2-китап indd

214

жалпы тұрғыда көрсетілгендіктен, оны іс жүзінде орындауда көптеген 

қиындықтар кездесіп отыр. Жер-жерлерден қойылып жатқан сұрақтар да 

осыларға байланысты.

Республикалық «Қазақ тілі» қоғамы Қазақ ССР-інің территориясында 

құрылған  және  құрылуға  тиісті  өзіне  мақсаттас,  бағдарлас  әртүрлі 

деңгейдегі  қоғамдардың  басын  қосатын  жалпыхалықтық  ерікті 

ұйым  болғандықтан,  олардан  Құрылтайда  қабылданған  жарғы  мен 

программа-платформаны  толық  мойындауды  және  соларға  сүйене 

отырып  ұйымдастыру  жұмыстарын  жүргізуді  талап  етеді.  Жергілікті 

жерлерді  құрылған,  не  құрылатын  мұндай  қоғамдар  сол  аймақтың 

немесе  сол  әлеуметтік  ортаның,  ведомство  мен  мекеменің  әлеуметтік, 

демографиялық,  т.б.  ерекшеліктерін  ескере  отырып,  республикалық 

«Қазақ  тілі»  қоғамының  құрамдас  бөлігі  бола  тұрса  да,  өз  аттарын 

«Қазақ  тілі»  деп  те  және  басқаша  да  атауға  (мәселен,  «Ана  тілі»,  «Тіл 

және мәдениет», «Сана» серіктігі, т.б.) сондай-ақ республикалық қоғам 

программасымен үндес өзіне қолайлы деген программасын қабылдауға 

қақылы.  Мұны  біз  жүздеген,  мыңдаған  қоғамның  творчестволық 

инициативасына  еркіндік  беру,  қазақтан  басқа  халықтардың  тіліне 

де  мүмкін  болғанынша  қамқорлық  жасау  деп  білеміз.  Бірақ  барлық 

жағдайда да қоғамның түбегейлі мақсаты біреу, ол – Тіл туралы Заңды 

жүзеге асыру және мемлекеттік мәртебе алған ана тіліміздің қолданыс 

аясын кеңейтіп, қоғамдық ролін арттыру.

Құрылтайда  қабылданып,  газет  беттерінде  жарияланған  жарғы 

бойынша  үш  жылда  бір  өтетін  қоғамның  кезектегі  съездері  аралығында 

барлық жұмысты атқаратын орган – құрамында 60-тан астам мүшесі бар 

басқарма  болса,  оның  күнделікті  істерін  жүргізетін  он  шақты  адамнан 

(президент,  вице-президент,  үш  орынбасар,  жауапты  хатшы,  газеттің 

жауапты  редакторы,  халық  университетінің  ректоры,  т.б.)  тұратын 

басшылары  басқарманың  президиумын  құрайды.  Басқарманың  жанында 

қоғамға ақыл-кеңес беріп отыратын 10 – 15 адамнан тұратын ақсақалдар 

алқасы  тағы  бар.  Қоғамның  барлық  іс-әрекетіне  бағыт-бағдар  беріп, 

қамқорлық жасап отыратындар да, міне, осылар.

Жер-жерлерде қоғам құруға байланысты алдын-ала ескерте кететін бір 

жағдай: бұл қоғамдар әдеттегідей төменнен жоғары қарай емес, керісінше, 

жоғарыдан  төменге  қарай  құрылғалы  отыр.  Қоғам  құруға  арналған 

Құрылтай жұмысына тек облыстар мен қалалардың ғана өкілдері қатысты. 

Сондықтан  жарғыда  республикалық  қоғамнан  кейін  облыстық  және 

қалалық  қоғамдарды,  одан  кейін  аудандық  қоғамдарды  құру  ұсынылған 

215

еді. Аудандық қоғамдар құрылып болғаннан кейін барлық ірілі-кішілі елді 

мекендерде, мекемелер  мен  өндіріс орындарында, яғни 10-нан көп адам 

мүше болуға тілек білдірген жерлердің бәрінде де дербес бастауыш ұйымдар 

ашуға болатындығы айтылған. Ал іс жүзінде, бізге келіп жатқан хабарларға 

қарағанда,  кейбір  жерлерде,  мекемелерде,  өндіріс  және  оқу  орындарында 

бастауыш  ұйымдар  аудандық,  қалалық,  тіпті,  облыстық  ұйымдардың 

ресми құрылуын күтпей-ақ, ынталы топтардың инициативасымен құрыла 

бастағаны белгілі.

Әрине,  жаңа  басталған  және  қалың  көпшіліктің  өз  еркімен  істеліп 

жатқан  бұл  жұмыстың  осы  тәрізді  ілгері-кейін  болуы  заңды  да.  Оны 

айыптаудың еш реті жоқ. Өйткені, тіл қоғамы қай жерде және қай кезде 

құрылса да ол қоғамның республика бойынша әкімшілік-территориялық 

принципі негізінде белгілеп отырған жүйесінен өзінің тиісті орнын тапқаны, 

яғни «Қазақ тілі» қоғамының аясында болғаны жөн.

Осыған орай бір мысал. Мәселен, Жезқазған, Целиноград қалаларында 

облыстық  қоғамдар  республикалық  қоғамнан  бұрын  құрылды,  бірақ 

олардың өкілдері Құрылтайға қатысып, өз жұмыстарын қоғамның жарғысы 

мен программасы негізінде жүргізіп отыр.

