А. И. Хасанова Әлеуметтік экология және тұрақты даму

1. 
   Қазақстан Республикасының экологиялық мэселелері қандай?
   
2. 
   Арал маңының әлеуметтік-экологиялық мэселесін ашыңыз.
   
3. 
   Семей ядролық полигоны мэселесін түсіндіріңіз.
   
4. 
   Каспий теңізінің экологиялық мэселелері қандай?
   
5. 
   Балқаштың экологиялық мэселері қандай?
   

1. 
   Қазақстанда қалыптасқан экологиялық мэселелер жэне оны шешу жолдары
   
2. 
   Қазақстанның экологиялық апат аймақтары
   
3. 
   Әуе бассейнінің ластануы
   
4. 
   Радиоактивті ластану
   
5. 
   Өнеркэсіптік және түрмыстық қалдықтар
   
6. 
   Экологиялық мониторинг
   

Қазіргі кезде адаммен оны қоршаған орта арасындағы қарым-қатынастың күрделене түскені мэлім. Жер шарының халық санының жедел өсуімен өндіргіш күштердің күрт дамуы адамның табиғатқа жүргізілетін ықпалын күшейтеді. Әсіресе 20 ғасырдың ортасынан бастап, адам мен табиғат арасында жаңа жағдай қалыптасты. Адамзат қажетіне керек шикізатқа сүраныс материалдық өндірістің көлемін арттырды, жер қойнауы мен мүхит байлығын иелене бастады. «Табиғатқа бағынбаймыз, оны өз игілігімізге айналдырып, бермесін тартып аламыз» деген көзқарас қалыптасты. Мүның барлығының жер бетіндегі тіршілікке тигізетін эсері табиғаттың өзіне тэн күбылыстардан- табиғи өзгеріс пен жел, су тасқыны, жер сікінісі эсерінен элдеқайда асып түсті.

Жер бетіндегі экологиялық жағдайдың өзгеруі, эсіресе ғылыми-техникалық өрлеумен тікелей байланысты. Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін элем елдерінің көбі өнеркэсібш дамыту жолына түсті. Егер соғысқа дейін дамыған елдер қатары оннан аспайтын болса, соғыс аяқталысымен индустрияландыру науқаны жаппай етек алды. ӨнеркәсіптШ дамуы жер қойнауындағы қазбаларды игеруді үлғайтты. ^Уз кезегінде бұл ауаның ластануын күшейтті. Екіншіден жылдары дүние жүзіндегі демографиялық жағдай да үлкен өзгеріске ұшырады. Жер шары бойынша халық саны тез өсіп кетті. Халықтардың өсуі туралы элемдік демографиялық сараптаманы қарап отырсаңыз, бұған көзіңіз анық жетеді. 1700 жылы элемде 620 миллион халық болса, 1850 жылы ол екі есе өсіпті (1.200 млн), яғни халықтың екі есе көбеюіне бұл тұста 150 жыл керек болған екен. Ал бұл содан соң 100 жылдықта екі есе көбейген. Ендігі кезекте екі есе өсу үшін небэрі 40-ақ жыл керек болды. Халықтың жылдам өсуі табиғатқа деген «тұтыну қысымын» өсірді. Табиғат өзінен шыққан шығынды қайта қалпына келтіріп отыртын уақыттың мерзімінен жаңылды. Табиғатың өздігінен қалпына келуін күтпей-ақ жеделдете «қанау» оның жүдеушілігін тудырады. Үшіншіден қалалар көбейіп оларда түратын халық саны артты. 20 ғасырдың басында жалпы халықтың 10% ғана қалада тұрса, ғасыр аяғында бұл 50%-ке жуықтады. 2001 жылы Қазақстандағы қала халқы 54%-ке жетті. Осынша көп адамның оның экологиялық жағдайларын (келетін зардаптары мен оны болдырмау мүмкіндігін) қоса ескеріп негізінде, бұл салада - қазір орын алып отырған қателікке жол берілмес еді. Осылардың салдарынан Қазақстан қазір экологиялық жағдайы ауыр өлкенің біріне айналып отыр.

