2-китап indd

365

екенін қанағат тұтуымызға тура келеді (VІ-ІХ ғ.). Себебі, бұл көне тіл 

– Орт. Азия мен Қазақстан кең байтақ аймағында сол дәуірде тіршілік 

еткен  көптеген  түркі  тайпаларының  тірі  тілдері  мен  диалектілерінің 

бір  арнаға  тоғысуының  көрінісі.  Бұл  тіл  -  Тоны  көк  (716  ж),  Күлтегін 

(732 ж), Білге қаған (735 ж.) сияқты басқа да қолбасшылардың, көрнекті 

мемлекет қайраткерінің өмірі мен ерен істерін баяндайтын толғауларға, 

қоштасу, арнау, асқақтату, халықтық теңеу түріндегі, көркем шындық 

құралдарының  бейнелі  модельдеріне  аса  бай  болды.  Егер  қазақтың 

көптеген эпикалық мұралары мен ауызекі - ақындық шығармашылығы 

тілінің образдылығын, көркем шындықты баяндау үлгілерін көне түркі 

(VІ-ІХ ғ.) тілінен жалғасқан дәстүр десек, артық айтқандық емес.

Алайда,  түркі  қағанатының  құлауына  (Батыс,  Шығысын  қоса 

алғанда)  байланысты  жалпы  түркі  әлемінде,  соның  ішінде  Орта 

Азия мен Қазақстанда болған елеулі өзгерістер осы аймақтағы тілдік 

ортаға  әсер  етпеуі  мүмкін  емес  еді.  Бұл  арада,  халықтардың  көшіп-

қонуы,  жаңадан  құрылған  мәдени  орталықтар  мен  мемлекеттік 

құрылымдардың,  сондай-ақ  исламның  таралуы,  соған  байланысты 

араб жазуының қолданылуының кеңінен өріс алуы және т.б. әсер етпей 

қалған жоқ.

Мысалы, Орта Азия мен Қазақстан халықтарына тікелей қатысы бар 

аса  маңызды  тарихи  оқиғалардың  қатарына  түркі  мұсылмандарының 

Оңтүстік  Қазақстандағы  Саманидтер  мемлекетін  жаулап  алуын 

жатқызуға болады. (В. В. Бартольд, III. 1. 126). Көшпенділердің зиялы 

қауымы  арасына  мұсылман  дінінің  енуі  және  таралуы  ең  алдымен 

олардың рухани дүниесіне, көне әдет-ғұрпы мен салт-дәстүріне белгілі 

бір  дәрежеде  өзгерістер  әкелді.  VІІІ  ғ.  бастап  араб  жазуына  көшуге 

байланысты  көне  түркі  әдеби  тілінің  ауызекі  және  жазба  дәстүрі 

біртіндеп қолданыстан ығыстырыла бастады.

X-ғасырда  құрылған  қуатты  Қарақандитер  мемлекетінде  іс-

қағаздары  жалпы  түркі  тілінде  жүргізілді,  бірақ  оның  негізіне  араб 

жазуы  алынды.  Бұл  дәуірде  мемлекеттік  дәрежеде  қызмет  атқарған 

түркі  тілі  осы  мемлекеттің  иелігіне  енген  ру-тайпа  одақтарының  тірі 

тілдері мен диалектілерінің жиынтық тоғысы (синтезі) іспеттес болды. 

Бұл  тіл  біртіндеп  Самандидтер  күштеп  енгізген  араб  тілінің,  дәстүрі 

мен  «канондарынан»  ғана  емес,  сонымен  қатар  түркі  әдеби  тілінен 

де  алыстай  түсті.  Бірақ  түрлі  әлемнің  кейбір  жекелеген  өлкелері  мен 

мәдени орталықтарында (Мысалы, Алтын Орданың кеңселерінде және 

т.б.) көне түркі жазуы негізінде қызметін жалғастыра береді.

