысты Дж.Дьюидің «Демократия және білім беру» кітабы жарқын құбылыс болды. Онда цивилизация дамуымен тәрбие мен оқудың қоғам өмірінде алар орны ұялайды делінген. Бұл өз ретінде баланың сұранысын қанағаттандыру үшін оның мақсаты мен міндетін анықтауды қажет етті. Дж.Дьюи жеке ерекшелік пен ортақтылықтың бірігуін қолдады, жеке прагматизмді әлеуметтік бағасы бар құндылықпен ұштастырды. Бұнда ол жаңа қоғам мектебі зор роль атқарады деп сенді, ол «тыңдау мектебінен», «прагматикалық мектепке» айналу керек болды. Осында тәрбие және білім беретін ортада балалардың өз жеке белсенділігін, қасиетін, әлеуметтік әрекеттестікті дамытады. Жаңа, қазіргі заманға сай бұл мектепте балалар әлеуметтік мінез – құлық әдеттері мен іскерлік тәжірибесін меңгереді. Осындай мектеп қана баланы қоғамға қызмет ету рухына тәрбиелейді. Дьюи бойынша баланы қоғами тәрбиелеу – оның өз әрекеттерінің әлеуметтік мағынасын түсіндіруге көмектеседі.

М.Монтессори бұндай тәрбиелеудің ең маңызды шарты – баланың өмір сүру ортасын ұйымдастыру деді ол, оның талаптарына сай болу керек. Тек осыдан соң ғана оны өздігінен жіберуге болады, оның өздік жұмысы мен өз шешіміне кедергі болмау керек.

Р.Штейнердің әлеуметтік педагог көзқарастары ол жасаған баланың үш «эпохалық» даму теориясын көрсетеді, ол балалықтың әртүрлі кезеңдері арасындағы байланысты көруге, балаларды ересек өмірге дайындау жолын жасап, олардың қоғам өміріне «керуен» мүмкіндік береді. Р.Штейнер өз педагогикасын денсаулығы бұзылған балаларға қолдануға болады деп санады. Олар оның тәсілі бойынша жасалған арнайы емдеу педагогикалық мекемелерде емдеу курсын өтті және әлеуметтік тәрбие алды.

«Еңбек мектебі» идеясын неміс педагогы Г.Кершенштейнер жасап шығарды. Ол баланы қоғамға қызмететуге дайындау осындай «Еңбек мектебінде» өте жемісті болады деп санады, ол өте серпінді әлеуметтік бағыт ала отырып, баланың әлеуметтік инстинктін дамытып және оның кәсіби – еңбек әзірлігіне ықпалын тигізеді. Ол әлеуметтендіру үрдісін де мектептік емес әртүрлі жастар ұйымдарының іскерлігін жоғары бағалады. Өз ісіне берілген, іскер, қуатты азаматтарды дайындауға ХХ ғасырдың басында пайда болып, баланың жеке басына бағытталған скауттық қоғамдық тәрбиелеу жүйесі зор әсерін тигізді. Скаутизмнің идеялық жағына М.Монтессори, Дж.Дьюи және т.б. педаогогикалық конъекциялары ықпал етті. Скаутизм Ұлыбританияда пайда болды. Оның негізгі ойлары ірі Р.Баден – Пауэлдің «Ер балалар үшін скаутинг» (1908) кітабында баяндалған. Скаутизм идеологиясы жалпы адамдық құндылықа негізделген. Оның басты идеялары бірнеше принциптер: Құдай алдындағы қарыз, басқалар алдындағы қарыз, өз алдындағы қарыз. Скауттар бағдарламасы ойынды скауттық амалда өткізеді. Ол кішкене топ алдында, сондай – ақ қоғам алдындағы жауапкершілікті дамытады. Олар өз алдына әлеуметтендіру базасы және жасөспірімнің әлеуметтік дамуы болып келеді. Оның ерекшелігі ересектер, скаутмастерлер (жасқа шек жоқ), ата – ана да қатыса алады. Ол әдеттегі жас алшақтықтары арасындағы жанжал болуына кедергі. Скаутизм отбасы, мектеп, шіркеу беретін тәрбиені алмастыра алмайды, ол тек оқу және тәрбиелік институттарды толықтырып отырады.

