А. А. Сатбекова пед. ғыл док профессор

223 
 
Сегізіншіден,  баяндама,  хабарлама  т.б.  сӛйлеу  қызметіне  ӛз  бетінше 
даярлана алу қабілетін қалыптастыру талаптары қойылады.  
Оқушылар  әдеби  тіл  нормаларын  кӛркем  шығарманы  оқу  барысында 
мұғалімнің  түрлі  әдіс-тәсілдері  нәтижесінде  қалыптастыра  алады.  Мұғалім 
оқушылардың  сӛйлеу  тіліне  қойылатын  негізгі  талаптарды  үнемі  назарда 
ұстағандары  жӛн.  Оқушылардың  баяндауға,  баяндама  жасауға  не  ӛз  ойына 
дәйектемелер дайындауда кейбір сӛйлеу қызметінің құрылымдарын ұсынуға 
болады.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1. Кіріспеде негізгі мәселенің мәнін түсіндіру, тыңдаушылардың ынта-
зейінін аудару, кӛңіл-күйін бӛлісу қарастырылады. 
2. Мазмұндауда айтатын мәселе туралы сатылап  әңгімелеу,  мазмұнға 
анықтық пен нақтылықты, қысқалықты, шындыққа сәйкестікті  үйлестіру. 
3.  Кӛркем  тіл  сатысында  а)  тақырыпты  айқындау,  ә)  тілдің  граммати-
калық  және  лексикалық  нормасын  мұқият  дұрыс  сақтау,  б)  сӛзді  жал-
пыхалықтық  мәнде,  табиғи  тіркесімді  сақтай  қолдану,  г)  кӛркем  тілдің 
әуезділігі мен суреттілігін сақтау.  
Сӛйлеушінің  ойды  шебер  жеткізе  білу  табысы  ойдың  жүйелілігі  мен   
композициялық  құрылымына  қатысты  екендігін  алғаш    Аристотель  атап 
кӛрсетеді. Ол ұсынға сӛйлеу үдерісінің композициясы: 
1.Алғы сӛз;  
2.Тақырыбын дәлелдеу;  
3.Әңгімелеу, сӛзді ретімен баяндау;  
4.Сипаттау;  
5.Дәлелдеу;  

