2-китап indd

13

Министрлер  Советінің  «Қазақ  ССР-інде  қазақ  тілін  және  басқа  ұлт 

тілдерін  дамытудың  2000  жылға  дейінгі  кезеңге  арналған  мемлекеттік 

программасын» әзірлеу барысында ескерілсе нұр үстіне нұр. Ал қазақша 

ойлау,  сөйлеу  тәртібінің  сақталмауы  жөнінде  біздің  институтта  ғылыми 

зерттеу жұмыстарын жүргізуге болады. 

–  Әбдуәли  Туғанбайұлы,  көптен  күткен  заң  қабылданды.  Енді  соны 

тезірек іске асырудың қандай жолдары бар деп ойлайсыз?

–  Тілдерді  дамытудың  шаралары  Қазақ  ССР  Министрлер  Советінің 

жаңағы  айтқан  программасында  егжей-тегжейлі  сөз  болуға  тиіс.  Осы 

программаға  байланысты  Тіл  туралы  заңды  іске  асыруға  көмекші  бір 

қоғамдық  ұйым  болғаны  жөн.  Біздіңше,  ол  республикалық  «Қазақ  тілі» 

қоғамы болмақ. Қоғамның «Қазақ тілі» деген газеті болу керек. Онда тілдерді 

насихаттау  жұмысы  жүргізіліп,  ғылыми  ой-пікірлер  айтылмақ.  Қазірдің 

өзінде  облыс,  аудан,  ауыл-селоларда  қоғамның  бастауыш  ұйымдары 

ашылуда. Олар жергілікті жердегі ұлт бала бақшалары мен мектептердің, 

іс  қағаздарының  заң  қағидаларына  сәйкес  жұмыс  істеуін  қадағалауда. 

Соларға қоғамдық жәрдемші, бақылаушы болуда. Және біз солар арқылы 

жер-жердегі  тілдердің  жағдайынан  хабардар  болып  тұрамыз,  әлеуметтік 

зерттеулер жүргіземіз. Қоғамның өзіндік құрылысында әртүрлі секторлар 

бар.  Тіл  мәдениетіне  байланысты,  жер-су,  қала  атауларына  байланысты 

сек торлар  құрылған  және  этнолингвистикалық,  терминологиялық, 

информация секторлары бар.

Сондай-ақ,  қоғам  тіл  үйрету,  оқыту  методикаларын  жасауға 

көмектеседі.  Мәселен,  Прибалтикада  тіл  үйренудің  алты  айлық  жедел 

тәсілмен оқытатын курстары мен жедел төте аударма жасаудың курстары 

бар. Осы жағдайдың Қазақстанда да тезірек ашылуына қоғамдағы ғылыми 

қызметкерлер  көмектесуге  тиіс.  Сауда  қызметкерлеріне  арнап,  немесе 

медицина, транспорт саласы сияқты әртүрлі әлеуметтік топтарға арналған, 

әрі  қалтаға  салып  жүретін  шағын  салалық  сөздіктер  шығару  да  алдағы 

күннің еншісінде. Мұндай кітапшаларды Эстониядағыдай кооперативтер 

арқылы  тездетіп  шығару  үшін  қоғамның  қаржысы  болу  керек.  Әзірше 

қоғамға  Тіл  білімі  институты  мен  Ұйғыртану  институты,  Әдебиет  және 

өнер  институты,  Жазушылар  одағы  мен  Журна листер  одағы,  Халыққа 

білім беру жөніндегі комитет пен Мәдени қордың Қазақ бөлімшесі және т. т. 

қамқорлық жасауда. Алдағы уақытта қамқоршы-спонсорлардың саны арта 

түседі деген үміттеміз.

– Әңгімеңізге рақмет. Жұмыстарыңыз жемісті болсын!

«Арай», 1990. 4-5 б. (Сұхбаттасқан Ж.Қалыбаев)

14

Мемлекеттік тілдің жайын ойласақ

 Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясы құзырындағы 

Ахмет  Байтұрсынұлы  атындағы  Тіл  білімі  институты,  Министрлер 

кеңесі  жанындағы  тіл  комитеті,  Бұқаралық  ақпарат  құралдары 

министрлігі,  халықаралық  «Қазақ  тілі»  қоғамы  бірлесе  отырып, 

үстіміздегі  (1994ж.)  қазан  айында  тіл  мәдениетіне  арналған  ғылыми-

практикалық мәслихат (конференция) өткізуді қолға алып отыр.

Көпшілікке  белгілі,  бүгінгі  таңда  қалың  жұрттың  назарын  өзіне 

аударып отырған өзекті мәселелердің бірі – мемлекеттік мәртебе алған 

тіліміздің  өз  мәртебесіне  сай  атқаруға  тиісті  әлеуметтік  қызметін 

жандандырып, қолданыс аясын кеңейтуге байланысты қоғам тарапынан 

істелетін істер мен нақтылы шараларды айқындау болып саналады. 

Мәселе өте күрделі әрі ауқымды: балабақшадағы бүлдіршіндерден 

бастап  жоғары  оқу  орындарында  мамандық  алатын  жастарға  дейін 

қазақ  тілінде  тәрбиелеп,  оқытып,  білім  беру,  кеңсе-іс  қағаздарын 

мемлекеттік тілде жүргізу, ғылымды қазақ тілінде сөйлету, шаршы топ 

алдында ана тілінде дұрыс та таза, шешен сөйлеу – міне, осылардың 

барлығы  кезек  күттірмейтін  тілдің  өзекті  мәселелері.  Бұлардың  бірі 

бәсеңдеу,  бірі  қарқынды  түрде  жүзеге  асырылып  жатқаны  да  белгілі. 