Қазақстанның жері қаншалықты ұлан-ғайыр болса, оның қойнауындағы табиғи байлықта соншалықты мол, эрі алуан түрлі. ¥лан байтақ өлкенің қысы Сібірдің қақаған аязындай бет қарыса, жазы орта Азияның аптап ыстығындай ми қайнатады. Жер бедері бірде тайгаға ұқсаса, бірде шөлге ауысады. Бірде жасыл желегі жайқалған ойпаттарға кезіксең, ізінше бұйрат-бұйрат, жал-жал құмды жоталарға кезігесің. Аспанмен таласқан асқар таулар көз тартады.

Республиканың солтүстігінен басталынатын шексіз, шексіз дала Орталық Қазақстанға таяған сайын Сарыарқаның адыр қыраттарына ұласып, одан эрі оңтүстік пен оңтүстік шығысқа қарай Алтай, Сауыр, Тарбағатай тауларының сілемелеріне, Жоңғарлар Алатауы мен Тянь-Шаньға

Республика аумағын төрт аймаққа - орманды дала дала шөлейт жэне шөл - деп бөлуге болады.

Біздің «Табиғат» экологиялық одағының күрылғаның_а 15 жыл болды. Бүл еліміздің ең алғашқы «Жасылдардьщ» бірі. Осы жылда еліміздің табиғатын қорғауда қыруар і_с тындырдық.Ең алдымен біз Сорбүлақ кем дегенде 50 мьщ адамның өмірін қиып кетуі эбден мүмкін. Балқаш, Күрті аудандардағы түгелдей дерлік Алматыдан келетін қалдық судың астына қалады.Біздің үсынысымыз апаттың алдын алу үшін Сорбүлақтан шығатын канал салу.Әйтпесе күндердің-күнінде күдігіміз шындыққа айналып. Канал салуға шамамен 20-30 миллион доллар қажет.

Қазақстанда Балқаштан басқа Арал, Семей полигоны, Каспий сияқты экологиялық апат аймақтары бар. Тіпті ең әсем жерлеріміз Бурабай мен Көкшетаудың өзі де күрып бара жатыр. Бүл туралы мэселе көтеріп жатыр. Семей, Павлодар аймақтарындағы керемет ормандар қурап барады. Ол ормандардың тарихы сонау мүз дэуірі кезінен басталады. Сол жердің түрғындары ағаштарды қырқып алу үшін ормандарды эдейі өртейді екен. Үш облыстың прокуратурасында айтқанымыздан кейін бүл мэселе біршама қолға алынды.

Сондай-ақ бізде Каспийге тамған мүнайдың, балық аулаумен заңсыз айналысып жүрген адамдардың кесірінен бекерге балық азайып жатыр.Тіпті балықтарды есейш уылдырық шашуға жеткізбей өлтіріп жатыр.Мысалы, белуга (бекіре балықтың бір түрі) деген балық 18 жасында ғана уылдырық береді. Біз оған жеткізбей қырып-жоиып жатырмыз. Қайбір жылдары бекіренің түқымын Балкашка экеліп, сонда өсіру туралы дабыл қабылдады. Біз °^сЫ мэселені қолға алып, тэжірибе жасап көрдік. 4-5 жылдан оер бекіре балықты өзіміз шағын су қоймасында өсіріп жатырмыз. Мүны өкімет адамдары қолдап, оны ары қарай дамытуға үмтылып отыр. Балық шаруашылығы комитеті ашылды. Фермерлер де осы балықты өсіруге қызушылық таныта бастады. Жалпы бекіре өте сапалы балық болып табылады.