224 
 
6.Жоққа шығару не полемика, эвристика;  
7.Үндеу тастау-тыңдаушының жүрегіне тіл қату;  
8.Сӛзді әсерлі аяқтау.  
Тіл  дамыту  мақсатында  ауызша  мазмұндату,  жазба  жұмыстарын 
орындату  сӛйлеу  тілін  дамытудағы  елеулі  саты  болып  табылады.  Оны  әр 
сынып бойынша бірнеше түрге бӛліп ӛткізуге болады. Мысалы: мәтінге жуық 
мазмұндау  5-7  сынып  оқушыларында    белсенді  жүргізіледі.  Оқылатын 
кӛркем  шығарманың  ӛзінен    баяндау  үлгісіндегі  мәтінді  ӛзгертіп  қолдануға 
үйрету,  кейбір  кейіпкерлер  образын  беретін  портрет,  мінездеулерді  ауызша 
сипаттату,  пейзаж  үлгілерін  ауызша    суреттету,  кейбір  суретке  сүйене 
отырып мазмұндау, суреттеу, баяндау, мінездеу үлгілерін қолдануды тапсыру 
оқушылардың  сӛйлеу  тілін  біршама  дамытады.  Оқушылар  мәтіннің  мұндай 
(баяндау, мінездеу, суреттеу) үлгілерін бастауыш сыныптан ажыратып біледі, 
сондықтан тапсырмалар оқушыларға еш қиындық туғызбасы анық.  
Оқушы  ойын  жүйелі  айтуға  жаттықтыруда  суреттің  мәні  ерекше. 
Бүгінде  әдістемеде  суретке  қарап  баяндау  бастауыш  сыныптарға  ғана  тән 
деген  жаңсақ  ұғым  қалыптасқан  сияқты.  Шындығында  интерактивті 
тақтаның  кӛмегімен  сурет,  видео  т.б.  ӛнер  түрлерін  әдеби  мәтіннің 
мазмұндық  танымын  терең  меңгеру  мақсатында,  сӛйлеу  тілін  дамыту 
мақсатында  қолдану  тиімді.  Кӛркем  бейне  бойынша  мазмұндау,  әңгімелеу 
сӛйлеу  барысында  ӛрнекті  ойды  табуға,  оны  орынды  қолдана  білуге 
дағдыландырады. Жазба тілдің ауызекі сӛйлеумен бірлікте болатыны белгілі. 
Дұрыс  сӛйлей  білу  сауатты  жазуға  да  үйретеді.  Ауызша  тіл  дамыту 
жұмысының сапасы жазба жұмыстарын орындауда анық кӛрінеді. Сондықтан 
мұғалім  айтылған,  жазылған  сӛздің  мәнді,  мағынасы  мазмұнды  болуы, 
ойларының дәлелді, айқын берілуі, құлаққа жағымды, тыңдауға әсерлі, оқуға 
тартымды болуын үнемі қадағалап отыруы керек. 
Тілді  дамытудың  күшті  құралы  -  кӛрнекілік  бүгінде  мектеп  тәжіри-
бесінде  кӛрнекіліктің  түрлері  интерактивті  тақта,  компьютерлік,  мультиме-
диялық  бағдарламалар  т.т.  кӛптеп  қолданылуда.  Бұлардың  қай-қайсысы 
болсын  сабақ  сапасын  арттырып,  түрлендіруге  ӛз  үлестерін  қосады.  Ең 
бастысы  оқушылардың  назарын  ӛзіне  тез  аударады,  қызықтырады,  ынтасын 
арттырады,  есте  сақтауына  кӛмектеседі,  әңгімелеп  айта  білуге,  сӛйлеуге 
жағдай жасайды. 
Оқушылардың  сӛйлеу  тілін  дамытуда  ең  биік  меже  –шешендік  ӛнерге 
баулу  екені  белгілі.  Ф.Ларошфуко:  «Кӛсіліп  жақсы  сӛйлеу  —  тапқыр 
ақылдың  сыйы,  тұжырымды  жақсы  сӛйлеу  —  даналықтың  белгісі»  дейді
1
. 
М.Әуезов  «Абай  жолы»  эпопеясында  жас  Абайдың  әке  тапсырмасымен 
Құлыншақ,    аулына  барған  тұсындағы  сӛйлеу  мәнерін  «...Қысылған  да, 
іркілген  де  жоқ.  Баппен,  үлкен  кісідей  айтып  шықты»
2
  десе    Сүйіндік 
ауылына барғандағы сұхбатын да әсерлі суреттейді. Автор кӛбіне Абайдың ӛз 
                                                           
1
 Негимов С. Шешендік ӛнер. А., Ана тілі,  1997. 25 б. 
2
 Әуезов М. Шығармаларының толық жинағы. 3 том. А., Жазушы 1979.  154 б. 

