2-китап indd

190

Ол  хаттарда  әр  мамандық  иелері,  әр  жастағы  республика  тұрғындары 

Устав пен Программа бойынша пікірлерін, кеңестерін, ұсыныстары мен 

ескертпелерін ашық айтты.

Біз  ең  алдымен  осы  хаттардағы  мәселелерді  басты  назарға  алып, 

Қазақ республикасының Мемлекеттік тіл туралы Заңына орай жоспарлы 

жұмыс бастап кеттік. Ал енді бұл ұсыныстар мен өзгерістерді, пікірлер мен 

ескертпелерді 20 октябрь, жұма күні басталатын қоғамның Құрылтайында 

талдап, талқылап, бекітеміз. Қазіргі күндері Құрылтайдың өз дәрежесінде 

өтуі үшін негізгі жұмыстарды жаппай жүргізудеміз.

–  Ендеше,  осы  Құрылтайдың  құрылымы  туралы,  оған  келетін 

делегаттардың саны мен ауқымы туралы, ұйымдастыру жұмысындағы 

негізгі мәселелер туралы да айта кетсеңіз.

–  Құрылтай  өз  жұмысын  20–21  октябрь  күндері  М.О.Әуезов 

атындағы  Қазақ  мемлекеттік  академиялық  драма  театрында  жүргізеді. 

Қазақстанның  17  облысынан  200-ге  жуық  делегат  қатысқалы  отыр. 

Құрылтайға  қатысатын  делегаттарға  алдын-ала  арнайы  хабар  берілді. 

Олар  бүгіннен  бастап  келе  бастайды.  Алматы  қаласының  өзінен  300 

делегат болмақ. Сондай-ақ тағы да 300-ге жуық қонақ шақырылып отыр. 

Олар да Құрылтай күндерінде негізгі мәселеге араласып, өзінің ойлары 

мен  ұсыныстарын  ортаға  салады  ғой  деп  үміттенемін.  Күн  тәртібінде 

негізінен мынадай мәселелер бар.

1. «Ана тілі» қоғамының ашылуы туралы.

2. Қоғамның Уставын талқылау, бекіту.

3. Қоғамның программасын талқылау, бекіту.

Құрылтайда  «Республикадағы  тілдердің  жағдайы  және  «Ана  тілі» 

қазақ республикалық  қоғамының  ашылу қажеттігі» туралы өзім баяндама 

жасағалы  отырмын.  Ғалымдар  Шора  Сарыбаев  және  Өмірзақ  Айтбаев 

қоғамның  Уставы  туралы  қоғамдық  пікірлерді  және  оны  жетілдірудің 

жолдары  туралы  қосымша  баяндамалар  жасайды.  Сондай-ақ  қоғам 

Программасы  туралы  да  қосымша  баяндамашылар  бар.  Баяндамалар 

оқылып, тыңдалғаннан кейін жарыссөзде жан-жақты талқылау болмақ. 

Құрылтайдың  екінші  күні  қоғамның  Программасы  мен  Уставы 

талқыланады. Ол баяндамашылар – Қазақ ССР Ғылым академиясының 

корреспондент-мүшесі Кеңесбай Мұсаев пен филология ғылымдарының 

докторы  Ерден  Қажыбеков.  Бұл  қосымша  баяндамаларда  қоғамның 

толыққанды  өмір  сүруі  үшін  Уставы  мен  Программасына  байланысты 

мақсаттар мен міндеттер, праволар толықтай ашып көрсетілмек. Және де 

осыларға  қосымша  осындай  облыстық  қоғамдар  құрған  жерден  келген 

191

өкілдер  сөз  сөйлейді.  Олар  өздерінде  істеліп  отырған  жұмыстардың 

жай-күйін баяндаумен бірге, алда атқарылар ауқымды жұмыстардың да 

жоспарын  ортаға  салады.  «Ана  тілі»  қоғамының  келешектегі  мәні  мен 

мақсаты  туралы  ой-пікірлері  мен  ұсыныстарын  айтады.  Және  бұларға 

қосымша осы қоғамның құрылуына, негіз қалауға себепші болған Қазақ 

ССР Ғылым академиясының институттары мен Қазақстан Жазушылар 

одағы,  Қазақстан  Журналистер  одағы,  Қазақ  ССР  Халыққа  білім  беру 

министрлігі  өкілдері  де  жоғарыда  аталған  мәселелерді  талқылауға  бір 

кісідей атсалыспақ. Сондай-ақ, белгілі ақын-жазушылар мен ғалымдар 

да  сөз  сөйлеуге  жазылуда.  Міне,  мұның  бәрі  сайып  келгенде,  келешек 

қоғамның  Қазақ  ССР-інің  Мемлекеттік  тіл  туралы  Заңына  сәйксс 

жүргізілетін күрделі де қажетті жұмысының негізгі мақсатын анықтайды.

– Енді қоғамның басшылығы туралы, басшылығы болғанда олардың 

статустары туралы біле отырсақ.

–  Басқа  қоғамдар  секілді  мұның  да  өз  президенті  болады. 

Құрылтайдың  күн  тәртібіндегі  мәселелердің  бірі  де  осы  –  ұйымдық 

мәселелер.  Мұнда  «Ана  тілі»  қоғамының  президенті  ашық  дауыспен 

сайланбақ.