Бүкіл республика бойынша «Қазақ тілі» қоғамын құру науқаны ақпан 

айының соңында түгел аяқталуы керек. Ол үшін қоғам құрушы ынталы 

топтарға жәрдем ретінде ұйымдастырудың кейбір тәртіптері мен ережелерін 

түсіндіргіміз келеді.

Біріншіден,  облыстық,  қалалық  және  аудандық  ұйымдар  құру  үшін 

сол қалалар мен облыстағы мекемелер мен аудандардан шешуші дауыспен 

қатысуға  праволы  жалпы  саны  200  не  300-дей  делегат  шақырылуы  тиіс. 

Делегат сайлауға облыс орталығындағы ірі өндіріс және оқу орындарының, 

творчестволық  ұйымдар  мен  әртүрлі  мекемелердің,  мәдени  орталықтар, 

қоғамдар  мен  партия-совет  органдарының,  сондай-ақ  облысқа  қарасты 

аудандардың  (10  –  15  адамнан)  өкілеттігі  тегіс  қамтылуы  керек.  Олар 

делегатты  осы  мәселеге  арнап  шақырған  өздерінің  жиналыстарында 

сайлайды. Құрылтай мәжілісіне ұйымдастырушылардың қалауы бойынша 

делегаттардан тыс қонақтар да шақырылуы мүмкін.

Екіншіден,  Құрылтай  мәжілісінде  облыстық  ұйымның  қоғам 

жарғысына  сәйкес  міндеттері  мен  программасы  жайында  баяндама 

жасалады.  Ол  баяндаманы,  әдетте,  ұйымдастыру  комитетінің  төрағасы, 

немесе  оның  орынбасары  жасайды.  Талқылау  қорытындысы  Құрылтай 

шешімінде ескеріліп, қажет болса программаға енгізілуі тиіс. Бұл жұмыс 

конференция ашылғанда сайланған редакция алқасы тарапынан істелінеді.

216

Үшіншіден,  ұйымдық  мәселе  қаралады.  Оған  қоғамның  төрағасын, 

жалақы алып істейтін оның орынбасары мен қазынашысын сайлау және 20 

– 30 адамнан тұратын қоғам басқармасын, сондай-ақ тексеру комиссиясын 

(3 – 5 адам) бекіту жатады. Бұлардың бәрі мандатты делегаттардың ашық 

дауысымен сайланады.

Қалалық және аудандық Құрылтай мәжілістері де осы тәртіп бойынша 

өткізіледі.  Қала  және  аудан  тұрғындарының  ауқымына  байланысты 

Құрылтайға шақырылатын делегаттардың саны әртүрлі болуы мүмкін.

Енді бастауыш ұйымдарды құру мәселесіне келейік. Бастауыш ұйым 

қоғамның негізі, іргетасы болып табылады. Ана тілімізге қатысты игілікті 

істің  бәрі  осы  ұйымнан  басталады,  осы  ұйымның  нақтылы  іс-әрекеттері 

арқылы  жүзеге  асады.  Сондықтан  бастауыш  ұйымды  ашу  мәселесіне 

ерекше мән берілгені жөн. Ең бастысы: оны ұйымдастыруда формализм мен 

таптаурындылықтан сақ болу керек. Әрбір ұйымның басында ынталы топ, 

немесе істің мән-жайын жетік білетін, қоғамның жарғысын мойындайтын, 

оның  программасы  мен  нысаналы  мақсаттарын  іс  жүзіне  асыра  алатын 

сауатты адамдар болғаны абзал.

Жер-жердегі  бастауыш  ұйымдар,  әдетте,  аудандық  ұйым 

басшыларының  тікелей  араласуымен  жарғыда  көрсетілгендей,  мүше 

болуға ниет білдірушілердің саны 10 адамнан асқан мекемелерде, өндіріс, 

мектеп, оқу орындарында, шаруашылық, мәдени, творчестволық, партия, 

совет  ұйымдарында  құрылады.  Оны  құру  үшін  сол  коллективтің  жалпы 

жиналысы  шақырылуы  тиіс.  Онда  ынталы  топ  атынан  «Қазақ  тілі» 

қоғамының жарғылық талаптары мен программалық мақсаттары туралы 

бір  адам  баяндама  жасауы  қажет.  Бастауыш  қоғам  ресми  құрылғаннан 

кейін  ол  сол  жиналыстың  үстінде,  не  арнайы  жиналыс  шақырып,  қоғам 

мүшелерін қабылдауына болады, мүшелікке қабылдауды барлық жерде де 

салтанатты дәстүрге айналдырған жөн.

Үлкен мекемелерде, өндірістік бірлестіктерде, жоғары оқу орындарында, 

яғни  мүше  саны  300-ден  асқан    жерлерде  бірнеше  бастауыш  ұйымдар 

құрылады.  Қоғам  жарғысында  көрсетілгендей,  ондай  жағдайда  сол 

бастауыш ұйымдар өзара шоғырланып, бірлескен комитет құруы мүмкін. 

Мұндай  жағдайда  бұл  комитеттер  территориялық  жағынан  қоғамның 

аудандық, немесе қалалық ұйымына бағынуы тиіс.

Қоғамның бастауыш ұйымының төрағасы және оның орынбасары мен 

қазынашысы қоғамдық негізде қызмет атқарады. Мүшелердің жарнасынан 

түскен қаражат тоқсан сайын (үш айда бір) аудандық қоғам есебіне қолма-қол 

құйылып тұрады. Ал аудандық қоғам қалалық, не облыстық қоғамдардың