Табигат байлығы шексіз емес. Осыны қазіргі адамдар түсінбейді. Мысалы, енді бір 20-30 жылдан кейін біздің жер асты байлықтарымыздың - мүнайымыздың да, көміріміз бен теміріміздің де шеті көрініп қалады. Сол кезде біздің балаларымыз көп қиындыққа үшырайды. Осыны бэріміз қазірден бастап ойлауымыз керек. Жерасты байлығын кейінгі үрпақтарға қалдырмай, шет елге сыпыра сатып жатырмыз. Мүмкіндігінше мүнайды да басқа қазба байлықтарды да сақтауымыз қажет. Мүнай дегеніміз тек қана жанармай емес, ол нағыз химия. Одан түрлі нэрсе жасап шығаруға болады. Қазір элемге халықаралық терроризм күшті қауіп тудырып отыр. Күзетті қанша күшейткенмен де станса ғимараттарының қауіпсіздігін 100 пайыз қамтамасыз ету мүмкін емес. Бір бүрышында болмашы ғана жарылыс болса, АЭС өзінен-өзі жарылып кетуі де мүмкін. Бізде АЭС-тан басқа да энергия бере алатын балама қуат көздері жеткілікті. Олар-жел,күннің сэулесі жэне тағысын тағы. Осы энергия көздерін пайдалануға, дамытуға қаржы бөлінсе, оларды іске асыру қиындық тудырмайды. Бізде жел жиі соғып түрады ғой. Мысалы Жоңғар қақпасында жел бір толастамайды. Сол желдің бір-ақ пайызы қуаты бүкіл Қазақстанды энергиямен қамтамасыз ете алады. Еліміздің басқа да өңірлерінде жел жетерлік. Жерді бекерден бекер күрғатып жатқан күннің сэулесін пайдалануға болады. Қауіпсіз энергия көздерін игерудің өзі оңай жүмыс емес. Бэрібір ертең мұнай біткен кезде, осыларды пайдалануға тура келеді.

Айта берсек біздің еліміздегі экологиялық проблемалар шаш етектен. Әрине оның бэрін шешу керек-ақ. Қазіргі біздің алдымызда түрған басты мақсатымыз- Балқаш, Сорбұлақ секілді ірі мэселерді шешу болып табылады Мұның екеуі де кезек күттірмей шешілуге тиіс мэселе.

Қазақстанның табиғат жағдайлары алуан түрді Қазақстан террториясы кең-байтақ жерді алып жатьіп Батыстан Шығысқа қарай - 2,925 км (Каспий теңізі мен Орал ойпаттарынан Алтайға дейін). Солтүстіктен Оңтүстікке қарай - 1,600 км. Батыс Сібір жазығы мен Орал тауларыньщ жоталарынан Тянь-Шань таулары мен Қызылқүм шөліңе дейін. Қазақстанның жалпы ауданы (2,7 млн. шаршы км) Франциядан 5 есе артық. Бірнеше ландшафтық белдеулер мен белдеу тармақтары бір-бірін алмастырады: орманды дала (6%), дала(28%), шөлейт (18%),шөлді (40%). Қазақстанняң Оңтүстік жэне Шығыс шекараларын биік таулар көмкеріп жатыр. Қазақстан халқы 16 млн-нан астам адамды қүрайды. Қазақстандағы қалыптасқан экологиялық жағдайды жағдайды қанағаттанарлық деп айта алмаймыз. Қазақстандағы қазіргі кездегі экологиялық мэселелерге байланысты бірнеше экологиялық аймақтарын көрсетуге болады.

А аймағы — Каспий маңы, мүнай өндіру мен өңдеу салаларына маманданған облыстар кіреді. Бүл аймақтағы приоритетті мэселе - табиғи ортаның мұнаймен ластануы.

өнеркэсібі мен жылу энергиясын өндіретін орталық больщ табылады. Аймақтың экономикасында ауыр өнеркэсіп, мұнай өңдеу, азық - түлік жэне жеңіл өнеркэсіп маңызды орьщ алады. Территорияның басым бөлігін ( 4 млн.ға) ормандар алып жатыр, бүл бүкіл Қазақстанның орман ресустарыньщ 50% -ын құрайды.Ресустардың көп бөлігі Шығыс Қазақстан обылысына кіреді.

Ертіс - Нұра - Есіл өзендерінің бассейндерінің _Су ресустары - негізгі су көзі.

Республикамыздың астанасы Астана қаласы осы мэселер аймағында жатыр.Шығыс Қазақстан обылысында Семей ядролық полигоны орналасқан.

Аймақтың экономикасының дамуына ресурстардың күйі эсер етеді. Ертіс жэне Нүраның өзен бассейндері 4,1 млн. халықты сумен қамтамасыз етеді жэне ішкі өнеркэсіптік қажеттілік үшін 1700 Мвт энергия өндіреді. Бассейнаралық су беруді жоспарлау, Қара Ертістен суды Қытай халық республикасына беру мэселені шиеленістіруі мүмкін .

