198
түндердің, санамен сарғайып, сарқыла, толғанған бүкіл ӛмірінің айнымас
қорытындысы емес пе? Кӛп жыл бойы қозданып, іштей тұтанып тұрған
ӛрттің алаулап жанған шағы, жанар таудың лақ етіп бір атылғаны. Қарт сезімі
бұрауы жеткен домбырадай тырсылдап, шертіп тұр. Қол тигізсең болды,
үзіледі» – деген жолдардан аңғарылатын сағынышпен тұтасқан нәзік сезім
иірімдері қарттың болмысындағы ессіз махаббатты аңғартады. «Шал
маңайында жатқан бірнеше үлкен тасты қасына әкеп алды. Сонан соң «келсең
кел» дегендей тәуекелмен тас түйіліп, қас дұшпанын күтті де отырды» –
жолдарындағы қарттың әрекетінен бойына біткен батылдық пен ептілік те
танылады. «Я, Жасаған, – деді тіледі ол кӛкке қалтыраған қолын жайып
тұрып, – маған енді үш күндік ғұмырыңды қия кӛр! Онан арғысын сұрамай-
мын да... Арғанатының аңғарына жеткесін, аманат жаныңды ала бер!» – деген
қарт жалбарынуы мен «...Ӛйткені бұл – менің ақырғы тілегім ғой», – деген
қарияның ойынан туған жер топырағын аңсаған іңкәр, мӛлдір сезім қылы
шертіледі. Оның басындағы күй, кӛкірегіндегі арман-тілек бір адамның ғана
емес, мыңдаған жанның тағдырынан сыр ақтарып, мыңдаған жанның
жүрегінде ұялаған асқақ та нәзік сағынышты сездіреді.
Шығарманың тілдік ерекшелігін танытатын тұрақты сӛз тіркестер,
мақал-мәтелдер, синоним, афоризм сӛздер, табу, диффимизм т.б. кездеседі.
Тұрақты тіркестер: «Титығы құру» – әлі әбден құрыды, шамасы
қалмады, күші бітті; «таңдай жібітіп, талшық қып келе жатқаны» – талғажау
еткені; «кӛзі шырадай жану» – кӛзі нұр шашты; «қан қақсау» – жанға батып
ауру, зар илеу; «бармағын шайнау» – ӛкіну; «тілі аузына сыймау» – шӛлдеу;
«жігері құм болу» – еңсесі түсу; «ет жүрегі езілу» – уайымдады, іші күйді,
қайғырды; «жыртылып айрылады» – ӛте кӛп, мол мағынасында; «ӛзегі талу»
– қарны ашты, тамақ жегісі келді сияқты сӛз тіркестері кездеседі. Осы
сӛздердің мағынасын түсінуде оқушылардың топтық жұмыстарын
ұйымдастырған тиімді. Басты мақсат аталған сӛздердің мағынасын түсінумен
шектелмейді, сол сӛздерді қолданысқа түсіру меже болуы керек.
Бұдан ӛзге омоним сӛздер (жал, шӛл, жас, қара, жаз, жұт, шаш, сана,
бастау, жақ, түр, ой, жат); полисемия (бас, кӛз, тұқым, бет, тіл, бой);
диффимизм (сұмырай); архаизм сӛздер (торсық, малта, қоржын, бердеңке
мылтық, шекпен) кірме сӛздер (минут, овчарка) жаңа сӛздер (шекара,
шекарашы) кездеседі. Топонимикалық атаулар да кӛп (Етікші асуы,
Тарбағатай тауы, Күргейтас, Тентек-Халдай ӛзені, Қарасу, Сарышоқы,
«Кӛкӛзек» колхозы, Айнабұлақ, Арғанаты, Кӛкшілік ӛзені, Нұра ӛзені,
Қабырға ӛзені).
Шығарма тілі бай, ӛзіндік стильдік даралығы байқалатын кӛркем
шығарманың сюжеттік желісі де тартымды.
Шығарманың сюжеттік композициясы:
Шығарманың басталуы: жалғыз жортқан жолаушы, жолда кӛрген
қиыншылықтар.
Байланысы: ойға оралған ӛткен күн немесе жалғыз немере Тӛлеутай.