2. Ресейдегі ХХ ғ. жартысы мен ХХІ ғ. басында әлеуметтік педагогиканың дамуы екі басты бағытта жүрді. Біріншісі - әртүрлі оқу мекемелерінде әлеуметтік тәрбиенің мағынасын күшейту (мектептер, УДО, ДОУ және т.б.). Оның аясында жаңа әлеуметтік – педагогикалық тенденциясы дамиды. Әсіресе мектепке дейінгі тәрбиелеу дамыды, мектепке дейінгі мекемелердің жаңа түрі ясли, бақшалар пайда болды, ақыл –есі және денесі дамуы шамалы балалар үшін арнайы мектепке дейінгі мекемелер жүйесі қалыптасты. Жасөспірімдерді белсенді әлеуметті түрде тәрбиелеу үшін әртүрлі мектептен тыс тәрбие жұмысы формалары – еңбектік бірлестіктер, балалар техникалық шығармашылығы, жас натуралисттер станциясы, балалр туристік станциялары қолданылды. Мектептен тыс мекемелер жастардың эстетикалық және дене тәрбиесімен айналысты, оқушылардың бос уақытын ұйымдастырып, балалар мен жасөспірімдердің қаңғыбастығының алдын алуға көмектесіп отырды.

60 – 80 жылдары тәрбиелеудің маңызды мәселелерін ғылыми түрде шешу қолға алынды, онды ең маңызды орынды көңіл – құлық, патриоттық және интернационалдық тәрбие алды. Балалар ұжымы мен жеке тұлғамен қарым – қатынасы туралы ұғым кеңейіп, балалар ұжымдарының педагогикалық концепциясы жасалды, оны күрделі әлеуметтік педагогикалық жүйе ретінде қарастырды.

Екіншісі – балаларды әлеуметтік қорғау жүйесінің қалыптасуы арнайы педагогикалық мекемелер).

60 жылдар аяғында балалар үйлерінің азаюына байланысты мектеп – интернаттардың көбеюі байқалды. Ол жетім балалардың қоршаған ортамен байланысы одан әрі азайып, оларды әлеуметтендірудің деңгейін төмендетті, «жабық зонаға» айналдырды. 80 – жылдардың басында әлеуметтік жетімдік мәселесі көтерілді. Интернат мекемесінде тәрбиеленушілерінің саны көбейді, оның құрамы да өзгерді. Интернаттағы балалардың көпшілігі жалғыз басты аналардың мемлекет қамқорлығына қалдырған балалары болды. Соттың шешімімен ата – аналық құқығынан айрылған ата – аналардың балалар саны көбейді. Ішкі істер министрлігінің балалар тәрбиелеу колониялары, қайта құрылған соң кәмелеттікке толмаған балалар үшін арнайы оқу тәрбиелеу мекемелері – арнайы мектептер мен арнайы ПТУ құрылды, олардың негізгі міндеттері балалар мен жаөсспірімдерді қайта қатарға қосу.

70 – жылдар аяғы мен 80 – жылдар басында әлеуметтік педагогика белсенді түрде білімнің өз бетінше жеке тармағы ретінде қалыптасып, одан әрі дами бастады, ол педагогиканың пәнаралық принципінде құрылды, оқуды әлеуметтендіру тәрбиені әлеуметтендіру болды. Оның түсінік аппараты құрылды. Тұрғылықты жер бойынша тәрбие жұмысы мектептен тыс орта, оқу – тәрбие кешені және т.б.

ХХ – ХХІ ғғ. соңындағы әлеуметтік тәрбие әлеуметтік- экономикалық жағдайдың шағылысуы ретінде ол әлеуметтік немесе биоәлеуметтік жағдайларға тәуелді болды: тұрғылықты елдің өмір мөлшерінің төмен болуы, әлеуметтік емес жағдайлардың күрт өсуі – алкоголизм, нашақорлық, балалар жезөкшелігі, қаңғыбастық және т.б.: ата – ананың үнемі бос болмауы, сондай – ақ жұмыссыздықтың жоғары болуы, балаларға аз уақыт бөлінуі, ересектердің білім деңгейінің төмендігі, ауылдағы өмірдің төмен болуы және т.б. Сондықтан да қазіргі кездегі Ресейдің әлеуметтік – педагогикалық тенденцияларының негізгісі – дер кезінде әрбір нақты адамда, тәрбиеленугші, отбасында пайда болған әлеуметтік – тәрбие проблемасын дәл тауып және оны тез арада шешуге қазіргі кезде әлеуметтік педагогикалықтеория және практика берілген бір нормативті құқықтық базада құрылған. Оның заңдық негізі нақты секталар құрайды.