Тек бір Шығыс Қазақстан обылысында 1,5 млрд. тонна улы өнеркэсіп қалдықтары сақталған. Олар 32 мың га жерді алып жатыр. Бірнеше жыл бүрын Нүра өзенінің суын пайдалану, 25 жылдан бері сынаптың жиналуы себепті тоқтатылган .Су түбінде ластану мөлшері 200 мг/кг қүраған.

Ертіс өзеніне жалпы ластану жэне Шығыс Қазақстан мен Павлодардағы керосиннің төгілуі қаупі төндіруде.

Өнеркэсіптік қызмет нэтижесінде ауа күкірт тотықтарымен , фенолдармен , формальдегидтермен, қатты бөлшектермен және қорғасынмен ластанған.

Семей ядролық полигонында 1989 жылға дейін 470 ядролық жарылыс жасалып , 300 мың га территорияда радиоактивті жауын - шашын түскен.

1997 жылы бағалы қылқанжапырақты ормандардын үлкен территориясы өрттер эсерінен жойылды. Ьұл биоалуантүрліктің кемуіне әкеліп соқтырды.

Экологиялық мэселелердің халықтың элеуметтік экономикалық жағдайы мен денсаулығына эсері орасан зор жыл сайын улы қалдықтардан келетін шығын 300 млн. доллар, ауаның ластануы - 266 млн. доллар. Аймақта қатерлі ісіктермен ауыру деңгейі ең жоғары.

С аймағына - оңтүстік аймақтар жатады. Тұрақты сумен қамтамассыз етуді қажет ететін ауыл шаруашылық бағытымен сипатталады. Оңтүстік аудандардағы негізгі экономикалық меселелер - су ресурстарының жетіспеуі, су көздерінің шайьшды сулармен ластануы, жайылымдардың деградациясы, табиғи жэне мэдени ескерткіштердің бұзылуы. С аймағына Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан жэне Қызылорда обылыстары жатады. Халық саны шамамен 5 млн. негізгі қызметі - ауыл шаруашылығы. Ол суару үшін Арал жэне Алакөл - Балқаш бассейнінің өзендерінің суын пайдаланады. Аймақтың біраз бөлігі ауа райы күрт континенталды шөл аймағында жатыр.

Ауыл шаруашылығының ұлттық өнімдегі үлесі 12%. 1990 жылы мал шаруашылығы ауыл шаруашылығы өнімнің 6Р/о - ын құраса, ал 1996 жылы бұл көрсеткіш 38 % - ға дейін кеміп кеткен. Суармалы жерлер 17 млн га жерді алып жатыр. Бірақ оның көлемі тұздану мен өнімділігін жоғалту нэтижесінде үнемі кеміп келеді.

Аймақтың экологиялық мэселелері негізінен су ресурстарын тиімсіз пайдаланумен , ластанумен байланысты. 1990 - 1996 жылдар аралығында 10 млн га - дан астам жайылымдық жерлер өнімділігін жоғалтып, 17 млн га егістік жерлер өндірістен шығарылады.

Кеңінен белгілі аймақтық экологиялық мэселе - Арал теңізі. Арал теңізінің кеуіп қалған түбінен сарапшылардың мэліметтері бойынша 50-70 мың тоннадан астам тұз көтерілуде. Ауыз судың сапасының нашарлығы балалар арасындағы инфекциялық аурулардың жоғары болуына экеліп соқтыруда.

Су ресурстарын тиімсіз пайдалану, Қытайға судың көптеп берілуіне байланысты Балқаш көліне де Арал тағдыры тууы мүмкін. Қазір су ресурстарына деген қажеттілік 50% ғана орындалып отыр Аймақтың әлеуметтік жэне экономикалық дамуы экологиялық мэселелермен тығыз байланысты. Халықтьщ ішкі жэне сыртқы миграциясы байқалуда . Халықтың ауру_ға шалдығу деңгейі соңғы жылдарда 2-3 есе артқан. Халықтьщ өсуі мыңға шаққанда 15,3 - ке кеміген . Балалар өлімінің деңгейі мыңға шаққанда 30,4 құрайды. Негізгі себеп - суға байланысты аурулар. Экстремалды жағдайлар аймақтың элеуметтік - экономикалық дамуына кедергі келтіреді.

