2-китап indd

193

Алайда  қайта  құрудың,  жариялылық  пен  демократияның  бітеліп 

қалған  бұлақ  көзін  ашқандай  серпілісті  әсеріне  сүйсінбеу  мүмкін 

емес.  Ақыл-ойымызға  буырқанысты  жаңа  екпін  әкелді  ол.  Қазақ 

тілінің  мемлекеттік  тіл  болуы  соның  жарқын  көрінісі.  Енді,  мәселе 

тіл туралы заңның толық мағынасында жүзеге асырылуы. Бұл салада 

нақты  жұмыстар  қолға  алынуда.  Қазақ  тілінің  гүлденіп,  өмірдің 

барлық саласында іркіліссіз қолданылуын қамтамасыз ету бағытында 

құрылған «Қазақ тілі» қоғамына күні бүгіндері миллионға жуық адам 

мүше  болып  отыр.  Соның  ішінде  қазақ  тілінің  нағыз  жанашырлары 

бола білген 10 мыңнан астам белсенді азаматтарымызға ерекше құрмет 

білдіргіміз келеді. Олар ауылдық жерлерде тамаша жұмыс жасап жатыр: 

іс-қағаздардың қазақ тілінде жүргізілуіне, жиналыстардың қазақ тілінде 

өткізілуіне ұйытқы болып, дұрыс жолға қойылуын қамтамасыз етуде.

Иә, тіл қоғамының еншісіндегі жұмыс ауқымы сан-салалы. Қазақ 

тілінде  шығарылатын  оқулықтарды  көбейтуден  бастап  жаңадан 

балабақша,  мектептер  ашу  секілді  мағыналы  істерге  де  тиісті  үлесін 

қоспақ. Қоғам жанынан ашылған «Ғақлия» тіл үйрету орталығы да іске 

кірісті. Түрлі мекемелер мен ұйымдарда қазақ тілін үйренушілерге осы 

орталық көмектеседі.

Тағы бір айтып кетер қуанышымыз «Қазақ тілі» қоғамының басқа 

ел, басқа республикада тұратын бауырластарға игі әсерінің жетуі. Қазір 

Омбыда,  Прибалтика  республикаларының  өз  алдына  жеке  баспасы 

болуы  да  өмір  талабы.  Байқап,  ойлап  қараған  адам  бір  ғана  «Рауан» 

баспасы  қазақ  тілінде  шығарылатын  оқулықтармен  бүкіл  республика 

тұрғындарының  қажетін  өтейді  деп  айта  алмайды.  Сондықтан  жаңадан 

баспа  ашу  ісін  тезірек  қолға  алған  жөн.  Сайып  келгенде  қазақ  тілінің 

болашағы үшін не қажеттің бәрін ел болып жұмыла жүзеге асыруға тиіспіз.

–  Сіз  айтқандай  көп  болып  қолдап  әкететін  тағы  бір  үлкен  шаруа 

–  қазақ  тілінде  сөйлеуді  күнделікті  өмірімізде  тереңірек  орнықтыру 

десек, бұл салада әлі де жалтақтық, күдікшіл керенаулық, әліптің артын 

бағушылық басым жатқан сияқты. Әсіресе басшылар жағы баяғысынша 

«ортақ тілде» көсілте сөйлеуде. Ана тілімізде сөз бастарлық күнге қашан 

жетеміз осы!

– «Сабыр түбі – сары алтын» деп атаң қазақ біліп айтқан, шырағым. 

Дегенмен жайбасарлыққа ерік берсек, жолдан кешігетініміз және ақиқат. 

Өз  басым  жоғары  өкімет  мәжілісінде  және  басқа  да  келелі  кеңестерде 

қазақша сөйлеуді әдетке айналдырдым. Қазақстан Компартиясы Орталық 

Комитетінің  секретары  Өзбекәлі  Жәнібеков  жолдас  та  маңызды  бас 

194

қосуларда қазақша сөйлеп жүр. Сірә, анасының ақ сүтінің дәмі таңдайына 

келген әр қазақ өз ана тілінде тақылдап тұруға тиіс қой. Менің ойымша 

бұған бөгет жоқ. Тек батылдық, жауапкершілік болсын «Қазақ елі бір ауыз 

сөзім саған» деп жар салған Мағжан ақыннан үйренуіміз керек.

–  Әбеке,  Сізге  ел-жұртыңыз  сенім  артып,  Қазақ  ССР  халық 

депутаттығына  кандидат  етіп  ұсынып  отыр.  Егер  жолыңыз  болып, 

рсспублика  парламентіне  мүшелікке  сайлана  қалсаңыз,  қандай 

мәселелерге айрықша назар аударар едіңіз!

–  Әуелі  республика  парламентінде  қазақ  тіл  білімінің  бір  өкілі 

болуын қажеттілік деп санаймын. Ал өз басым қазақ тілінің жоғын іздеп, 

барын базарлап, елдің биік өресін аласартпай сақтап қалу жолында бұдан 

былай да жалықпай еңбектене беремін.

– Рахмет Әбеке! Сайлауда жеңіске жетуіңізге тілектеспіз.

«Алматы ақшамы», 1990. 25 наурыз. (Сұхбаттасқан Қ.Әбішев).

Ойлан, Олжас!

Ана  тіліміздің  ары  мен  абыройын  әр  кез  қызғыштай  қорып  келе 

жатқан  атақты  академик  ағаның  ақиық  ақын  інісіне  жолдаған  сәлем 

хаты  редакция  қоржынында  бір  айдан  астам  уақыт  жатып  қалды. 