Балаларды қорғаудың заңды негізі РФ – да 1990 ж. басында БҰҰ Конвенциясының бала құқығын дамыту шарты пайда болған соң құрыла бастады. 1992 жылы шілде айында РФ Президентінің «90 жылғы балалардың өмір сүру, қорғауын және дамуын қамтамасыз ететін бүкіләлемдік декларацияны іске асырудың алғашқы шарттары туралы» жарлығы шықты. Адам және азаматтың тікелей тәрбиемен байланысты негізгі құқығы және бостандығы РФ Конституциясының 2 бабында көрсетілген. Балаларды тәрбиелеу проблемасына РФ Отбасы Кодексінің бірнеше статьялары арналған (1995ж). Тәрбие мәселелері РФ Президентінің 1996 жылы 14 мамырдағы жарлықта көрсетілген. Отбасы саясатының негізгі бағыттары. РФ «Оқу туралы» заңының (2,14,32,50) баптарында мемлекет саясатының оқу облысындағы принциптері сөз болды, оқу мекемелерінің жауапкершіліктері туралы және оқушының құқығы мен әлеуметтік қорғанушы баяндалады.

Балалары әлеуметтік тәрбиелеу және балалықты қорғаудағы нормативті құқықты базаның құрылуына 1998 жылдың маусым айында бекітілген «РФ – ғы баланың негізгі құқығы» атты федералдық заң негіз болды, онда мемлекеттің балаға деген қомқорлығының негізі деп баланы қоғамдық өмірге дайындау, балаларда шығармашылық белсенділік пен қоғамдағы орнын арттыру, жоғары қасиеттерді тәрбиелеп, азамттылық пен ұлт сүйгіштікке тәрбиелеу.

Штаттық қызметке әлеуметтік педагог қызметі енгізілді. Оның нақты іскерлігі мен мамандығы анықталды. Білім беру мекемесіндегі әлеуметтік педагогикалық қызметтер, арнайы мекемелердің әлеуметтік қызметтері (отбасылық балалар үйлері, жәрдем орталықтары, әлеуметтік паналар, ақыл – ойы және дене дамуында кемістігі бар балалар үшін арнайы мектептер, еңбекпен қамтамасыз ету орталықтары, еңбек биржалары және т.б.).

Әлеуметтік педагогтың мамандығы әртүрлі жағдаймен айқындалады. Отбасымен жұмыс жасау, мәдени демалысты ұйымдастырушы, жетімдермен жұмыстану, жасөспірім диверсанттармен, қашқын балалармен қызмет ету, мектептегі әлеуметтік педагог, балалар үйінде және т.б.

90 – жылдардың басында мемлекетте жазалау практикасы орнына қорғаушы концепциясында әлеуметтік – пелагогикалық профилактика арқылы шеттен шыққан жасөспірімдерге жәрдем беру басталды, ол балаларға, жасөспірімдерге және әлеуметтік тәуекел тобындағы отбасыларға психологиялық – педагогикалық, медико – психологиялық, әлеуметтік жәрдемді толықтай беру еді.

1. 
   Ресейдегі және шетелдердегі әлеуметтік тәрбие теориясы мен практикасының дамуы қалай жүзеге асты?
   
2. 
   Ресейдегі әлеуметтік педагогиканың дамуының ерекшеліктері
   

1. 
   Әлеуметтену мезафакторлары.
   
2. 
   Аймақ , субмәдениетке жалпы сипаттама.
   

әлеуметтану мезафакторлардың аумағына қатысты. Регион- бұл әлеуметтік-экономикалық жүйесі дамыған мемлекеттің бөлігі. әлеуметтану үрдісін құру, бағыттау, бақылау регионның негізі болып табылады.

• 
  табиғи-географиялық экономикалық сипаты, тұрғындардың тұрақтылығын анықтайды.
  