Алайда  осыған  қарап  мемлекеттік  тіліміз  қоғам  тіршілігінің  барлық 

саласында бірден дұрыс қызмет атқарып жатыр деп айтуға болмайды. 

Өйткені, мәселе оның әйтеуір бір жұмсалуында емес, табиғи әсемдігі 

мен  әуезділігін  бұзбай,  қалыптасып  қалған  заңдылығы  мен  әдеби 

(жазу,  сөйлеу)  нормаларының  қатал  сақталуында,  ұлан-асыр  сөз 

байлығының  кең  пайдаланылуында  болып  отыр.  Қысқасы,  қоғам, 

зиялы қауым алдында мемлекеттік тіліміздің беделін көтеріп, бүгінгі 

үрдіс пен биік талаптарға сай оның әлеуметтік мәнін арттырып, әдеби 

тіл нормаларының көпшілікке ортақ, қолайлы да сындарлы сипат алып, 

бірізділікпен жұмсалуына ат салысу міндеттері тұр. 

Күн  тәртібіндегі  толғағы  жеткен  осы  мәселелерді  саралай  келіп, 

алдағы  мәслихатымыздың  (конференциямыздың)  тақырыбын  «Тіл 

мәдениеті» деп атап, оның мақсат-міндеттерін осы тұрғыдан анықтауды 

мақұл көрдік. 

Әрине, «Тіл мәдениеті» – ауқымды кең ұғым, алдымен, «мәдениет» 

деген  сөздің  өзі  айтып  тұрғандай,  бұл,  біріншіден,  тілдің  дұрыстығы, 

қолайлылығы, көркемдігі, жүйелілігі дегенді білдірсе, екіншіден, тілдің 

осы сипаттарымен жұмсалуын талап ету дегенді танытады. Бүгінде қазақ 

15

тілінің ағартушылық, қоғамдық, мәдени, рухани қызметі мен атқаратын 

жүгі арта түсуде. Бұл жүк оның көпшілікке түсінікті, баршаға ортақ және 

белгілі  нормаларға  бағынған  сипатта  жұмсалуын,  яғни  тіл  мәдениетін 

талап етеді. 

Бұл тұрғыдан келгенде, ең алдымен ана тіліміздің сөздік қазынасын 

дұрыс пайдалану мәселесі сөз болуға тиіс, өйткені, бұл бүгінгі танда шешетін 

тұстары  ұлғайған,  әрқилы  талас  туғызып  отырған  мәселеге  айналуда. 

Соның бірі – көркем әдебиетте және бұқаралық ақпарат құралдары тілінде 

әр сөзді орнымен дұрыс қолдану, әдеби тілде жергілікті сөздер мен көне, 

сирек,  қарапайым  сөздерді  пайдаланудың  бағыт-бағдарын,  шама-шегін 

айқындау  мәселесі.  Қазақ  көркем  әдебиетінің  сөз  мәдениетіне  арнап, 

Академияның  тіл  білімі,  әдебиет  пен  өнер  институттары  Жазушылар 

одағымен  бірлесе  отырып,  1986  жылы  ғылыми  практикалық  мәслихат 

өткізгені белгілі. Мұнда қазақ көркем прозасындағы әдеби тіл мен көркем 

тіл нормаларынан ауытқушылықтың, тілге деген жауапсыздықтың орын 

алып  келе  жатқандығы  айқын  мысалдармен  көрсетіліп,  ана  тіліміздің 

жүйелі заңдылықтары мен әсемдігін сақтаудың бағыт-бағдары ұсынылған 

болатын. Сондықтан биылғы өтетін мәслихатта әңгіме арқауы негізінен 

бүгінгі баспасөз бен радио, теледидар тілі болғаны абзал. 

•

Тіл тәрбиесі бесіктен басталады

•

Мемлекеттік  тіл  мәртебесін  арттыру  оның  қолданылу  аясын 

кеңейтуге байланысты

•

Тіл мәдениеті тазалығымен жоғары

Келесі  мәселе  терминология  саласына  қатысты  болмақ.  Мұнда 

терминдердің жасалу принциптерін айқындап, заман талабына, қоғамдық 

жаңа үрдіске байланысты дұрыс деп табылғанын берік ұстану, яғни термин 

жасауда төл сөздеріміз бен кірме сөздердің қатысын айқындау, олардың 

тұлғалануын реттеу: бөлек не бірге жазу, түбірін сақтап не кіріктіріп айту, 

кірме  терминдердің  қазақша  айтылуы  мен  жазылуын  сөз  ету  сияқты 

мәселелер мәслихат талқысына салынады. 

Бүгінгі сауатты, мәдениетті қауымды алаңдатып отырған тағы бір 

келесі мәселе – емле жайы. Бұл да қашаннан пікір таласы арылмаған, ол 

талас қазіргі күнде күшейе түскен саланың бірі. Тегіс сауатты жазуды 

қалыптастыру – ұлттық мәдениеттің бір шарты болса, оның да әңгіме 

қозғайтын тұстары бар. Қазіргі графиканы – «орыс жазуын» пайдаланып 

отырған күндерімізде кейбір қалыптасқан нормаға айналған ережелерді 

бұзып,  басқаша  жазу  (мысалы,  ерін  үндестігін  сақтап,  күлүн,  өрүк, 

бүгүн, күмүс деп жазуды ұсынып жүргендер бар), кірме сөздерді тегіс