366

Алғашқы  орта  ғасырлық  түркілер  тілінің  тарихын  тілге  тиек 

еткенде,  көптеген  көшпелі  халықтардың  қоғамдық-мәдени  тұрмыс-

тіршілігіне,  этникалық,  мемлекеттік  құрылымына,  тіліне  өзгеріс 

енгізген күрделі тарихи оқиғалар жайында да әңгіме өрбіткен жөн.

Мұндай  оқиғалар  қатарына  Шыңғысханның  және  оның 

ұрпақтарының  (XIII  ғ.  бастап)  Орта  Азия  мен  Қазақстанды  жаулап 

алуы  да  жатады.  Бұл  оқиға  -  басқасын  айтпағанда,  бұған  дейін  өз 

алдарына  жеке-жеке  бытыраңқы  жүрген  этникалық  топтар  мен  түркі 

руларын,  тайпаларын,  қыпшақ  тілдік  одағының  аясына  біріктірді  (Е. 

Жұбанов, А.Ибатов). Олар осы жағдайда өз алдына жіктелді және жалпы 

белгілеріне  қарай  бірікті.  Бұл  Алтын  Орданың,  Жошы  және  Шағатай 

ұлыстарының ыдырауымен, бірқатар жеке тілдердің, оның ішінде қазақ 

тілінің де, бөлініп шығуына әкелген кезеңге сәйкес келеді. (Греков Б. Д, 

Якубовский А. Ю).

Сондықтан  да  мазмұн-мәніне  орта  ғасырларда  (Х-ІХ  ғ)  өзара 

туыстас ондаған түркі тілдері мен сөйленістерінің жалпы типологиялық 

ерекшеліктерін  қалыптастыруда  ерекше  рөл  атқарып,  нәтижесінде, 

оның «қыпшақ тобы» тобын құруға себепші болған өзінің құрылымдық 

жинақтылығының  арқасында  Еуразияның  барлық  өлкелеріне  кеңінен 

тараған,  соған  байланысты  басқадай  тілдік  топтардың  арасында 

басымдық  жағдайға  ие  болған  қыпшақ  тілдік  одағының  сипатталуына 

ерекше тоқталған жөн.

Шындығында  да,  жалпыға  ортақ  бастауы  бір,  бірақ  өзіндік 

құрылымдық  белгіні  иемденген,  көптеген  ру-тайпалардың  тілдері  мен 

сөйленістердің  арасында  қыпшақтық  бөлік  ХV  ғ.  қарай  басым  түсіп, 

қыпшақ  тобы  орта  ғасырларда  Орта  Азияда,  Қазақстанда,  Поволжье 

мен  Кавказда,  Венгрияда,  сондай-ақ  Мысыр  мен  Сирияда  кеңінен 

қолданылады.  Мұның  барлығы  кейінірек  жіктелген  бірігулер  мен 

аймақтық және жеке тілдердің қалыптасуына әкелді. Бұл, әдетте, мәдени-

әкімшілік орталықтары маңайында өтті. Сол уақыттың өзінде-ақ жалпы 

Дешті  Қыпшақ  түркілері  тілі  туралы  ғана  емес,  сол  сияқты  Мәмлүк, 

Поволжье,  Орталық  Азия,  Қазақстан  қыпшақтарының  тілі  туралы  да 

айтуға  болатын  еді.  Міне,  бірқатар  тілдердің  тарихи  дамуындағы  осы 

бағыт қыпшақ тобына жататын қазақ, ноғай, татар және т.б. жеке тілдердің 

құрылуына (ХV ғ.) әкелді. Сөйтіп, қыпшақ тілдері қауымдастығы (Х-ХV 

ғ.)  қорытушы  және  қарым-қатынасқа  түсіруші  орта  қызметін  атқарып, 

көптеген  жақын  туыстас  тілдерді  және  сөйленістері  өз  айналымына 

біріктіре алды, типологиялық жағынан бір, құрылымдығы тұтас, сөздік 

367

қоры  бай,  түркі  тілдерінің  өзіндік  ерекшелікке  ие  тобын  құрып,  сол 

уақытта қалыптасқан тілдік жағдайдан шыға алды.