Қазақстандағы қоршаған ортаның жағдайы туралы ақпараттарды сараптай жэне қорытындылай келе ұлттық деңгейде ең алдымен шешуші талап ететін маңызды экологиялық мәселелерге мыналар жатады:

2. 
   жайылымдар мен егіс танаптарының азуы;
   

2. 
   урбанизацияланған территориялардың атмосфералық ауасының ластануы;
   
3. 
   мұнай өндіретін аймақтардағы қоршаған ортаның ластануы;
   
4. 
   қоршаған ортаның өндірістік жэне тұрмыстық қалдықтармен ластануы;
   
5. 
   ормандар мен ерекше қорғауға алынған территориялардың жетіспеуі;
   

2. 
   су қорларының шайынды сулармен ластануы;
   
3. 
   радиациялық ластануы.
   

Қазіргі уақытта бүрынғы Семей полигонына шектес аудандарда (71,9 мың халқы бар 85 елді мекен) онкологиялык аурулардың жэне адамдар өлімінің, қан айналымы жүиесі ауруларының, жаңа туған сэбилер арасындағы кеселдерД^іН жэне ерте қартаю көрінісінің жоғары деңгейі байқалуда Арал өңірі экологиялық апат аймағында (186,3 мың халқы бар 178 елді мекен) эсіресе эйелдер жэне балалар арасында асқазан-ішек аурулары мен қан аздығы, балалардың шетінеуі мен туа біткен патологияның жоғары деңгейі байқалуда.

Елдің ішкі қауіпсіздігіне қатерді жою мақсатында экологиялық апат аймақтарында халықтың түруының элеуметтік-экономикалық жэне экологиялық жағдайын кешенді талдау жөнінде іс-шаралар жүргізу, оның сапалы ауыз сумен қамтамасыз етілуіне баға беру, экологиялық талаптарды эзірлеу жэне аумақтарды экологиялық бағалау мен ядролық сынақтар жэне өзге де факторлардың халықтың денсаулығы мен қоршаған ортаға эсерінің салдарларын ескере отырып, сауықтыру-оңалту іс-шараларын жүзеге асыру қажет. 2007 жылға дейін Халықтың ішкі көші-қоны жэне экологиялық апат аймақтарының аумақтарын шаруашылыққа пайдалану бағдарламасы эзірленуі қажет.

Бүрынғы Семей ядролық сынақ полигонын жэне Арал өңірінің проблемаларын кешенді шешу жөнінде үсыныстар әзірлеуді Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2003 жылғы 22 тамыздағы N 182- Өкімімен қүрылған ведомствоаралық жүмыс тобы жүзеге асырады.

. Әуе бассейнінің ластан

Атмосфера уының негізгі ластануы түсті металлургия, жылу энергетикасы, қара металлургия, мұнай-газ кешені кэсіпорындары мен көлік шығарындыларымен байланысты. Атмосфералық ауаның ластануынан қатердің нақтылығы халық денсаулығының нашарлауына да жэне қоршаған ортаның тозуына эсер етеді.

Атмосфералық ауаның ластану проблемасы негізінен республика халқының жартысына жуығы өмір сүретін ірі қалалар мен өнеркэсіптік агломераттарға тэн.

Барынша ластанғандар қатарына 10 қала, оның ішінде 8 қала - ауасы жоғары деңгейде ластанған қалаға жатқызылады. Қалаларда ауа ластануының жоғары деңгейінің себебі - өндірістің ескірген технологиялары, тиімсіз 2005 жылға дейін табиғи радиактивтіліктің халықтың денсаулығына теріс эсерін зерттеуді қамтитын багдарлама эзірлеу, сондай-ақ қүрылысқа арналған алаңдарды таңдау мең табиғи қүрылыс материалдарын пайдалану кезінде шектеу шараларын қабылдау; ауыз судың табиғи көздеріщң радиоактивті ластануына бақылау жүргізу және Мүнай үңғымалары мен өздігінен төгілетін жэне өздігінең ағатьщ гидрогеологиялық үңғымаларды жою жэне консервациялау бағдарламасының шеңберінде радионуклидтердің жоғары қүрамы бар гидрогеологиялық үңғымаларды жою; жоғары радиациялық сэуле алу қаупі туралы халықты уақытылы хабардар ету жөнінде шаралар эзірлеу; 2005 жылға қарай Уран өндіру өнеркэсібінің радиоактивті үйінділерін түгендеу жэне олардың қоршаған орта мен халықтың денсаулығына эсерін айқындау жөніндегі жүмысты аяқтау қажет.