• 
  әлеуметтік-географиялық – халықтың орналасу тығыздығы, тұрғындардың орналасуы, тұрғындардың кәсіптік қызметі, региондардың басқа региондармен араласуы жатады.
  
• 
  Климаттық –экономикалық регионның урбанизациялық сипаты.
  
• 
  әлеуметтік- экономикалық – регионның даму перспективасы тұрғындардың өмір сүру деңгейі, басқа региондармен және басқа да елдермен экономикалық байланыс.
  
• 
  әлеуметтік-деморафиялық –тұрғындардың ұлттық құрамы, құрылымдық өсуі, отбасы түрлері.
  
• 
  Тарихи және культурологиялық – тұрғындардың әдеттері, өмірлік стилі, дәстүрі, архитектурасы.
  

Біріншіден, региондағы актуалды жағдайларды талдайды және тұрмыстық-экономикалық және әлеуметтік перспективаларды анықтайды, әлеуметтану жағдайын және оның өзгеруін біледі.

Екіншіден, регионның актуалды жағдайын және мәселелердің даму тармақтарын, әлеуметтенуге әсер ететін- денсаулық сақтау, құқықты қорғау, әлеуметтік қорғаныс, мәдени ғылым және т.б. қарастырады.

Үшіншіден, региондағы басқару жүйесін диагностикалайды және әлеуметтену жағдайына әсерін тигізеді.

Аймақ – жалпы экономикалық, саяси және өмірі, тарихы, мәдени, әлеуметтік ерекшелігі бар әлеуметтік – экономикалық жүйені құрайтын, елдің бөлігі.

Аймақ – адамның әлеуметтенуі, өмір сүру салтының қалыптасуы, сақталуы, трансляциясы, табиғи және мәдени құндылықтардың сақталуы мен дамуы «немесе керсінше) жүретін кеңістік.

Аймақтың табиғи – географиялық ерекшеліктері көп жағдайда оның урбанизациялану деңгейін, экономикасының сипатын, тұрғындардың саны мен тұрақтылық деңгейін анықтайды. Климат адамның денсаулығына, жұмыс қабілеттілігіне, психикалық күйіне, өмірінің ұзақтығына сонымен бірге оның әлеуметтенуіне әсер етеді. Аймақтың әлеуметтік – географиялық еркшеліктері тұрғандардың тығыздығы, сипаты, тұрғагдардың дәстүрлі айналысатын ісін, сонымен қатар аймақтың басқа аймақтарға жақын ашықтығын, басқа аймақтардан және аймақ ішінде ақпарат алмасу тәсілдерін кірістіредіү. Бұл ерекшеліктер әлеуметтенуге жанаша әсер етеді, оларға өмір стилі, мобильдік, тұрғындарды ақпараттандыру көздері тәуелді, сәйкесінше олар баланың, жасөспірімдердің, жастардың дамуына әсер етеді.

Аймақтың әлеуметтік – экономикалық еркшелігі – оның аумағындағы өндірістің түрі мен сипаты, аймақтың даму перспективасы, тұрғандардың кәсіби құрамы мен өмір деңгейлері, басқа аймақтармен экономикалық байланысы. Аймақтың экономикасының сипаты, мысалы:Сібірге табиғи ресурстарды өндіру, Солтүстік – Батыс пен Орталықта өңдеуші өндіріс Орталыр – Черноземный аймағында өндірістік және ауыл шаруашылық өндірісінің үйлесімде болуы т.б. тән. Осындай аймақтың экономикасының сипаты тұрғандардың әлеуметтік кәсіби құрамына әсер етіп, экономикалық дамудағы бір қалыпыздық аймақтың құрғындарының өмір сүруіне өз әсерін тигізеді.

Аймақтың әлеуметтік – демографиялық ерекшелігі – бұл тұрғындардың ұлттық құрамы, жыныстық кезеңдік құрылымы, отбасы типтері (толық – толық емес, бір баланы – көп баланы), мирациялық процестер. Осы сипаттамалардың барлығы өскелең ұрпақтың әлеуметтеуінде өте маңызды роль ойнайды.