Сондай-ақ  қоғамның  басқармасы  құрылып,  тексеру  комиссиясы, 

қоғам  штаты,  «Сөз  өнері»  деп  аталатын  халық  университетінің 

басшылығы  секілді  ұйымдық  мәселелер  де  қаралып,  бекітілмек. 

Осы  Құрылтайда  «Ана  тілі»  қоғамы  жанынан  газет  ашу  мәселесі  де 

талқыланады  деп  күтілуде.  Әрине,  бұл  газеттің  аты  мен  оның  штат 

құрамы туралы да әңгіме болмай қалмас.

– Әбеке, енді соз соңында осы Құрылтайда заңды түрде дүниеге келмек 

«Ана тілі» қоғамының өздеріңіз жоспарлаған жалпы құрылымы туралы да 

жұртшылыққа айта кетсеңіз.

–  Айта  кетуге  болады.  Әрине,  мұның  кейбір  жерлерінде  өзгерістер 

немесе толықтырулар болуы мүмкін. Әзірге біз мынадай құрылым ұстанып 

отырмыз.  Қоғам  басқармасы,  «Сөз  өнері»  халық  университеті,  газет 

редакциясы, сондай-ақ мынадай 3 секция және 7 комиссия құру жоспарда  

бар. Олар; информация, басқа  республикалардағы  қазақтармен байланыс 

және ұлттық мәдени орталықтармен байланыс секциялары. Ал комиссияға 

келетін болсақ, орта мектептер мен мектептердегі, балабақшалардағы және 

жоғары оқу орындарындағы ғылыми-методикалық комиссия, тіл мәдениеті 

туралы комиссия, терминдерді бекіту және қарау комиссиясы, ономастика 

саласы  бойынша  комиссия,  тіл  тарихы  жөніндегі  комиссия,  тілдің  шығу 

төркіні жөніндегі комиссия.

192

Бұған  қосымша  облыстардың  бәрінде  және  олардың  қалалары  мен 

аудандарында, ауыл-селоларда «Ана тілі» қоғамының тиісті филиалдарын 

құрмақпыз.

– Әңгімеңізге рахмет.

«Лениншіл жас», 1989. 18 қазан. (Сұхбаттасқан Ө. Оралбаев).

Ана тіліміздің жанашыры

–  Әбеке,  қазақ  елінің  қара  емендей  қайыспас  жүректі  туған  бір 

көш  бастаушысы  Ахмет  Байтұрсынов  кезінде  халқының  қам  көңілін 

оятып,  көзін  ашу  үшін  «Тіл  құрал»  жасап,  аруақты  жұртының 

атымен «Қазақ» газетін шығарды. «Ана тілім – қазақ тілі таза бол, 

сұқ көзден сау бол!» деп ұрандап, туған тілінің қазыналы бай алқабын 

қарашығындай  аялап  қорғауды  мұрат  тұтты.  Ол  тіл  тазалығына, 

қолдану  аясының  тарылмауына  жанын  сала  атсалысып,  күресумен 

өтті. Ұлы тұлғаны қанды қол жендеттік те, өлім де жеңе алмады. Аға 

ерлігі – ініге де үлгі, өнеге. Біз Сізді Ахаңның лайықты ізбасары ретінде 

көргіміз келеді.

– «Кемеңгердің көлеңкесі де ыстық» қой, қарағым, Ахаңдай болу 

қайда. Ол өзі халық секілді тума жаратылыс. Сол себепті де елдігіміздің 

іріп,  бүлінбес  рухани  қорегі  –  Қазақ  тілі  мен  грамматикасын  төрт 

аяғынан тең бастырып, қазақ тіл білімінің телегей терең теңдігін ашты 

емес  пе.  Ал  Ахаң  салған  сара  жолмен  шайқатылмай,  тік  басып  жүре 

алсақ, оны өз басым мәртебе санаймын. Қазақ еліне, қазақ тіліне сол 

кісідей жанашыр, қамқор болу қазіргі таңда бәріміз үшін зор парыз.

– Ана тіліне көкөрім өмір, кең өріс тілеп, қажет болғанда ықтимал 

қарсылықтардан жасқанбай күресе білу. Сізге тән азаматтық қасиет 

екенін көзіміз жетті деп айта аламыз. Енді қазақ тілінің мемлекеттік 

тіл статусын алғаннан бергі хал-жағдайына тоқтала кетсеңіз.

– Қарлы қыстан соң жадырап жаз келетіні сияқты бұл өзі көңілімізді 

желпінтіп, көтеріп тастаған ірі жеңісіміз болды ғой. Бірақ тоқмейілсіп, 

жел сөзге, жалған мақтанға ерік беруге қақымыз жоқ. Себебі ата-баба 

топырағында аунап, өз жерімізде өмір сүріп жүріп тілімізді құртып ала 

жаздағанымызды еш уақытта естен шығаруға болмайды. Қазақ тілінің 

қолданылар аясы тарылып, от басы, ошақ қасында қалғаны да жасырын 

емес.  Өз  қағынан  жерінген  құландай  ана  тілінен  безініп  кеткен  «без 

бүйректер» де көз алдымызда өсіп жетілді. Қазақшаңа емес, орысшаңа 

қарай  қызметке  алынып,  «грамотный»  деген  шенге  ие  болдық.  Тізе 

берсек мұндай келеңсіздіктер көп...