Проблеманың кешенді шешілуі радиоактивті қалдықтарды үқсату мен көму жөнінде мамандандырылған үйым қүруды көзделуі тиіс.

Аталған іс-шараларды жүргізудің нэтижесі халықтьщ сэуле алуы мен қоршаган ортаның радиоактивтік ластануын төмендету болмақ.

Өнеркәсіптік жэне түрмыстық қалдықтар Республикада өнеркэсіптік жэне түрмыстық қалдықтардың мониторингін, оларды сақтауды, үқсатуды жэне кэдеге жаратуды қамтитын қалдықтарды басқарудың мемлекеттік жүйесі жоқ.

Қазақстанның аумағында өндіріс пен түтыну қалдықтарының 20 млрд. тоннадан астамы, оның ішінде 6,7 млрд. тонна улы заттар жинақталған, эрі олардың үлғаю үрдісі байқалуда.

Бүл ескірген технологияларды қолданумен, сапасыз шикізатпен жэне отынмен, кэсіпорындардың өндірі° қалдықтарын кәдеге жарату мен қайта қүнарландыруға қаражат салуға қүлықсыздығымен түсіндіріледі.

Уытты қалдықтарды қоса алғанда, өндіріс қаідыктары элі күнге, көбінесе тиісті экологиялық нормалар талаптарды сақтамастан, түрлі жинақтағыштарда қойылып, сақталады. Осының нэтижесінде көптеген өңірлердің топырағы, жер асты жэне жер үсті сулары қарқынды ластануға үшыраған. Қойылатын қалдықтардың үнемі үлғайып отырған көлемі жаңа техногендік ландшафтар қалыптастырады. Үйінділер мен террикондар биіктігі өскен сайын олар шаң күраудың неғүрлым қарқынды көздеріне айналады.

Қатты түрмыстық қалдықтардың негізгі массасы қүрауыштарға бөлшектенбестен шығарылып, ашық күресіндерге тасылады жэне қойылады, оның 97%-ы Қазақстан Республикасының табиғат қорғау жэне санитарлық заңнамасы талаптарына сай емес. Оларды орналастыру жэне жайғастыру жобасыз жэне қоршаған ортаға эсері бағаланбастан жүргізілген. Республикада қатты түрмыстық қалдықтардың шамамен тек 5%-ы ғана кэдеге жаратылады немесе жағылады.

Өндірістік жэне түрмыстық қалдықтарға байланысты проблемаларды шешу үшін өндірістік жэне түрмыстық қалдықтарды басқаруды жетілдіру жөніндегі салалық жэне өңірлік бағдарламаларды эзірлеу қажет. Осы бағдарламалар шеңберінде қатты қалдықтарды басқару жүйесінің эзірленуі, қалдықтарды басқару қүрылымын реформалау, қалдықтардың жинақталуын кемітуге бағытталған нормативтік қүжаттарды эзірлеу жэне енгізу, қалдықтарды басқарудың есебін жүргізу жэне бақылау жүйесін үйымдастыру, қалдықтарды үқсату жэне қайталама пайдалану жөніндегі үлгілік бағдарламаны эзірлеу, неғүрлым таза өндірісті енгізу жөніндегі ғылыми зерттеулерді жүргізу, қалдықтарды ұқсату жөніндегі қызметті жүзеге асыратын шаруашылық жүргізуші субъектілерге ақпараттық қолдау көрсету, қалдықтарды басқарудың үдемелі жүйелеріне мамандарды оқытуды үйымдастыру, өндірістік қалдықтарды көму мен өнеркэсіптік жэне басқа да ағынды суларды жерге төгу шарттары бойынша республика аумағын аудандарға бөлу көзделуі тиіс.

Экологиялық мониторинг .Мониторинг- "птопііог" латын тілінен аударғанда еске салушы, алдын-ала ескерту деген мағынаны білдіреді. Биосфера немесе оның жеке бөліктерінің, элементтерінің жағдайының антропогенді эсерден болатын өзгерістерің болжау, бағалау мен бақылаудың кешенді жүйесі.