Аймақтар тұрғындардың этикалық құрамы бойынша ерекшеленеді. Біреулерінде моноэтникалық құрамы басым болады.. Енді біреулерінде екі – үш этнос бәрқалыпты үйлесім жабады. (Татарстанда: татарлар мен орыстар, Башқорстанда татарлар, орыстар, башқұрлар).

Тұрғындарыдң тұрақтылығы деңгейіне де көп нәрсе тәуелді болады. Аймақтағы тұрғындардың тұрақсыздығы мәдени – тарихи дәстүрдің жоғалуына себепші болады. Тұрғандардың тұрақсыздығы дәстүрдің сақталуына себебші болады, сонымен қатар даму процесіне кедергі келтіруі мүмкін. Амақтың демографиялық мінездемесі балалардың құндылық бағдарларымен, өмір сүру салттарына, тұлға аралық қарым-қатынас сферасындағы сонымен қатар жас кезең аралық, жыныс аралық, менэтникалық қатынас ұстанымдарына, аймақтағы әлеуметтік – психологиялық жағдайға елеулі әсер етеді.

Аймақтың тарихи және мәдени айырмашылықтар тұрғындарға тән ұстанымдар, өміс сүру салты, салт – дәстүрлер, ұлттық мейрам және ойындардан, фольклор, архткструа, үй интерьерлерімен көрінеді.

Аймақ тұрғындарының тілдерінде де айырмашылық болады.

Жалпылама коммуникация тәсілдері.

Жалпылама коммуникация тәсілдері (жКТ) – үлкен саны көп аудиторияларға олардың көшегімен ақпарат таратуды жүзеге асыратын техникалық құрамдар (басқа, радио, кинематограф, теледидар, компьютер желілері).

Осыдан мың жыл бұрын адам коммуникация тәсілдерінің 4 түрін меңгерді – ауызша тіл, әуен, сурет және жазба. Кейін біртіндеп қарқын алып, коммуникация тәсілдері «көбейе» бастады. ХҮ ғасырда басылған кітап, ХҮІІ ғасырда – газет, журналдар пайда болды. ХІХ ғасырда жаңа революциялық кезең басталды – радио, телефон, кино, грамзаписьтер ойлап жабылады. ХХ ғ «көбею» темпі үдей түсті – телевидение, видео үнтаспа, компьютер желілері, оперативті полиграфия (ксерокс т.б.) космоспен байланыс үдей түсті ХХ ғ алғында жалпылама коммуникацияның электрондық тәсілдері жазбаша тәсілдерді ығыстырып шығарды.

ЖУСТ-ның келешек даму тенденциясын ЖКт-ның жаңа құрылымдары жетіліп жатқан постиндустриалдық қоғамдардан байқауға болады. АҚШ-та әр отбасына 500 ге дейін канал ұсынатын каналдар ойлап табылды, енді онда теледирларға өзара телестанциялар арқылы әрекеттесуге мүмкіндік туады. Бұл теледидар интгративті деген атқа ие болды. ЖКТ-ны әлеуметтенудің факторы ретінде қарастыра отырып өзара әрекеттестік ағымының объктісі жеке индивид ғана емес үлкен аудиторияны құрайтын адамдардың үлкен тобы екенін секеруіміз керек. ЖКТ-ны әлеуметтенудің мезофакторы ретінде қарастыруға ақпаратты таңдамалы қабындау деңгейінің жоғарлауының кепілі болып отырған жалпылама саулнамалардың материалдары мүмкіндік береді. Теледидар көру, газет оқу және радио тыңдау нақты таңдаудың сферасына айналып отыр. ЖКт-ның стихиялық әлеуметтенуге әсері бірнеше жағдайлармен анықталады. ЖКТ алдымен рекреативтік роль атқарады, өйткені көп жағдайда топ немсе жеке адамдардың бос уақыттарын өткізуін анықтайды. Бұл роль барлық – адамдарға қатысты, өйткені тынығуда кіап оқу, кино қарау, компьютерде отыру аралдарды күнделікті міндеттерден алаңдатады.

Рекреативтілікпен ЖКТ-ның реклансациялық ролі тыңыз байланысты. Ол әсіресе жасөспірімдер мен жастар туралы айтқанда құнды.

