А. А. Сатбекова пед. ғыл док профессор

205 
 
Драмалық  шығарманы  мектепте  талдауда  мұғалім  алдында  бірнеше 
мәселе  тұрады.    Бұл  мәселелер  драманың  тақырыбы  мен  идеясына,  сюжеті 
мен  композициясына,  кейіпкерлер  мен  әрекеттерге,  тіліне,  сахналық  қойы-
лымына т.б. қатысты.  
Драмалық  шығарманы  талдау    мәтінмен  жұмыс  істеу  арқылы  іске 
асады.  Қашан да басты назар драманың тіліне аударылады. Тілдің қолданылу 
аясы, — адамдардың сӛйлесуі — диолог. Диолог — тіл болмысы. Сондықтан 
оған  үңілу  шығарманың  сырын  ашады.  Драма  тілі  кейіпкердің  жай  ғана 
сӛйлеуі  емес,    автордың  мақсатты  түрде  саралап  салған  сӛздері  болып 
есептеледі.    Демек,  драма  тілі  —  кӛркем  тіл.    Әлемге  әйгілі  драматургтер 
Шекспир  тілі  шынайылығымен,  дәлдігімен,  ойнақылығымен,  уытты-ӛткір-
лігімен ерекшеленеді. Драмада адамдар тілі іс-әрекеттер арқылы бейнеленеді. 
Олардың бар болмысы, сӛйлеуі, киімі, жүріс-тұрысы, кейпі, мінезі — кӛруші 
назарында болды.  
Эпикалық  тек  пен  лирикалық  тектің  жанрларында  танылатын  кейіп-
керлердің болмысынан драмалық кейіпкер болмысы ӛзгеше. Себебі драмалық 
кейіпкер  нақты  іс-әрекетімен  жанды  қимылда  кӛрінеді.  Сахнадағы  рӛлді 
сомдаушы  актердің  бет-бейнесінде, іс-әрекетінде, сӛйлеуінде жанды  кейіпте 
танылады.  Драмалық  шығарманы  оқып  қабылдау  мен  оны  нақты  сахналық 
қойылымда кӛріп қабылдаудың  айырмашылығы кӛп. Оқушы үшін тиімдісі – 
сахналық  қойылымды  кӛріп  тамашалау.  Себебі  мектепте    оқылатын 
драмалық шығармалардың  барлығы  дерлік сахналанған.  Дегенмен  сахна-
лық  қойылымды  кӛрсету  мүмкіндіктері  үнемі  бола  бермейді.    Сондықтан 
драмалық  шығарманы  оқытқанда  рӛлге  бӛліп  оқыту,    мүмкіндігінше,  оқу-
шылардың  шама-шарқынша  сахналату,  рӛлмен  оқыту  аса  маңызды.  Бұл 
дайындық тӛменгі сыныптарда қалыптастырылуы керек.   
Драмалық  шығармаларды  оқытуға  даярлық.  Бастауыш    және  орта 
буын сыныптарда  оқытылатын шағын   ертегі, мысал, әңгімелерге инсцени-
ровка жасау, рӛлмен оқу, рӛлдік ойындар жүргізу т.б. жұмыс түрлері — дра-
малық шығармаларды  танып-білудің алғашқы бастамасы болып есептеледі.  
Оқушылардың  театрдан,  сахнадан  кӛрген  түрлі    қойылымдары  
олардың  драма табиғатын тани түсуіне  кӛмектеседі. Оқушылардың  драма-
лық  туындыларды  оқып  үйренуін  күшейтуде  мектептегі  драма  үйірмесінің 
тигізер әсері мол.  
Бастауыш  сыныптар  мен    орта  буын  сыныптарға  оқытылатын  мысал 
жанрындағы шығармалармен инсценировка жаздыру, оқушылардың ӛздеріне 
ойнатып  кӛрсету  кӛптеген  шығармашылық  жұмыстардың  тууына  жәрдем-
деседі. Мәселен,  И.А.Крыловтан  Абай аударған мысал ӛлеңдер  сюжетінің  
жеңілдігі  мен  композициялық  құрылымының  қарапайымдылығы  жағынан 
тӛменгі  сыныптардың  ӛзіне  инсценировка  жаздыруға  қолайлы  шығармалар 
болып  табылады.  Бұл  ретте  «Шегіртке  мен  құмырсқа»,  «Қарға  мен  түлкі», 
«Емен 
мен 
шілік», 
«Есек 
пен 
бұлбұл», 
«Піл 
мен 
қанден»; 
А.Байтұрсынұлының  «Егіннің  бастары»,  «Қартайған  арыстан»,  «Қайыршы 
мен  қыдыр»  сияқты  мысал  ӛлеңдеріне  инсценировка  жасатуға  болады. 
Бастауыш сыныптарда инсценировканы қарапайым  бір-екі оқиға тӛңірегінде 