Қазақстан Республикасының табиғат ресурстары жэне қоршаған ортаны қорғау министрлігінің жүйесінде жаңа бөлім экологиялық мониторинг басқармасы ашылды. Бүл бөлім қоршаған ортаның мониторингінде мемлекеттік басқару жүмыстарын жүргізіледі. Біздің республиканың пайдалы қазбаларының мемлекеттік кадастрлары жасала бастады. Зиянды заттар, радиоактивті қалдықтарды көму жэне шайынды суларды жіберудің мемлекеттік кадастрларын жасау бекітілген. Экологиялық мониторинг жүргізу үшін төмендегі кадастрлар тізімі жасалған:

1 .Атмосфераны ластаушы көздердің кадастры.

2.Суды ластаушы көздердің кадастры.

3 Шайынды суларды ағызып жіберу кадастры.

4. Зиянды заттарды көму кадастры.

5. Қазақстан Республикасының біртүтас жиынтық
кадастры.

Қазіргі кезде Қазақстанда мониторинг жүргізуде ерекше көңіл аударылатын мэселелер:

1. 
   Мүнай өндіру қызметтінің нэтижесінде мұнаймен ластану.
   
2. 
   Магистралды су жүйелерінің: Ертіс, Нүра, Оралдың
   

Экологиялық мониторинг өзінің негізгі мақсаты қоршаған ортаның жалпы күйін бақылаумен және қадағалаумен қоса, жергілікті мақсатта да қызмет етеді.

1. 
   Стационарлық
   
2. 
   Маршруттық.
   
3. 
   Жылжымалы күзет орындары.
   

павильондармен жабдықтайды.

2007 - 2009 жылдары табиғат пайдалану саласындағы негізгі міндеттер:

ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың желісін дамыту;

ормандарды, кеңейту, молықтыру жэне орман өсіру;

елді мекендерді көгалдандыру жэне олардың айналасында жасыл аймақтар құру;

биологиялық эралуандылықты сақтау;

тұрақты су пайдалануды қамтамасыз ету;

табиғи су көздерін қалпына келтіру жэне сақтау;

Қазақстан азаматтарын тиісінше сапалы сумен толық қамтамасыз ету жэне су тарту болады.

Орман жэне аңшылық шаруашылығы

Орман қорын сақтауға жэне молықтыруға, жасыл аймақтарды кеңейтуге, республикадағы елді мекендерді көгалдандыруга, сондай-ақ ормандарды қорғау, сақтау жэне молықтыру саласында жағдайды тұрақтандыруға жэне оларды ұтымды пайдалануды қамтамасыз етуге багытталған 2005 - 2007 жылдарға арналған «Жасыл ел» бағдарламасын іске асыру 2007 жылы аяқталды.

Аңшылық шаруашылығын толыққанды жүргізу үшін жүйеленген мемлекеттік есеп жүргізіледі жэне жануарлардың жабайы түрлері ресурстарының кадастры жүргізілді.

2007 - 2009 жылдары ормандарды орман өртінен және заңсыз ағаш кесуден қорғау күшейтілді.

Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетін жэне жойылып бара жатқан түрлері мен киіктерді сақтаудың жэне қалпына келтірудің 2005 2007 жылдарға арналғаң

бағдарламасын іске асыру жалғасады.

2007 - 2009 жылдары елдің балық шаруашылығын одан эрі дамытудың негізгі бағыттары:

бағалы балық түрлерін сақтау жэне дамыту үшін жағдайлар жасау, балық шаруашылығы тоғандарында бағалы балық түрлерінің өндірістік қорын қалыптастыру мен толықтыру;

балық ресурстары запастарының орнықтылығын қамтамасыз ету үшін ғылыми-зерттеу элеуетін күшейту, аквакультураны дамыту жэне сирек кездесетін жэне жойылып бара жатқан балық түрлерін сақтау үшін қажетті технологиялар эзірлеу;

өнеркэсіптік балық шаруашылығының орнықты шикізат базасын балық ресурстарының бар запастарын сақтау жэне үтымды пайдалану жэне жасанды жолмен өндіру жөніндегі іс-шараларды күшейту есебінен қалыптастыру;

тауарлы балық шаруашылығын дамытуға жэне балық өнімін өндіру мен қайта өңдеу бойынша кэсіпорындардың дамуына жәрдемдесу;

балық өсіруге арналған көл-тауар, тоған, балық ұстайтын жэне басқа да бейімделген шаруашылықтарды дамыту үшін жағдайлар жасау;