Көптеген жастар мен жасөспірімдер үшін әуен тыңдау, компьютермен жұмыс, кітап оқу т.б. тұлғаларалық қарым-қатынас дефициінің компенсациясы болып табылады. ЖКТ адамның дамуында үлкен роль атқарады. Бірақ бұл көзқарасқа қарама-қайшы пікірлерде бар.Платонның пікірінше жазудың пайдаболуы адамның шығармашылық қабілетінің дамуына әкелді.

Оқуға деген қызығушылықтың төмендеуін кино, радио, теледидар, видеоның пайда болуымен түсіндіреді. Бірақ зерттеулердің көрсетуінше ЖКТ-ның адамның дамуына әсері бір жақты болмаса да, көп жағдайд апозитивті, Американ ғалымдары Шрам, Лайл және Паркер 1961 ж теледидар көру баланың дамуын бір жылға тездететіндегі, әсіресе мектепке баратын жағында дүниетанымын кеңейтетіндігі жөнінде қортындыға келеді.

Стихиялық түрдегі әлеуметтенуде компьютерлер жүйелері ерекше роль атқарады. Компьютермен жұмыс бір жағынан қатынастың, әлеуметтік құндылықтармен алмасу мүмкіндігінің кеңеюіне, жаңа тәжірибелердің туындап, жүзеге асуына, қиялдың дамуына, шет тілдерді меңгеру интенсификациясына т.б. әкеледі. Екніші жағынан компьютер желісіне «тәуелділік синдромына» әкеледі, қызығушылықтар аясы тарылады, әлеуметтік оңшаулану байқалады, эмоционалдың реакция әлсізденеді, ақиқатты сезінбу орын алады. ЖКТ болашақта әлеуметтік қызығушылықтардың бірі-болаотырып қоғамның және жеке әлеуметтік топтардың сұранысын орындайды. ЖКТ әлеуметтенуге бағыттаушы әсер етеді. Осы жердің екі апектісін белгілейік.

Біріншіден ЖКТ түрлі жас кезеңіндегі адамдардың әлеуметтік нормаларды меңгеруіне, саясат, экономика және құқық саласында құндылық бағдарлардың қалыптасуына елеуілі етеді.

Екіншілен ЖКТ формальды емес оқыту, ағарту ісінің жүйесі ретінде болады. Ағарту және ақпараттың көзі ретінде ЖКТ-ны ересек жастағы адамдар қарқынды қолданады.

ЖКТ-ның әсерінен адамның әлеуметтену процесіндегі өзіндік өзгерісі түрлі аспектіде жағымды да, жағымсыз да аспектілерде жүреді.

Медиақұрылымдар – тәрбиеленушілердің жалпылама коммуникацияның заңдылықтарын меңгеруі. Оның міндеттері: өскелен ұрпақты қазіргі замандағы өмірдің ақпараттық жағдайына дайындау, ақпаратты қабылдауға дайындау, оның психика әсерін тәсілдердің көмегімен коммуникацияның вербальды емес формаларының негізінде қарым-қатынас әдістерін меңгеуге дайындау.

Субмәдениет - олардан бөлек «біз» ретінде өздерін ұғымуға мүмкіндік беретін белгілі бір ақиқат және номинанды адамдар тобының ойлауды мен өмір сүру стиліне әсер ететін ерекше әлеуметтік- психологиялық көрсеткіштердің бірлігі, (нормалар, құндылықтар, стереотип пен талғамдар т.б.)

Субмәдениет – бұл автономды, салыстырмалы тұтас құрылым. Ол айқын көрініс табатын белгілерді біріктіреді: ерекше құндылық бағдарлар жинағы, нормалар мен мінез құлық әрекеттер жинағы, сол нормаларды ұсталушылардың өзара әрекеттестігі мен өзара қарым-қатынасы мен статустық құрылымды; қалаулы ақпарат көздерін, бос уақытты өткіздің еркін тәсілдері мен талғамдар; жаргондар; фольклор т.б.

Қандайда бір мәдениеттің қалыптасуының әлеуметтік базасы немесе негізгі тұрғындардың жас кезеңдің, әлеуметтік және кәсіби бөлігі сонымен қатар олардың ішіндегі контактілі топтар, діни секталар, формальды емес ағындар (хиппи, феминистки, экологистер) қылмыстық топтар, айналасатын істері бойынша бірігетіндер (аңшы, компьютерщиктер т.б.)