225 
 
сӛзін  созбай,  тұжырып,  ойын  ықшам  жеткізетінін  баяндайды.  Сол  арқылы 
шешен сӛйлеу тілінің  басты талаптарын еске салады.  
Шешен  сӛйлеу  қағидасына  қатысты  Цицерон:  «Сӛйлеу  сӛз  болатын 
нәрсені білуден туындап, дамуға тиіс. Егер шешен оны тұтас қамтып, зерттеп  
алмаған болса, онда шешендік атаулы бекершілік, балалық тырбаныс» десе
1
,  
Платон:  «Шешендік  —  сӛзбен  жүзеге  асыратын  әрі  сӛзбен  барша  жетістік-
терге  жеткізетін  ӛнердің  саласы.  Демек,  барлығының  тізгінін  ӛз  қолына 
алған, барша ӛнердің қасиет-күшін жинақтаған деуге болады» деп тұжырым-
дайды
2
.    Ал  қытай  елінің  шешендік  қағидаларында  шешендік  нормаларын 
«анықтық,  тұжырымдылық,    ойлылық;  эмоциалы  ынталылық;  ұстамдылық; 
әрбір сӛзге жауапкершілік» деп береді
3
.    
Оқушылардың  сӛйлеу  тілін  дамыту,  шешендікке  баулу  бағытындағы 
әдіс-тәсілдер мен жаттығу түрлерін саралай келіп, жалпы әдістемелік жүйені 
дамыта  қолдану  керектігін  байқадық.  Оқушылардың  сӛйлеу  тілін  дамытуға 
бағытталған дәстүрлі әдіс-тәсілдер болғанымен, практикада оқытудың басты 
ұстанымдары (жоғарыда атап ӛткен жүйелілік, бірізділік, дамытушылық т.б.) 
сақталмауына байланысты тиісті нәтижеге қол жеткізе бермейтініміз, бүгінгі 
білім  беру  үдерісіне  кері  ықпал  ететін  факторлардың  салдарынан  оқушы-
лардың  кӛркем  мәтін  оқуға  қызығушылығының  тӛмендеуі,    оқушы  тілінің 
қажетті лексикалық қоры қалыптаспауы, тілдік нормалардың сақталмауы т.б. 
олқылықтарға жол берілуде.   
Тіл дамыту тапсырмалары. Осы орайда әдебиет сабағында тіл дамыту 
мақсатында жүргізілетін бірнеше тапсырма түрлерін  ұсынамыз.  
Аналитикалық тапсырмалар:  
1-тапсырма:    Берілген  сӛздермен  тіркесетін  ортақ  сӛз  табыңыз.                       
1)    Жарық,  биік,    кең,  балконды;  2.  Шебер,  ӛнімді,    талантты,    профессио-
налды;  
 2)  Биік, қалың, үнсіз, күңгірт, сиқырлы, салқын, қарағайлы;  4. Биік, ӛрнекті, 
ағаш,  шым,  қалың;    5.  Қырын,  қандыкӛз,  қара,  қомданған;  6.  Ұзақ,  ыстық, 
қапырық, жауынды, бақытты;  7. Әділ..., қатал..., ...сағат, ӛткір..., ...есім. 
 2-тапсырма:  «Абылай  аспас  асу»,  «ағаш  атқа  отырғызу»,  «ағынан 
жарылу»,  «ақсақты  тыңдай,  ӛтірікті  шындай  қылу»,  «арасынан  қыл  ӛтпеу», 
«ат  қойып,  айдар  тағу»,  «аузымен  құс  тістеген»,  «ауыз  жаласу»,  «ауыздыға 
сӛз,  аяқтыға  жол  бермеу»,  «аяғынан  тік  тұрғызу»,  «аяқтан  шалу»,  «әліптің 
артын  бағу»,  «әркімнің  қолы  ӛз  аузына  жуық»,  «бармақ  басты,  кӛз  қысты», 
«бармағынан  бал  тамған»,  «бүйректен  сирақ  шығару»,  «бір  тарының 
қауызына  сыйғызу»,  «жер  астынан  жік  шықты,  екі  құлағы  тік  шықты», 
«жоқтық  жомарттың  қолын  байлайды»,  «иненің  кӛзінен  ӛткенде»,  «иненің 
жасуындай»,  «ит  мініп,  ирек  қамшылау».    Берілген  фразалық  тіркестердің 
                                                           
1
 Цицерон. Три  трактата об ороторсуом искусстве. М.: Наука, 1972. 
2
 Об ораторском искусстве. (Сборник изречений и афоризмов). М.: Знание, 
1980.
 
3
 Санда