2-китап indd

359

о первом опыте перевода на счетно-вычисли тельной машине с татарского 

на русский язык.

Творческий  характер  представленных  на  конференции  докладов 

способствовал  ожив ленному  обмену  мнениями.  Научные  споры  и 

полемические  высказывания  выступающих  (проф.  Е.  И.  Убрятовой, 

проф.  И.А.Батманова,  проф.  Л.З.Заляй,  кандидата  фи лологических 

наук  Г.С.Амирова,  А.Б.Хасеновой,  А.  Б  Булатова  и  др.)  по  докла дам 

способствовали  более  глубокому  и  все стороннему  освещению  тех  или 

иных  воп росов  как  общетюркологического,  так  и  узколингвистического 

характера.

Конференция  рекомендовала  улучшить  координацию  научно-

исследовательской  ра боты  в  республиках,  проводить  совместные 

диалектологические  экспедиции,  региональ ные  совещания,  посылать  на 

учебу  своих  аспирантов,  обмениваться  научными  тру дами,  комплексно 

разрабатывать проблемы общей тюркологии, сравнительно-историче ского 

изучения родственных языков, счи тать крайне желательным преподавание в 

вузах курсов общей тюркологии («Введение в тюркологию», «Сравнительная 

граммати ка  тюркских  языков»),  создать  печатный  орган  для  публикации 

работ  по  вопросам  тюркских  языков  «Вопросы  тюркологии».  Наряду  с 

этим участники конференции об ратили внимание на отставание в изуче-

нии  вопросов  истории  конкретных  тюркских  языков,  а  также  отметили 

необходимость переиздания трудов проф. А. Казем-Бека, акад. В. В. Радлова, 

проф. Н. Ф. Катано ва и других видных отечественных тюрко логов.

Қазақ ССР ғылым Академиясының Хабаршысы. 

Алма-Ата. 1960.  (Соавт.А. Аманжолов)

ТІЛ ҚҰРЫЛЫСЫ

“Тіл  құрылысы”  деп  отырғанымыз  –  жеке  тілдің  тұтас  қалпын, 

грамматикалық  (лексика,  фонетика,  морфология,  синтаксис,  тарихи 

даму) жүйесін түгел қамтитын кесенді де әмбебап зерттеулер. Оларды, 

әдетте, “Грамматический очерк”, “Строй языка” деп те атайды.

Академик  Ә.Қайдардың  бұл  “жанрда”  жүргізген  зерттеулері 

қазақ  және  ұйғыр  тілдеріне  бағышталған.  Егер  хронология  тәртібімен 

алып  қарасақ,  ғалымның  бұл  саладағы  алғашқы  еңбегі  “Краткий 

грамматический очерк уйгурского языка” деген атпен 1961 ж. “Уйгурско-

русский  словарьдың”  қосымшасы  ретінде  (289-328  б.б.)  жарияланған 

болатын.

360

Бұл  жас  ғалым  үшін  алғашқы  тәжірибе,  әрі  күрделі  еңбек  болып 

саналды.  Алайда,  бұл  еңбек  ұйғыр  тіл  білімінің  тарихында  алғаш  рет 

оның  толық  академиялық  грамматикасын  ұйғыр  тілінде  жазуға  жол 

ашқан еді. Көп кешікпей Ә.Қайдар (ұйғыр ғалымдары Ғ.Садуақасов пен 

Т.Талиповтармен бірігіп) “һазирқи заман ұйғыр тили” (1 қисим, Лексика 

вә  фонетика.  Алмута,  1963,  264  б.)  атты  еңбек  жариялады.  3  жылдан 

соң  бұл  грамматиканың  екінші  бөлімі  –  “һазирқи  заман  уйғур  тили” 

(2-қисим.  Морфология  вә  синтаксис.  Алмута,  1966,  455  б.)  Ә.Қайдар 

редакторлығымен және ұжымдық авторлығымен жарық көрді.

Бұл еңбектер жалпы түркология және ұйғыр ғалымдары тарапынан 

жоғары бағаланды. Оның бір айқын айғағы: 1) екі томның екеуі де көп 

кешікпей ұйғыр халқының негізгі отаны – ШУАР-да араб жазуымен (сол 

атауымен) қайтадан басылып шықты. 

Көп ұзамай осы екі том ешбір өзгеріссіз үлкен бір том болып, қытай 

тіліне аударылып, ұйғыр тілін үйренушілер үшін оқулық ретінде басылып 

шығады. (“һазирқи заман уйгур тили // Пекин, 1988, С. 672; қытайша). 

Ғалым  үшін  бұл  үлкен  табыс  еді,  әрине.  1966  ж.  ССРО  халықтары 

тіліне  арналып,  Мәскеуде  шыққан  “Языки  народов  СССР”  атты  үлкен 

ұжымдық  еңбекте  ғалым  Ә.Қайдардың  тағы  бір  очеркі  –  “Уйгурский 

(новоуйгурский) язык” (Тюркские языки. М., 1966. т. 2, с. 363-368) жарық 

көреді. Автордың түркология әлеміне кеңінен мәлім болған еңбектерінің 

бірі  осы  болатын.  Ал  ғалымның  ұйғыр  тілі  бойынша  соңғы  қатысқан 

ұжымдық еңбегі – “Строй уйгурского языка” (Алма-Ата, “Наука”, 1989, 

c. 4-47).