Ондағы себеп: әңгіме қанша адал, сөз қанша салмақты болса да, сайлау 

алдындағы  науқанның  әдебінен  аттағанды  жөн  көрмедік.  Енді  сайлау 

өтіп,  хат  арналған  адам  парламентке  мүше  болып  сайланғаннан  кейін 

асыл  ой  арнасын,  ойлы  сөз  орнын  табар  деген  сеніммен  мақаланы 

жариялап отырмыз.

Тағы да Ана тіліміздің тағдыры тәлкекке түсіп, ғұмырына қауіп төне 

бастады, халайық! «Мың өлім, мың тірілу» аз болғандай, тағы бір нәубет 

алдымыздан елес беретін сияқты. Қол жайып, сұрап алған Ата Заңымызбен 

айғақталған  Ана  тіліміздің  биік  мәртебесін  аяқасты  қылудан  ел-жұрт 

болып бүгін қорғап қалмасақ, ертең тым кеш болады, қапыда қалып, өкініп 

жүрмейік. Енді ғана еңсесін көтеріп, халқына қызмет ете бастаған тілімізге 

баяғы таз телпегін қайта кигізсек, онда тарих бізді кешіре қоймас.

Мұны  бізге  айттырып  отырған  –  ай-күннің  аманында  үрей  тудыру 

ниеті емес, кейінгі кезде үдей түскен тіл төңірегіндегі неше алуан жайсыз 

әңгімелер  мен  қисынсыз  әрекеттердің  күндердің  күнінде  бір  пәлеге 

ұшыратып,  опық  жегізетінін  шындап  сезіне  бастаған  мазасыз  көңілдің 

шынайы сыры, жүректің әмірі.

Бұл әңгіменің басын мен бірден Олжас ініме (Омарұлы Сүлейменовке) 

тірегім  келеді.  Ашық  хат  жазып,  ағынан  жарылып  жатқан  жазушы 

195

қауымының  үлкенді-кішілі  өкілдеріне  Олжекеңнің  қайтарған  жауабын 

оқып,  қарным  ашқандықтан,  не  де  болса,  пікірімді,  «әділдігін  өзі  айтар» 

деген үмітпен, қалың жұрттың төрелігіне ұсынуды мақұл көрдім.

Бұрын да, қазір де бізде дәстүрге айналған бір әдет бар, ол – белгілі бір 

әлеуметтік топтармен мемлекет «мүддесіне» байланысты кейбір қоғамдық 

құбылыстар  мен  этносаяси,  этнодемографиялық,  географиялық,  т.б. 

ұғымдарды табиғатына сай өз атымен емес, жасанды атауларымен атауға 

дағдылану. Мәселен, кезінде «совет халқы» деп келдік (бұл «американский 

народ»  деген  үлгіден  мүлдем  басқа).  Осы  дәстүр  бойынша  «Қазақстан 

халқы» деу де дәл емес, өйткені мұнда бір ғана халық тұрмайды. Әр түрлі 

ұлт өкілдері көп те, ұлт біреу – қазақтар бола тұрса да, «көпұлтты Қазақстан» 

деп  қалыптастырдық.  «Қазақстан  Республикасы»  деп  алудың  да  қисыны 

жоқ  еді,  «стан»  көрсеткіші  тұрғандықтан,  «республика»  қайталау  болып 

саналады. Ал «жергілікті халық» дегеннен «тек қана қазақтар» деген ұғым 

шықпайды.

Сондықтан бұл тіркесті ғасырлар бойы Қазақстанда жасап келе жатқан 

халықтардың бәріне қатысты деп ұққан жөн.

Міне, осы тәрізді жасанды атаулардың бірі – «орыстілділер». Жалпы, 

бұрын да қолданылатын бұл терминнің өз басында тұрған пәлендей жамандық 

жоқ. Ол, әдетте, «англоязычные», «арабоязычные», «тюркоязычные» сияқты 

терминдердей,  ағылшын,  араб,  түркі  тілдерінде  ғана  сөйлейтін  олардың 

байырғы иелеріне, не осы тілдерде ғана сөйлейтін басқа этностық топтарға 

қатысты (мәселен, ағылшын тілді негірлер түрінде) айтыла береді.

Ал  «орыстілділер»  атауының  бүгінгі  «статусына»  келсек,  ол  алғаш 

Балтық жағалауындағы республикаларда тұратын және жергілікті (латыш, 

эстон,  литва)  халықтардың  тілін  білмейтін,  іс  жүзінде  қолданбайтын 

орыстарға  қатысты  айтыла  бастап  еді,  КСРО-ның  құлап,  ұлттық 

мемлекеттердің  бой  көтеруіне  байланысты,  оның  мағыналық  ауқымы, 

қолданыс аясы тез кеңейіп, саясаткерлердің арқасында сан алуан астарлы 

мағынасы  пайда  болып,  саяси  салмағы  ауырлай  түсті.  «Орыстілділер» 

термині бүгінде заң ұғымына айналып, мемлекеттік, тіпті мемлекетаралық 

қатынас тілі мен ресми құжаттарда жиі қолданылатын болды. Ал ұлтаралық 

қатынасты ушықтыру арқылы кез келген жиында сөйлеп, өзіне саяси ұпай 

жинаушылар  бұл  сөзді  ұлтаралық  саясатта  өзіне  ұран  қылып  алды.  Тек 

ол  ғана  емес,  кейбір  ұлтшыл-шовинистер  республикадағы  негізгі  қазақ 

халқының қайткенде де беделін түсіріп, меселін басу үшін, «Қазақстанда 

орыстілділер 60 процент» деп, олардың көп екендігін айтып, қоқан-лоққы 

жасамақшы да болады.