Оқиғаның дамуы: кінәсіз тағылған айып, күтпеген қасірет.
Шарықтау шегі: қырық жыл бойы кӛкірек түкпірінде жатқан ұзақ сыр.
199
Шешімі: тұмардағы бір уыс қиыршық тастың туған жер топырағына
түсуі.
Шығарма идеясын мәтінмен тұтастықта қарастыра отырып талдаған
орынды. Авторлық ұстанымды айқындайтын тұстарына оқушы назарын
аудару керек.
«О, туған жер. О, қасиетті ата мекен. Торқадай топырағыңды қия
гӛр адасқан ұлыңа... Ел шетіне бір жеткізсең, екі дүниеде де арманым жоқ
деген сертім бар еді. О, Алла, аманат жанымды бүгін алсаң да разымын», –
деді тәңірге жалбарынып.
«Айналайын, туған жер, сені де кӛретін күн болады екен-ау!» – деп
тұншыға күбірлейді. Қалтыраған қолымен кӛңірсіген дымқыл топырақтың
бір уысын алып, бетіне басады, танауына апарып, қайта-қайта иіскей
береді...
Қарт шекпенін асықпай шешіп, бір бұрышқа қойды. Сонан соң
кӛйлегінің түймесін ағытып, жалаңаш етіне асып қойған бойтұмарын алды.
Барқыттан тігілген кәдімгі үшбұрыш тұмар. Қарт тұмарды ерніне
жақындатып тәуеп етті. Сонан кейін қалтасынан бәкісін алып, тұмарды
сӛкті де, тӛңкеріп сілікті. Тұмардың ішінен термен байланып қалған бір уыс
қиыршық топырақ түсті жерге. Бұл – осыдан қырық жыл бұрын жат
ӛлкеге аттанарда туған жерден түйіп алған топырақ еді» деген үзінділерде
шығарманың идеялық мазмұны айқын танылады. Осы үзінділерді сыныпта
қайталап оқыту арқылы шығарманың тақырыптық, идеялық мазмұнын
айқындайтн сұрақтар қойған орынды.
Тахауи Ахтановтың «Күй аңызы» әңгімесінің тақырыбы – ӛнер
құдіреті. Күйші Естемес тағдыры.
Шығарманың тілі жеңіл, оқиғасы қызғылықты. Шығарма оқылғаннын
кейін әңгімедегі кейбір түсініксіз қазақтың әлеуметтік тұрмыс-тіршілігіне,
тӛрт түлік малға қатысты пассив қолданыстағы сӛздермен жұмыс жүргізу
керек.
Мағынасын айқындайтын сӛздер: «тізгін» – аттың басын тежеу, игеру
үшін пайдаланатын, ұштары жүгеннің ауыздық шығыршығына екі жағынан
байланған қайыс; «шылбыр» – жүгеннің шығыршығына бір жағынан
тағылған жіп; «түндік» – киіз үйдің шаңырағына жабылатын тӛрт баулы киіз;
«қолқа салу» – дос, жолдас адамдардың бір-бірінен бір нәрсені қалауы;
«тулақ» – үстіне жүн сабау үшін немесе тӛсеніш үшін жүні алынбай қаты-
рылған шикі тері; «аңғырт» – аңғал, аңқау; «мүсәпір» – бейшара, байқұс;
«әудем жер» – кӛз кӛрім жер, жақын ар; «сағақ» – жылқының сағалдырық
тұратын тамағының астыңғы жағы; «шыңырау» – биік құз, таудың ұшар
басы; «аруана» – екі ӛркешті, таза тұқымды түйенің ұрғашысы; «інген» – қос
ӛркешті түйенің ұрғашысы; «мая» – жалғыз ӛркешті түйенің інгені; «нар» –
бір ӛркешті түйе т.б.
Шығармада кездесетін кӛркемдік тәсілдер: эпитет – «ӛткір қоңыр
кӛзді», «мүсәпір бейнесі», «жұмсақ әуен бояуы», «жалаңаш тау»; теңеулер –
«жібектей майысып», «балшықтан құйғандай», «сүйріктей саусақ»,
«балапандай».
Достарыңызбен бөлісу: |