Қазақ халқының және оның тілінің қалыптасуындағы этнотуыстық 

процестерді дәл осындай тарихи астарда қарау ләзім, ол этностық өзіндік 

санасымен  байланысты:  ұғымының  тұтастығы,  этникалық  заттың, 

руханилық, территориялық және т.б. психологиясы, тұрғысындағы бірлік. 

Бұл  процестер  уақыты  жағынан  алғанда  қазақ  жерінде  мемлекеттің 

құрылуымен тұспа-тұс келеді.

Орта  Азия  мен  Қазақстандағы  өзге  халықтардікіндей  қазақ  халқы 

тарихының  орта  ғасырлық  дәуірі  де  ерекше.  Бұл  дәуірде  аталған 

халықтардың  қоғамдық  өмірі  заттың  руханилықтың  көрсеткішіндей 

мәдени оқиғаларға толы болды. Мұның өзі тілдік жағдайға, нақты тілдің 

тағдырына (жағымды кейде жағымсыз) әсер етті.

Осыған байланысты жалпы, аймақтың, нақты қыпшақ және аралас 

қыпшақ-оғыз тілдерінде бірқатар көркем эпистолырлық, филологиялық, 

тарихи, діни, жағрапиялық, агиографиялық және басқа шығармалардың 

дүниеге келгенін атап көрсетуге болмайды. Мұндай жазба ескерткіштер 

тілін талдау ғалымдарға олардың арасындағы кеңістік-уақыт байланысын, 

тектік  жақындығы  мен  алшақтығын  және  өзге  де  ерекшеліктерін 

айқындауға мүмкіндік береді. Бұл жалпы (қыпшақ тілдерінің), сондай-

ақ  жекелеген  тілдердің  арасындағы  жалпы  және  жеке  нақты  тілдердің 

ерекшеліктерін (ол жөнінде соңынан) анықтауда маңызды.

ХІІІ-ХІV  ғ.  Дешті  Қыпшақтан  Мәмүліктер  Мысыр  мен  Сирияға 

дейінгі аймаққа иелік еткен Алтын Ордада қызмет еткен жалпы қыпшақ 

әдеби  тілінің  түрлі  аймақтарда  өзіндік  жергілікті  айырмашылықтары 

көрінеді.  Бұл  нақты  жағрапиялық  жағдайлармен  ерекшелінген  түрлі 

мәдени-әкімшілік орталықтардың әсері; бір жағынан жеке қыпшақ әдеби 

тілін түзеуге ұмтылуы болса, екінші жағынан, жалпы келіп осы әдеби 

тілдің негізін құрайтын әрбір қыпшақ тілдерінің өзіндік ерекшеліктерін 

сақтап қалуға ұмтылуынан. Қалай болғанда да, осы ортағасырлық қыпшақ 

әдеби тілінің негізін құрушы ұйытқы «жағрапиялық тұрғыдан» - Дешті 

Қыпшақ,  (Құрышжанов  А),  ол  тілдік  тұрғыдан  алғанда  -  сол  кезеңде 

түркі тілдерінің бүкіл қыпшақ тобына басыңқы (жетекші) болған бөлігі, 

қыпшақ-қуман  диалектісі.  Ал  қазақ  тіліне  келер  болсақ,  ол  аталмысы 

жетекші  топпен  тікелей  этнотуыстық  және  этнотілдік  қазақ  халқының 

құрамына  енген  қыпшақ  ру-тайпалық  одағы  арқылы  байланысты  еді. 

Дегенмен қазақ тілінің қалыптасуына түпкілікті (ХV ғ.) шешуші себеп 

болған геосаяси орта.