тауарлы балық шаруашылығын жэне бекіре шаруашылығын дамыту үшін инвестициялар тарту балық шаруашылығын басқарудың біріктірілген ақпараттық жүйесін құру жолымен мониторинг, бақылау жэне қадағалау жүйесін жетілдіру;

тиісті нормативтік күқықтық реттеу, сондай-ақ саланың мониторингін үйымдастыру жэне институционалдық мүмкіндіктерді нығайту арқылы браконьерлікке жэне балық шаруашылығындағы бүзушылықтардың басқа да нысандарына қарсы күрес жөніндегі шараларды күшейту;

балық ресурстарын қорғау, молықтыру, үтымды эрі тиімді пайдалану саласындағы заңнаманы одан эрі реформалау;

балық ресурстарының кадастры жэне басқа су жануарларының мемлекеттік есебін жүргізу болады.

Су шаруашылығы

Қазақстан Республикасы экономикасының су секторын дамытудың жэне су шаруашылығы саясатының 2010 жылға дейінгі түжырымдамасының шеңберінде 2007 - 2009 жылдары елдің су ресурстарын сақтау жэне ұтымды пайдалану, элеуметтік-экономикалық даму қажеттілігінің теңгерімін жэне судың нормативтік сапасының талаптары деңгейінде су ресурстарын молықтыру мүмкіндіктерін қамтамсыз ету мэселелері қарастырылады.

Халықты қажетті көлемдегі жэне кепілдендірілген сападағы сумен тұрақты қамтамасыз ету үшін 2002 - 2010 жылдарға арналған «Ауыз су» бағдарламасын іске асыру жалғасады.

Сондай-ақ, сумен орнықты жабдықтауды жэне қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз ету үшін су ресурстарын ұтымды пайдалану жэне молықтыру мақсатында суды үнемдеу жөніндегі бағдарламаны эзірлеу жоспарланып отыр.

Осы бағдарламада су жинақтайтын технологияларды, суды пайдаланудың айналмалы жэне тұйық жүйелерін енгізу, су шаруашылығы жүйелерін есептеу мен реттеудің қазіргі құралдарымен жарақтандыру көзделеді Қорыта келгенде экономикамыздың дамуына барлық жағдайларды жасай отырып, табиғатты ластанудан сақтауымыз қажет. Болашақ ұрпақ үшін үлгі болатындай шаралар қолданып, қоршаған ортаны ластанудан сақтап жэне габиғат ресурстарын үтымды пайдалануымызға тырысу керек. Сондықтан еліміздің жарқын болашағы біздің қолымызда.

1. 
   Қазақстанның қазіргі экологиялық мәселелері қандай?
   
2. 
   Қазақстанның экологиялық апат аймақтарын атаңыз.
   
3. 
   Қазақстан Республикасындағы ауа бассейнінің ластану мәселелері.
   
4. 
   ҚР радиоактивті ластану мэселесі.
   
5. 
   Қазақстан Республикасындағы өнеркэсіптік жэне түрмыстық қалдықтар мэселесі.
   
6. 
   ҚР экологиялық мониторинг үйымдасуы қалай жүргізіледі?
   

2 Жатканбаев Ж.Ж. Экология негіздері. Оқулық Алматы. Зият2003ж. 212б.

3 Акбасова А.Ж. Экология оқу құралы Алматы. Бастау 2003ж. 292б.

4 Алишева К.А. Экология учебник для вузов 2007.304б

5 «Орталық Қазақстан» газеті. 22 қараша, 2003 ж.

Қ.Бекішевтің «Жасыл желекті тиімді пайдаланайық» атты мақаласы

6 Эклогиялық энциклопедия

7 Экология және табиғатты қорғау терминдердің жиынтығы

8 ҚР конституциясы .

9 Алексеев В.П. Экология человека.- М., 2004. - 326 с.

10 Реймерс Н.Ф. Надежды на выживание человечества: Концептуальная экология. – М.,1992. – 194 с.

11 Прохоров Б.Б. Экология человека. - М., 2005. - 318 с.

12 Экология человека. Основные проблемы /Под ред.В.П.Казначеева. М., 1988. – 221 с.

13 Панин М.С. Экология Казахстана. - Семипалатинск.,2005.547.