Ғалым  Ә.Қайдардың  лингвистиканың  бұл  “жанрында”  қазақ  тілі 

бойынша да жазған еңбектері баршылық. Солардың бірі – “Cовременный 

казахский  язык”  (фонетика  и  морфология.  Алма-Ата,  1962,  c.  120-129) 

атты  ұжымдық  еңбек.  Ол  онда  қазақ  сөздерінің  құрылымдық  типтерін 

сөз етеді. Қазақ тілі туралы жазылған автордың “Казахский язык” (БСЭ, 

М., 1973, т.2., с. 174-175) очеркі де түркі әлемінде жиі сілтеме жасалатын 

энциклопедиялық анықтамалардың бірі болып жүргені белгілі. Сондай-

ақ  “Казахский  язык”  деп  аталатын  көлемді  грамматикалық  очерктің 

Мәскеуде  (Бішкекте  қайталанып  басылған)  “Языки  мира.  Тюркские 

языки”  атты  ССРО  Ғылым  академиясы  дайындаған  энциклопедиялық 

басылымда  (М.,  1997,  C.  242-254)  жарық  көрсе,  “Қазақ  тілі”  деген  үлкен 

еңбегі  Қазақстан  тарихының  жаңа  басылымында  қазақ  және  орыс  тілінде 

(“История Казахстана с древнейших времен до наших дней в пяти томах”, 

т. 2, Алматы, “Наука”, 1997, c. 564-574), сондай-ақ “Қазақ тілі” деп аталатын 

361

энциклопедияда (Алматы, 1998, 208-215 б.б.) жарияланған. Бұлар ғалымның 

бір-бірін қайталамайтын дербес зерттеулері.

“Тіл  құрылысы”  саласына  кейбір  грамматикалық,  фонетикалық 

нақтылы  құбылыстарды  сөз  ететін  мына  тәрізді  бір  топ  мақалаларды  да 

жатқызуға  болады:  “К  вопросу  о  частицах  в  уйгурском  языке”  (Труды 

Сектора востоковедения АН КазССР. Алма-Ата, 1959, т. І, с. 117-136); “Случаи 

выпадения неустойчивых согласных в устной речи уйгуров и их отражение 

в письменно-литературном языке” (Маловские чтения, Алма-Ата, 1973, c. 

30-33); “Грамматические индикаторы в производных основах подражаний в 

тюркских языках” (Вопросы советской тюркологии. Ашхабад, 1985, c.11-12), 

т.б.

Осы  сияқты  жалпы  тіл  құрылысына  қатысты  еңбектердің  қатарына 

ғалымның әдеби тіл нормасына, стильге арналған мына сияқты мақалаларын 

да жатқызуға болады: “Частицы как стилистическое средство выражения 

экспрессивно-эмоциональных  оттенков  речи  в  уйгурском  литературном 

языке” (сб. “Развитие стилитических систем литературных языков народов 

СССР. Ашхабад, 1968, c. 247-256); “Шығарма тілі – көркем әдебиет өзегі” 

(“Өнер  алды  қызыл  тіл”.  Мақалалар  жинағы.  Алматы,  “Жазушы”,  1986, 

42-56 б.); Ғылым тілі және әдеби тіл статусы” (Терминдер мен олардың 

аудармалары.  Алматы,  1990,  9-21  б.);  “Толғауы  тоқсан  қызыл  тіл”  (“Соц.

Қазақстан”, 1984, 17 авг), т.б.

Айта  кету  керек,  бұл  еңбектердің  әрқайсысының  тіл  тануда  атқарған 

өзіндік  міндеті,  тіпті  кезінде  жазылуына  себептері  де  болғаны  белгілі. 

Мәселен, ғалымның “Шығарма тілі – көркем әдебиет өзегі” атты көлемді 

мақаласы  1986  ж.  Қазақстан  жазушылар  одағында  көркем  сөз  зергері 

Ғабеңнің  (Ғабит  Мүсіреповтың)  инициативасымен  өткен  көркем  шығарма 

тіліне  бағышталған  үлкен  мәжілісте  жасалған  баяндамасы  болатын.  Бұл 

көтерілген мәселенің тіл үшін қай кезде болмасын ғылыми-практикалық мәні 

зор екенін сол мәжіліс көрсеткен болатын.

“Тіл құрылысы” проблемасына қатысты тағы бір өзекті мәселесі – жазу 

мен емле десек, Ә.Қайдардың бұл салада да өзіндік үлесі барлығын көреміз. 

Атап айтқанда, ұйғыр тілінің 1960-жылдары жаңа қабылдаған емле ережесіне 

байланысты (акад. І.К.Кеңесбаевпен бірлесе отырып) айтқан пікірі (“О новой 

уйгурской орфографии” // Изв. АН КазССР, Сер. филол. и икусств., 1960, 

вып. 2, с. 86-93) мен Мәскеуден шыққан (“Орфография уйгурского языка” 

// Орфография тюркских литературных языков СССР. М., 1973. С. 236-256) 

жинақта  жарияланған  очерк  бұл  мәселенің  де  ғалым  тарапынан  арнайы 

зерттелгенін көрсетеді.