Субмәдениеттің қалыптасу өлшемі жас кезеңімен, адамдардың өмір сүру жағдайының экстремалдық деңгейімен байланысты белгілер.

Қандай да бір субмәдениетті алып жүрушілердің құндылық бағдарлары қоғамның құндылық және әлеуметтік тәжірибесімен анықталады.

Бұл жерде тек негізгі құндылықтар ғана емес қарапайым құндылықтар жөнінде де сөз болып отыр. Мысалы жалпылама қабылданған құныдылықтар бар сонымен қатар біреу үшін құныдылық, ал басқа үшін оншалық болмайтындары да бар. Жасөспірімдер мен жастар үшін елеулі мәнді болып табылатындарды ересектер «уақытты бос өткізу» деп бағалайды. Қазіргі заман балаларының қызығушылықтары алуан түрлі және дифференцияциаланған. Оларды жастар немесе балалар ересектердің ықпалына немесе назарынан қорғайды. Субмәдениеттерге тән мінез-құлық әрекеттері, өзара әрекеттестік және өзара қатынас нормалар мазмұны, сферасы, реттеуші әесрі өлшемімен өрекшеленеді.

Проәлеуметтік субмәдениеттерде нормалар негізінен мазмұнды түрде қоғамдық нормаларға қарама-қайшы келмейді, керсінше оларды толықтырады. Актиәлеуметтік субмәдениеттерде нормалар қоғамдыққа қарама-қарсы қойылған. Антиәлеуметтік әдетте жабық субмәдениеттерде нормативтік реттену қатаң және балалардың барлық өмірін қамтиды.

Этникалық құмарлықтар. Әрбір субмәдениеттпен оны алып жүрушілердің бәріне ортақ талғам, еркін уақыт өткізу әдістерін байқауға болады. Ол жас және әлеуметік мәдени ерекшеліктермен, өмір жағдайымен, мүмкіндіктермен, тіпті сәнмен анықтамалады. Сән (мода) бір әлеуметтік топтан екінші әлеуметтік топқа оңай таралады. Онда сол ортаның ататына тәуелді трансформацияға ұшырайды.

Сәнді ұстану – жасөспірімдік – жастық субмәдениеттің маңызды белгісі. Бұл костюм, сыртқы сәнденуден (шаш, ьояу, татуировка, пирсинг т.б.), билеуден, өзін ұстау манерасынан, тілінен, әуендік және эстетикалық талғамынан анық көрінеді. Мысалы: сыртқы сәндену мен киім сәні шартты түрде айтқанда жалпылама сипатта болады. Бірақ жасөспірімдік – жастық шақта оны қатаң ұстану керек. Автономды жасөспірімдік – жастық субмәдениеттерде сыртқы сәндену мен киім сәнінде белгілі айырмашылық бар.

Сән жасөспірімдік және жастық субмәдениеттердің басқа бір сипатын анықтайды – ол әуендік талғам. Жастар мен жасөспірімдер арасында музыкалық топтарды, топ атын, жетекшілік, лидерін олардың биографиясы мен дискографиясын білу өте маңызды. Субмәдениеттің тағы бір елеулі белгісі – жаргон ұстанушыларды ерекшелейтін өзіндік диалект.

Жасөспірімдік және жастық жаргондардың 4 тобын бөлуге болады. Біріншісі - жалпылама қабылданған мазмұндық мән сөздер мысалы: капуста, жасыл – доллар, төбесінен биік қапталған - өте сәнді киінген. Екінші – қалпылама қабылданған эмоционалды реңк беретін сөздер мысалы: крутой, железко. Үшінші – жаргон түрінде қолданылатындар. (боксы прикид т.б.) Төртіншісі – белгілі бір аймақтың өзінде ғана қолданылатын сөздер. Әрбір субмәдениеттің өзінде өз фольклоры туындап, өмір суреді – яғни шығармашылықтың сөздік, әуендік, ойындар, көркем – бейнелін түрлері.

1. 
   Әлеуметтену мезафакторлары қалай әсер етеді?
   
2. 
   Аймақ , субмәдениет ұғымдарын талда.