206 
 
жасата  отырып,  оқушылардың  ӛздеріне  сахналық  декорация  мен  рӛлдік 
костюмдердің  кӛмегімен    рӛлмен  ойнатып  кӛру  оқушы  қызығушылығын 
тудырады.  Драмалық  шығармалардың  ерекшелігін  тануға  кӛмектеседі.  Ал 
орта  буын  сыныптарда    драмалық  шығармалардағы  тартыстың  мазмұнын 
бірнеше  түрде  ӛзгерте  отырып  ойнату,  салыстырту    драма  жанрын  терең 
түсіндіруге  мүмкіндік  туғызады.  Мәселен,  бір  шығарманы  бірнеше  топқа 
тапсыра отырып, тартыстың мазмұнына қарай комедия жанрында, трагедия, 
драма  жанрында  алмастыра  отырып  ойнату,  салыстырту  аса  қызықты  да 
тиімді нәтиже кӛрсетеді.  
Инсценировка,  киносценарий  құрастыру  оқушылардың  кӛркем  мәтінді  
терең  әрі  шығармашылық  жолмен  түсінуіне  игі  ықпалын  тигізеді.  Сонымен 
қатар кино, сахна ӛнеріне  деген қызығушылығын да арттырады. Оны тӛменгі 
сыныптарда да,  жоғары сыныптарда да орындатуға болады.  Сынып ерекше-
лігіне қарай орындататаны  жұмыс мазмұны  да түрлі дәрежеде болып келеді.  
Тӛменгі сыныптарда  мұғалім  ондай жұмыстарды қалай орындаудың үлгісін 
ӛзі  кӛрсетеді.  Кинодан  үзінді  кӛрсету,  оның  құрылымдық  элементтерін 
талдату,  оқыға  желісін  саралату  аса  маңызды.  Киносценарий,  инсцениров-
калар  жасату,  сондай-ақ  кӛркем  мәтінді  ықыласпен,  оймен  оқуға,  кӛркем 
мәтінді  кӛз  алдына  келтіріп,  бейнелі  түрде  қабылдауына  әсерін  тигізеді. 
Киносценарий  құрастыру  үшін  бір  оқиға,  бір  кӛріністі  ғана  таңдап  алуға 
болады. Шағын шығармаларды тұтастай алуға да болады.  
Инсценировкалар  негізгі  бір  оқиға  айналасында  құрастырылады.  Ол 
үшін оның эпизодтары назарға алынады. Ӛздері құрастырылған инсцениров-
калар  мәтіні  бойынша  оқушылар  оны  сахнаға  әзірлейді.  Кейде  инсцени-
ровкалы сабақ ӛтеді. Инсценировкада кейіпкер сӛздеріне ерекше кӛңіл бӛлі-
неді.  Ең  маңыздысы  шығармада  ерекше  орын  алатындарын  теріп  алуға 
болады.  
Балалардың    театрдан,    клубтан    кӛрген    түрлі    спектакль,    қойылым-
дары  олардың  драма  табиғатын  тани  түсуіне  кӛмектеседі. Оқушылардың  
драмалық    туындыларды    оқып    үйренуін    күшейтуде    мектептегі    драма  
үйірмесінің    де    тигізер    кӛмегі    аз    емес.    Айталық,    мектеп    сахнасында  
И.А.Крыловтың      «Құмырсқа    мен    шегіртке»  мысалына    инсценировка  
жасау-  оқушылар  үшін  қызықты  шығармашылық  іс  әрі  танымдық   маңы-
зы   үлкен  нәрсе.   Мұндағы  рӛльдер:  құмырсқа,  шегіртке  және  автор. Же-
ңілтек  шегіртке  мен    еңбекқор  құмырсқаның   іс-әрекеті  балалар     үшін   
әсерлі  де тартымды.  Бар  оқиға  автордың  тұжырымына,  идеясына   (Еңбек  
етпеген -  ішіп- жемейді)  жауап  болады.   
Драмалық  шығармаларды  оқыту  орта  буын  сыныптарда  басталып,  
жоғары  сыныптарда  міндетті  оқу  бағдарламаларына  сәйкес  жалғастырыла 
жүргізіледі.  Драмалық шығармаларды оқыту мен талдау жұмысы оқу пәніне 
және оның әдістемелік талаптарына сәйкес жүзеге асырылады. 
Әдістемелік талаптар  пәннің және оқытылатын шығарма ерекшеліктері 
негізінде анықталады.  Осы тұрғыдан алғанда драмалық шығарманың басты 
ерекшеліктерінің бірі – оның диологты әрекетке құрылуы,  театр сахнасында  
кӛрсетуге лайықталып жазылатындығы.